مسجد البیعه (مکه)

مسجد البیعه

اطلاعات اوليه
تأسیس	144قمری
مکان	مکه
وقایع مرتبط	محل بیعت مردم یثرب با پیامبر،
مشخصات
مساحت	500متر
وضعیت	موجود
معماری
بازسازی	عبدالحمید عثمانی، ملک فهد سعودی
در حال بارگیری نقشه... {"minzoom":false,"maxzoom":false,"mappingservice":"leaflet","width":"300px","height":"250px","centre":false,"title":"","label":"","icon":"","lines":[],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"copycoords":false,"static":false,"zoom":13,"defzoom":14,"layers":["OpenStreetMap"],"image layers":[],"overlays":[],"resizable":false,"fullscreen":false,"scrollwheelzoom":true,"cluster":false,"clustermaxzoom":20,"clusterzoomonclick":true,"clustermaxradius":80,"clusterspiderfy":true,"geojson":"","clicktarget":"https://www.google.com/maps/search/?api=1\u0026query=21.42487,39.86740","imageLayers":[],"locations":[{"text":"\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003E\u0645\u0633\u062c\u062f \u0627\u0644\u0628\u06cc\u0639\u0647\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"\u0645\u0633\u062c\u062f \u0627\u0644\u0628\u06cc\u0639\u0647\n","link":"","lat":21.42487,"lon":39.8674,"icon":""}],"imageoverlays":null}

مسجد البیعه، مسجدی در مکه و در محل بیعت مردم یثرب با رسول خدا(ص) ساخته شده است. تاریخ بنای این مسجد به قرن دوم هجری بازمی‌گردد. این مسجد نزدیک جمره عقبه و بیرون حد شرعی منا قرار گرفته است. محلی که مردم یثرب با پیامبر بیعت کرده و موجبات گسترش اسلام را فراهم آوردند.

طبق کتبه‌ای که بر دیوار غربی این مسجد نصب شده، در سال 144 قمری به دستور منصور عباسی ساخته شده‌است.

مسجد البیعه در دوره‌های مختلف بارها بازسازی شده است. مطابق کتبه‌ای که از زمان مستنصر عباسی در مسجد نصب شده، در سال 629قمری بازسازی در مسجد البیعه انجام گرفته‌است. در قرن هشتم قمری نیز گزارشی از دائر بودن این مسجد وجود دارد، ابن تیمیه از وجود این مسجد در زمان خودش خبر داده و از این‌که مردم به‌آن‌جا می‌روند انتقاد کرده‌است.

در دوره عبدالحمید عثمانی نیز بازسازی در مسجد انجام شد. اما محمدباقر شریف اصفهانی در قرن یازدهم خبر از انهدام این مسجد داده‌است.

در زمان ملک فهد سعودی با گسترش منطقه جمرات و مسطح کردن کوه‌ها و تپه‌های اطراف، این مسجد که درون شعبی موسوم به شعب الانصار یا شعب البیعه قرار گرفته بود در معرض عموم قرار گرفت. در این دوره مساحت مسجد افزایش یافت و نرده آهنی دور آن کشیده شد.

طبق گزارشاتی که منابع در ادوار مختلف از این مسجد داده‌اند و نیز شکل کنونی آن، مسجد تنها به‌شکل مصلی و بدون سقف بوده‌است.

علت نام‌گذاری

زمانی که مردم یثرب با اسلام آشنا شدند، در ایام حج، و در جمره عقبه، برای نخستین‌بار با رسول خدا(ص) بیعت کردند و پس از آن بود که اسلام در مدینه گسترش یافت. این رویداد که بیعت عقبه نام دارد، اتفاق مهمی بود که مسلمانان عظمت و بزرگی آن را درک کرده و به همین دلیل، در محل این بیعت، مسجدی ساختند که به نام «مسجد البیعه» شهرت یافت.

موقعیت مکانی

مسجد البیعه در مکه و نزدیک جمره عقبه [بیرون از محدودۀ شرعی مِنا از طرف مکه]، در دامنه جنوبی کوه ثُبَیر، واقع در منطقه‌ای معروف به شِعْبُ الانصار و شعب البیعه و سمت چپ کسی است که از مکه به سوی مِنا در حرکت است [یا سمت راست کسی که از منا به سوی مکه مراجعت می‌کند، پشت مسجد تابلوی «بدایة المِنی» بر بالای کوه دیده می‌شود] و فاصله این مسجد تا جمره عقبه نیز بیش از سیصد متر است.

ابن فهد(وفات 885ق) درباره موقعیت مکانی آن چنین می‌گوید: «این مسجد در نزدیکی عقبه قرار دارد، جایی که حدّ نهایی منا از طرف مکه است. این مسجد، در شِعبی است که دست چپ کسی است که از منا به سوی مکه می‌رود. فاصله مسجد البیعه تا جمره عقبه یک غَلْوَه (فاصله‌ای که یک تیر پرتاب می‌شود) یا اندکی بیشتر است.»

ساخت مسجد

بنابر کتیبه‌ای که از سال 144 قمری برجای مانده و بر دیوار غربی مسجد نصب شده، ساخت این مسجد به‌دستور ابوجعفر منصور عباسی انجام گرفته‌است.

بازسازی مسجد

کتیبه‌ای از سال 629 قمری نیز بر دیوار جنوبی مسجد نصب شده است و ساخت مسجد در زمان مستنصر عباسی خبر می‌دهد. اخباری درباره بازسازی این مسجد در دوره عثمانی نیز نقل شده است. در منابع آمده است که این مسجد در سال یک هزار و دویست و پنجاه واندی در سلطنت عبدالحمیدخان تعمیر شد، در حالی که یک رواق در قبله با محرابی داشت. توصیف آن چنین است: مقابل آن، صحن بزرگی است با دیوارهای بلند که در حال حاضر آباد است. طول مسجد از محراب تا آخر صحن آن ٣٨ ذراع و یک ششم است.

بدگویی ابن تیمیه از مسجد البیعه و اقبال مردم به این مسجد

ابن تیمیه(وفات 728ق) که مردم را از رفتن به اماکن متبرک نهی می‌کرد، به این مسجد نیز توجه داشته و از این‌که مردم زمان وی به این مسجد اقبال نشان می‌دادند؛ انتقاد کرده و به صراحت به بدگویی از این مسجد پرداخته است.

گزارش محمدباقر شریف اصفهانی در قرن یازدهم

محمدباقر شریف اصفهانی در قرن یازدهم خبر از انهدام مسجد البیعه داده‌است. وی ذیل عنوان مسجد البیعه آورده: «و آن مسجد در طرف چپ راه است، هرگاه از مکه به منا روند و میان آن و حد منا اندک فاصله است و الحال منهدم است. در این‌جا پیغمبر(ص) با هفتاد نفر از انصار بیعت نموده‌اند.»

مصلی و بدون سقف بودن مسجد البیعه

طبق گزارشاتی که از این مسجد شده و بازسازی‌هایی که در آن صورت گرفته می‌توان گفت این مسجد، تنها به‌شکل یک مصلی بوده که سقف نداشته است. فاسی(وفات 832ق) در قرن نهم در توصیف این مسجد ضمن اشاره به تخریب بخش اعظم آن، این‌طور می‌گوید: دارای دو رواق است که بر هر یک سه گنبد بر چهار طاق قوسی قرار گرفته است. پشت این رواق‌ها نیز میدانگاهی وجود دارد. طول هر دو رواق از شمال به جنوب 23× 14 ذراع و طول میدانگاه از دیوار شمالی تا جنوبی 5/24 × 33 ذراع و یک ششم ذراع است. در سمت شمال این مسجد دو در و دو در نیز در سمت جنوب است. در بازسازی دوره عبدالحمید عثمانی نیز به یک رواق با محراب اشاره شده است. این مسجد هم‌اکنون نیز بدون سقف و مناره و گنبد با دیوارهای بلنداست.

مساحت مسجد

تاریخ القویم آخرین مساحتی که برای مسجد البیعه ذکر کرده، 375 متر است (25 × 15).اما پس از آن در اثر بازسازی که ملک فهد سعودی(وفات 2005 م) انجام داد، مساحت مسجد به 500 متر افزایش یافت. در این افزایش مسجد به شکل مستطیلی بود که طول آن در جهت شمالی 27/90 متر و عرض آن در جهت شرقی 17 متر بود. ارتفاع دیوارهایش 7متر بود. همچنین ارتفاع دیوار قبله نیز 7متر بود و طول آن 6/85 متر، ارتفاع دیوار شرقی 4متر، ارتفاع دیوار دوم رواق که از شمال و جنوب مسجد را می‌پوشاند 3/20 متر بود.

وضعیت کنونی

در طرح توسعه جمرات در سال 1428 قمری، مسجد البیعه که تا پیش از آن درون شعب و محصور بین کوه‌ها بود، در معرض دید قرار گرفت. در اثر این توسعه منطقه منا بسیار گسترش یافت و بخش‌هایی از دو کوه در دو طرف جمرات برداشته شد و پل‌های چند طبقه تازه‌ای در اطراف آن ساخته شد. بدین ترتیب مسجد که زمانی درون شعبی بر فراز تپه‌ای که اطرافش کوه بود، قرار داشت، اکنون با صاف کردن آن کوه‌ها، اطراف مسجد خالی از کوه و تپه و در عرض خیابان‌کشی و پل‌سازی شده است. در حال حاضر مسجد در انتهای راه خروجی طبقه دوم جمرات به طرف مکه قرار گرفته و اطراف مسجد را نرده آهنی کشیده‌اند.

مساجد دیگری که به نام البیعه نیز شهرت دارند

• مسجد الغنم، مسجدی در مکه که محل بیعت مردم مکه با پیامبر بود.
• مسجد الجن، مسجدی در مکه که محل بیعت جنیان با پیامبر بود.

گالری

• 
• 
• 

  کتیبه مسجد البیعه

• 

  کتیبه مسجد البیعه

• 

  محراب مسجد البیعه

منابع

• اخبار مکة: ابوعبدالله محمد بن اسحاق الفاکهی، تصحیح عبدالملک بن دهیش، ١٩٩۴.

• الکافی: ثقةالاسلام کلینی، تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

• افادة الانام باخبار بلدالله الحرام.

• اتحاف الوری بأخبار ام القری: عمر بن فهد، مکه، دانشگاه‌ام القری، ١٩٨٣.

• التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم: محمد طاهر کردی، ج ۵ مکه، مکتبة النهضة الحدیثة، ١۴١٢ ق.

• الاثار الاسلامیة فی مکة المکرمه: الحارثی، ١۴٣٠.