اسرار حج آیت الله مظاهری (کتاب)

اسرار حج آیت الله مظاهری (کتاب)

پدید آورندگان
نویسنده	آیت‌الله‌العظمی حسین مظاهری
محتوا
موضوع	آداب حج- اسرار حج - آداب و رسوم
زبان	فارسی
نشر
تعداد جلد	1
تعداد صفحات	204
ناشر	موسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء (سلام‌الله‌علیها)
محل نشر	اصفهان

اسرار حج عنوان اثری اخلاقی و تربیتی به قلم فقیه و استاد اخلاق، آیت‌الله حسین مظاهری است که با رویکردی عرفانی به تحلیل و تفسیر مناسک حج می‌پردازد. این کتاب که در زمره آثار «ادب‌العبادات» و «اسرارالعبادات» جای می‌گیرد، می‌کوشد تا زائران بیت‌الله الحرام را از پوسته ظاهری و فقهی اعمال عبور داده و به مغز و حقیقت ملکوتی حج رهنمون سازد.

مولف در این اثر، حج را نه فقط یک سفر جغرافیایی، بلکه یک «سلوک معنوی» در قالب سه مرحله ترسیم کرده است. این اثر ابتدا به عنوان خاتمه‌ای بر کتاب «مناسک حج» ایشان نگاشته شد، اما به دلیل غنای محتوایی و استقبال مخاطبان، بارها به صورت مستقل و در قطع‌های گوناگون توسط ناشران مختلف به چاپ رسیده است.

معرفی و اهمیت کتاب

کتاب «اسرار حج» در اصل به عنوان بخشی (خاتمه) از کتاب جامع «مناسک حج» آیت‌الله مظاهری نگاشته شده بود. اما به دلیل غنای محتوایی، زبان روان و استقبال گسترده زائران و اهل معرفت، به صورت اثری مستقل استخراج و بارها توسط ناشران مختلف از جمله «مؤسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء (س)» و «انتشارات انصاریان» منتشر گردید.  

اهمیت این اثر در تلفیق «شریعت» (احکام ظاهری) با «طریقت» (سیر باطنی) است. نویسنده که خود از شاگردان مکتب عرفانی و فقهی امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی است، در این کتاب تلاش کرده است تا مفاهیم عمیق عرفانی را با زبانی ساده و «سهل و ممتنع» بیان کند تا برای عموم زائران با سطوح مختلف تحصیلی قابل استفاده باشد. برخلاف بسیاری از متون تخصصی عرفانی که سرشار از اصطلاحات دیریاب هستند، این کتاب با استناد مستقیم به آیات قرآن و روایات اهل‌بیت (ع)، راهنمایی عملی برای «حج‌گزاری ابراهیمی» ارائه می‌دهد.

محتوا و ساختار

کتاب «اسرار حج» بر خلاف بسیاری از متون فقهی که تمرکز خود را بر صحت و بطلان اعمال می‌گذارند، بر «کیفیت» و «کمال» عمل متمرکز است. ساختار کتاب در سه مرحله زائر را قدم‌به‌قدم از تعلقات دنیوی جدا کرده، در دریای معارف الهی غرق می‌کند و سپس به عنوان انسانی دگرگون شده به جامعه بازمی‌گرداند. این ساختار سه‌گانه که الهام‌گرفته از سفرهای عرفانی (اسفار اربعه) است، استخوان‌بندی اصلی کتاب را تشکیل می‌دهد.

۱. منزل اول: سیر من الخلق الی الحق (سفر از خلق به سوی حق)

نخستین بخش کتاب به مقدمات و آمادگی‌های پیش از سفر اختصاص دارد. در این منزل، زائر هنوز در وطن خاکی و در میان خلق است، اما عزم سفر به سوی حق را دارد. این مرحله، پنج مقام یا گردنه اصلی ترسیم دارد که عبور از آن‌ها شرط ورود حقیقی به حریم کبریاست. بدون طی این مقامات، سفر حج تنها یک جابجایی جسمانی خواهد بود و روح زائر در همان مبدأ باقی می‌ماند.

الف) مقام توبه (رجوع و بازگشت)

در منظومه فکری آیت‌الله مظاهری که در این کتاب منعکس شده است، «توبه» نخستین گام سلوک است. ایشان توبه را فراتر از پشیمانی لحظه‌ای و ذکر زبانی می‌دانند. توبه در «اسرار حج» به معنای انقلاب درونی و «رجوع» است؛ رجوع از خویشتنِ حیوانی به خویشتنِ روحانی و بازگشت از هوای نفس به سوی خدا.

• ابعاد حقوقی توبه: نویسنده تأکید دارد که پیش از پوشیدن لباس احرام، زائر باید «حق‌الناس» را ادا کند. هرگونه بدهی مالی، دینی و اخلاقی باید پاکسازی شود. حجی که با مال حرام یا دینی بر گردن انجام شود، فاقد روح است.
• غسل توبه: همان‌طور که زائر برای طواف کعبه بدن خود را می‌شوید، برای طواف عرش الهی نیز باید روح خود را با «آب توبه» شستشو دهد. این غسل، نمادین نیست، بلکه یک واقعیت وجودی برای زدودن زنگارهای گناه از آینه دل است تا قابلیت انعکاس نور الهی را پیدا کند.³

ب) مقام یقظه (بیداری)

دومین مقام، «یقظه» یا بیداری از خواب غفلت است. آیت‌الله مظاهری با استناد به مبانی اخلاقی، غفلت را بزرگترین دشمن سالک می‌دانند.

• شناخت عظمت مقصد: در این مقام، زائر باید بیدار شود و درک کند که عازم چه مکانی است و به مهمانی چه کسی می‌رود. درک «عظمت بیت» و «عظمت صاحب‌بیت»، لازمه این بیداری است.
• تمرکز بر هدف: بیداری یعنی زائر بداند که این سفر، سفر تجارت یا تفریح نیست. هر لحظه غفلت در این سفر، خسارتی جبران‌ناپذیر است. زائر بیدار، تمام حواس خود را متوجه «صاحب‌خانه» می‌کند و اجازه نمی‌دهد زرق‌وبرق بازارها یا سخنان لغو، او را از یاد خدا بازدارند.³

ج) مقام تخلیه (پیراستن)

پس از بیداری، نوبت به خانه‌تکانی دل می‌رسد. مقام «تخلیه» به معنای خالی کردن درون از رذایل اخلاقی است. آیت‌الله مظاهری در این بخش با دقتی روان‌شناسانه به تحلیل رذایل می‌پردازند.

• بت‌شکنی درونی: ایشان صفاتی همچون حسد، بخل، کبر، ریا، تملق و جاه‌طلبی را به مثابه بت‌های درونی معرفی می‌کنند. همان‌گونه که ابراهیم (ع) بت‌های کعبه را شکست، زائر نیز باید پیش از ورود به کعبه، بت‌های درون خود را بشکند.
• ریشه‌کنی رذایل: تأکید نویسنده بر این است که تخلیه نباید سطحی باشد، بلکه باید ریشه‌های هرز این صفات که مایه تیره‌بختی انسان است، کنده شود. تا زمانی که دل از «اغیار» خالی نشود، «یار» در آن جای نمی‌گیرد.³

د) مقام تحلیه (آراستن)

پس از آنکه خانه دل از زشتی‌ها پاک شد (تخلیه)، باید با زیبایی‌ها آراسته گردد که به آن «تحلیه» می‌گویند.

• کسب فضایل: در این مقام، سالک باید بکوشد تا نهال فضایل اخلاقی را در وجود خود بکارد.
• محوریت اخلاص: شاه‌کلید تمام فضایل در این مرحله، «اخلاص» است. آیت‌الله مظاهری تصریح می‌کنند که زائر باید تمام نیات خود را برای خدا خالص کند و هیچ شائبه‌ای از ریا یا خودنمایی در انگیزه او نباشد. اخلاص، شرط قبولی تمام اعمال بعدی است.³

هـ) مقام تجلیه (نورانیت و جلوه‌گری)

اوج منزل اول، مقام «تجلیه» است. این مقامی است که پس از موفقیت در مراحل قبل حاصل می‌شود.

• ریاضت‌های دینی: دستیابی به این مقام نیازمند مداومت بر اعمال عبادی است. تلاوت قرآن همراه با تفکر، دعا، تضرع و توسل به اهل‌بیت (ع)، ابزارهای رسیدن به تجلیه هستند.
• اشراق نور الهی: در این حالت، قلب زائر صیقل یافته و آماده پذیرش نور خدا می‌شود. خدا در دل مومن تجلی می‌کند و زائر با قلبی نورانی آماده ورود به میقات و پوشیدن لباس احرام می‌گردد. نویسنده تمام این مقامات پنج‌گانه را مستند به کلام امام صادق (ع) می‌داند.³

---

۲. منزل دوم: سیر من الحق فی الحق (سفر در حق)

این منزل، اصلی‌ترین بخش کتاب است که به تشریح اسرار مناسک حج اختصاص دارد. زائر پس از طی مراحل مقدماتی و رسیدن به میقات، وارد حریم امن الهی می‌شود. از این پس، سفر او «سیر فی‌الله» است؛ یعنی حرکت از یک صفت الهی به صفت دیگر و غرق شدن در دریای توحید. آیت‌الله مظاهری تک‌تک اعمال حج را رمزگشایی کرده و باطن آن‌ها را آشکار می‌سازند.¹

اسرار احرام

احرام، نقطه آغاز ورود به این منزل است.

• لباس احرام: پوشیدن دو جامه ندوخته، نماد «خلع لباس معصیت» و «پوشیدن لباس طاعت» است. این لباس شبیه کفن است و یادآور مرگ و قیامت. زائر با پوشیدن آن، تمرین مرگ اختیاری می‌کند و آماده پاسخگویی در محضر عدل الهی می‌شود.
• غسل احرام: نویسنده غسل احرام را تجدید توبه می‌داند: «اِغْسِلْ بِماءِ التَّوبَةِ الْخالِصَةِ ذُنُوبَكَ». شستن بدن، بهانه‌ای برای شستن جان از گناهان پیشین است.
• لبیک: گفتن لبیک، پاسخ مثبت به دعوت خداوند است. زائر با گفتن این ذکر، اعلام می‌کند که تمام غیر خدا را رها کرده و تنها به ندای او پاسخ می‌دهد.³

اسرار طواف

طواف، محوریت عشق در حج است.

• تشبه به ملائکه: آیت‌الله مظاهری طواف را تشبه به فرشتگانی می‌دانند که گرداگرد عرش خدا طواف می‌کنند («وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حافّينَ مِنْ حَولِ الْعَرْشِ»). ایشان می‌نویسند: «طِفْ بِقَلْبِكَ مَعَ الْمَلائِكَةِ حَولَ الْعَرْشِ». طواف جسمانی حول کعبه، نمادی از طواف روحانی قلب حول محور ربوبیت است.
• فنا در معشوق: گردش دایره‌وار، نماد حیرت عاشق و فنا شدن در معشوق است. زائر با طواف، نشان می‌دهد که هیچ جهتی برای او جز جهت خدا معنا ندارد و او مرکز ثقل هستی خود را خدا قرار داده است.⁵

اسرار نماز طواف

نماز طواف، مقام «شهود» و «مکالمه» است. پس از آنکه زائر در طواف پروانه وار سوخت و فانی شد، اکنون در نماز طواف اجازه می‌یابد که با معشوق سخن بگوید. این نماز، معراج مومن پس از طواف است و تثبیت‌کننده حالاتی است که در طواف کسب شده است.⁵

اسرار سعی صفا و مروه

سعی، نمایشگر تلاش و اضطراب مقدس بنده است.

• خوف و رجا: تردد بین دو کوه صفا و مروه، نماد نوسان بنده بین «ترس» (از رد شدن عمل) و «امید» (به رحمت الهی) است. صفا نماد پاکی و اخلاص، و مروه نماد مروت و مردانگی است.
• جستجوی آب حیات: همان‌گونه که هاجر برای یافتن آب جسمانی تلاش کرد، زائر نیز برای یافتن آب حیات معنوی و معرفت می‌دود. سعی، فرار از خود به سوی خداست.⁵

اسرار تقصیر

تقصیر (چیدن مو یا ناخن)، نماد خروج از احرام و بازگشت به شرایط عادی اما با روحیه‌ای جدید است. چیدن مو، نماد ریختن بارهای اضافی، چیدن شاخ و برگ‌های نفس اماره و پیرایش وجود از زوائد است. با این عمل، زائر نشان می‌دهد که حاضر است زیبایی‌های ظاهری خود را در راه خدا فدا کند.⁵

اسرار وقوف (عرفات، مشعر، منا)

این بخش از حج تمتع، میدان اصلی مبارزه و شناخت است.

• عرفات: سرزمین «معرفت» است. وقوف در عرفات برای آن است که انسان به شناخت خود و خدای خود برسد. اعتراف به گناهان در این سرزمین و طلب بخشش، از اسرار این وقوف است.
• مشعر (مزدلفه): محل «شعور» و آگاهی است. وقوف در شب مشعر، تجهیز قوا و کسب بصیرت برای نبرد با شیطان در روز بعد است. جمع‌آوری سنگریزه‌ها در اینجا، به معنای تدارک مهمات برای جنگ با شیاطین درونی و بیرونی است.
• منا و رمی جمرات: منا سرزمین «تمنا» و آرزوهاست. رمی جمرات (سنگ زدن به شیطان)، نماد مبارزه عملی با شیطان و طرد کردن اوست. هر سنگریزه‌ای که پرتاب می‌شود، باید به نیت دفع یک صفت شیطانی (مانند کبر، حسد، حرص) از وجود خود باشد.
• قربانی: ذبح قربانی، نماد ذبح نفس اماره و تعلقات دنیوی است. زائر با کشتن قربانی، در واقع هواهای نفسانی خود را سر می‌برد تا تقوای او به خدا برسد («لَن یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِن یَنَالُهُ التَّقْوَى مِنکُمْ»).³

---

۳. منزل سوم: سیر من الحق الی الخلق (سفر از حق به سوی خلق)

این منزل که اغلب مورد غفلت واقع می‌شود، از دیدگاه آیت‌الله مظاهری مهم‌ترین و دشوارترین مرحله حج است. پایان اعمال ظاهری حج، آغاز مأموریت واقعی حاجی است. این سیر، بازگشت از مکه و مدینه به وطن و جامعه، اما با رسالتی پیامبرگونه است.¹

الف) دشواری «دیگرسازی»

در دو منزل پیشین، تمرکز زائر بر «خودسازی» بود. اما در این منزل، وظیفه او «دیگرسازی» است.

• رسالت انبیاء: آیت‌الله مظاهری این مرحله را هم‌سنگ وظیفه پیامبران می‌دانند («الَّذينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ»). حاجی اکنون حامل نور و پیامی است که باید آن را به جامعه منتقل کند.
• استقامت و پایداری: ایشان به حدیثی نبوی اشاره می‌کنند که پیامبر (ص) فرمود: «سوره هود مرا پیر کرد» به دلیل آیه «فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَكَ». استقامت شخصی به تنهایی پیرکننده نیست، بلکه استقامت دادن به جامعه و همراهان (وَ مَنْ تابَ مَعَكَ) کاری بس دشوار است. حاجی باید پس از بازگشت، در حفظ دستاوردهای معنوی خود استقامت ورزد و اطرافیانش را نیز در مسیر دین‌داری نگه دارد.⁶

ب) سوغات واقعی حج

از منظر کتاب «اسرار حج»، سوغات حقیقی، کالاها و اجناس مادی نیست، بلکه «تحول اخلاقی» است.

• الگو بودن: حاجی باید در گفتار، کردار، روش و منش، سرمشق دیگران باشد. جامعه باید عطر کعبه را از اخلاق حاجی استشمام کند.
• نشانه قبولی: اگر حاجی پس از بازگشت، همچنان غافل از نماز باشد، در بازارهای دنیا غرق شود یا نسبت به پرداخت واجبات مالی (خمس و زکات) بی‌تفاوت باشد، حج او تنها پوسته‌ای بی‌مغز بوده است. نویسنده با لحنی هشدارآمیز بیان می‌کند که چنین فردی در واقع حاجی نیست و قرآن تارکان نماز را «ساهون» (غافلان) می‌نامد.⁶

ج) مسئولیت‌های اجتماعی

حج در این منزل، کارکردی اجتماعی می‌یابد.

• انفاق و ایثار: شعار حاجی در بازگشت باید گذشت، فداکاری و دستگیری از نیازمندان باشد.
• هدایت‌گری: هدف از بازگشت به میان خلق، هدایت آنهاست. این بازگشت پس از «فنا» در حق و رسیدن به مقام «بقا بالله» صورت می‌گیرد، لذا حاجی با دستی پر از معنویت به میان مردم می‌آید تا دست آنان را بگیرد و به سوی خدا ببرد.¹

---

شناسنامه اثر

مشخصه	جزئیات
عنوان کامل	اسرار حج
نویسنده	آیت‌الله‌العظمی حسین مظاهری
ناشر اصلی	موسسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء (سلام‌الله‌علیها) - اصفهان
سایر ناشران	انتشارات انصاریان (قم)
تاریخ نشر	چاپ اول: ۱۳۸۱ (انصاریان)، ۱۳۸۶ (الزهرا)؛ چاپ‌های مکرر تا ۱۳۹۴ و بعد از آن
قطع	رقعی و جیبی (پالتویی)
تعداد صفحات	حدود ۶۳ تا ۷۲ صفحه (در نسخه‌های مستقل)
موضوع	عرفان عملی، اخلاق اسلامی، اسرار عبادات، کلیات اسلام
شابک	978-964-2985-11-1 (نسخه ضمیمه)، 978-964-96108-9-4 (نسخه مستقل)
نوع اثر	تالیفی (ابتدا به صورت ضمیمه مناسک، سپس مستقل)

این کتاب با وجود حجم کم، به دلیل محتوای عمیق و کاربردی، بارها تجدید چاپ شده و به عنوان یک کتاب همراه برای زائران توصیه می‌شود. نسخه دیجیتال و الکترونیکی آن نیز در پلتفرم‌هایی نظیر نورلایب، طاقچه و فراکتاب در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.²

جایگاه نویسنده و سبک‌شناسی

آیت‌الله حسین مظاهری (متولد ۱۳۱۲ ش) از مراجع تقلید و اساتید برجسته اخلاق حوزه علمیه است. منظومه فکری ایشان ترکیبی از فقه جواهری و اخلاق عرفانی است. آثاری همچون «سیر و سلوک»، «جهاد با نفس» و «شرح دعای کمیل» نشان‌دهنده تبحر ایشان در مباحث تربیتی است.¹¹

ویژگی‌های سبک نگارشی کتاب اسرار حج:

1. سهل و ممتنع: قلم ایشان بسیار روان و ساده است، به گونه‌ای که عموم زائران با هر سطح سوادی می‌توانند از آن بهره ببرند، اما در عین حال مفاهیم عمیق عرفانی را منتقل می‌کند.
2. استناد به ثقلین: تمامی مباحث کتاب مستند به آیات قرآن کریم و روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) است و از ورود به اصطلاحات پیچیده فلسفی که ممکن است برای مخاطب عام نامفهوم باشد، پرهیز شده است.¹³
3. ایجاز و اختصار: نویسنده تعمداً کتاب را خلاصه نگاشته تا زائران بتوانند در فرصت‌های محدود سفر حج، آن را مطالعه و مرور کنند.¹
4. رویکرد کاربردی: بر خلاف کتب عرفانی نظری، این کتاب دستورالعمل‌های عملی (مانند نحوه نیت کردن، ذکر گفتن و تفکر کردن) ارائه می‌دهد که دقیقاً در صحنه عمل قابل اجراست.

منابع

• اسرار حج، آیت الله مظاهری، اصفهان،