کتابخانه صاحب الذریعه

کتابخانه صاحب الذریعه

آقابزرگ تهرانی، با پسران
اطلاعات اوليه
بنيانگذار	آقابزرگ تهرانی
تأسیس	۱۳۴۵ق.
مکان	نجف، محلة الجدیدة
مشخصات
وضعیت	فعال
امکانات	۴ هزار جلد کتاب چاپی و هزار جلد نسخه خطی

کتابخانه صاحب الذریعه، در نجف، در محلة الجدیدة قرار داشته و یکی از کتابخانه‌های مهم جهان اسلام شمرده شده است. پایه‌گزار و واقف آن آقابزرگ تهرانی (م.١٣٨٩ق) از عالمان شیعه بوده و در سال ۱۳۷۵ق. وقف شده است. این کتابخانه، دارای ۵ هزار جلد کتاب بوده که هزار نسخه آن خطی است و مهم‌ترین نسخه‌های آن دست‌نوشت‌های پایه‌گزار است.

پایه‌گزار

محمدمحسن، مشهور به شیخ آقابزرگ محسن منزوی تهرانی (١٢٩٣- ١٣٨٩ق)، فرزند علی (م.۱۳۲۴ق)، یکی عالمان شیعه، که از استادان فراوانی مانند میرزای شیرازی و آخوند خراسانی بهره برد. او را یکی از متفکّران و پژوهشگران برجسته تشیع دانسته‌اند. برای او ۲۴ اثر مانند طبقات اعلام الشیعة، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال و المشیخة ذکر شده، که مهمترین آن، الذریعة الی تصانیف الشیعة است. وی پس از ۹۶ سال زندگی، در ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق. در نجف درگذشت و در آرامگاهی که از پیش در زیرزمین کتابخانه عمومی‌اش، برای خود آماده کرده بود، دفن شد.

پایه‌گزاری و وقف

کتاب‌های کتابخانه صاحب الذریعه، توسط آقابزرگ تهرانی، از زمان آغاز تحصیل گردآوری شده بود. پایه‌گزاری آغازین کتابخانه در سال ۱۳۴۵ق. در سامراء که آقابزرگ خود در آن سکونت داشت، بود. وی هنگامی که به نجف هجرت کرد، کتابخانه‌اش را نیز به آن‌جا انتقال داده و تلاش زیادی برای غنای بیشتر آن کرد. او توانست کتاب‌هایی از دورترین نقاط جهان، به‌ویژه از مصر و ایران گردآوری کند. آقابزرگ تهرانی، کتابخانه خصوصی خود را در ۲۵ ذی‌الحجه ۱۳۷۵ق. وقف همه طالبان علوم دینی نجف کرد. او بخشی از خانه خود را به این کتابخانه اختصاص داد و آن را کتابخانه عمومی صاحب الذریعه نامید.

این کتابخانه، در نجف، در محلة الجدیدة، در خانه پایه‌گذار آن، قرار داشته و بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۲ش. (۱۴۳۴-۱۴۳۵ق)، کتابخانه و مزار آقابزرگ از وضعیت مناسبی برخوردار نبوده است.

وقف‌نامه

آقابزرگ تهرانی، صیغه وقف را بر تمام آنچه در کتابخانه شخصی خود که از سامراء به نجف آورده جاری کرده است. وی دو دسته از کتاب‌هایش را این وقف استثنا کرده است؛‌یکی کتاب‌های چاپ شده خودش، تا با فروش آن‌ها هزینه چاپ‌های بعدی آن تأمین شود و دیگری نسخه‌های خطی که به دست خود نوشته است؛‌ زیرا پیشتر آن‌ها را برای فرزندان پسرش که اهل علم باشند وقف کرده است. وی در این وقف‌نامه، تولیت کتابخانه را به دامادش حسین و سید مهدی مدرسی و فرزندان پسرش و فرزندان آن‌ها واگذار کرده است. بر پایه این وقف‌نامه، اگر امکان نگه‌داری کتاب‌ها نبود، کتاب‌ها به کتابخانه امیرمؤمنان(ع)، کتابخانه‌ای که علامه امینی پایه‌گزاری کرده جابجا خواهد شد. وقف‌نامه به امضای این عالمان رسیده است: سید محمدطاهر شیرازی؛ حسین مشکور؛ محمدرضا مروّجی طبسیّ نجفی؛ ابراهیم حسینی شیرازی؛ مشهور به میرزای اصطهباناتی.

متن وقف‌نامه

«

بسم الله الرحمن الرحیم، و به ثقتی. حمد خدایی را سزاست که بر خطورات قلب همگان واقف، و از خفایای سرّی مردم مطّلع، و بر آنچه در برگ‌برگ دفاتر نوشته می‌شود، عالم است. سلام و درود بر کسی که قرآن کریم بر او نازل شد؛ قرآنی که همه کتاب‌های آسمانی گذشته را نسخ نمود، و سلام بر اوصای معصوم پیامبر و سلام بر حافظان شریعت؛ و امّا بعد. . . از آن‌جایی که شرع مقدس مرا بر آن داشت که یک صدقه جاریه‌ای از خود به جای بگذارم، و از طرفی فرزندانم مرا تشویق می‌نمودند که کتاب‌هایم در نجف اشرف بماند تا همه علاقه‌مندان و طلّاب و بزرگان بتوانند از آن استفاده کنند، فرصت را غنیمت شمردم و از خداوند عزوجل طلب خیر و صلاح نمودم و صیغه وقف را بر تمام آنچه در کتابخانه داشتم، جاری کردم؛ کتابخانه‌ای که در سال ١٣۵۴ق با خود از سامراء به نجف آوردم. البته این وقف شامل کتب چاپ شده‌ام، مانند «الذّریعة» و «طبقات اعلام الّشیعة» نمی‌شود؛ چراکه آنها باید فروخته شوند و درآمدش در چاپ مجلّدات بعدی صرف گردد. همچنین شامل مخطوطاتی که به دست خود نوشتم، نمی‌شود؛ چراکه قبلاً آنها را برای اهل علمِ از میان فرزندان پسرم وقف خاصّ نمودم تا از آن منتفع شوند و اقدام به چاپش نمایند. تولیت این کتابخانه را به دامادم حاج شیخ حسین و جناب سید مهدی مدرّسی و فرزندان پسرم که در تهرانند و فرزندان ایشان واگذار کرده‌ام، و ایشان (ان‌شاءالله) به نگه‌داری از آن اقدام خواهند کرد، و عوائد و منافع آن را صرف هزینه‌های کتابخانه می‌کنند. بر فرض اگر فرزندانم کسی از نسل خود باقی نگذاشتند یا کسی از ایشان اقدام به نگه‌داری از کتابخانه نکرد، کتاب‌ها به کتابخانه امیر مؤمنان (ع) منتقل شود؛ کتابخانه‌ای که علّامه امینی چند سال پیش از این آن را تأسیس نمود. در هر صورت این کتاب‌ها تا زمانی که قابل استفاده باشد، وقف شده تا این‌که حضرت ولیّ‌عصر (عج) ظهور نماید و در مورد آن به اذن پروردگار خود تصمیم بگیرند. کسی که این وقف را از وقفیّت برگرداند، گناهش بر عهده خودش خواهد بود. صیغه وقف در روز جمعه ٢۵ ماه ذی‌الحجه، درست یک ماه بعد از «دحوالارض» اجرا شد و بعد از گذشت سه ماه و سه روز از اجرای صیغه، در روز پنج‌شنبه بیست‌ویکم رمضان مفاد آن را در حالی که در خانه خود در نجف اشرف نشسته‌ام، با دست لرزان خویش نوشتم. فانی، آقابزرگ تهرانی

»

ویژگی‌ها

کتابخانه صاحب الذریعه، یکی از نفیس‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام شمرده شده و دارای ۵٠٠٠ جلد کتاب بوده، که در آن میان موسوعه‌های تاریخی، رجالی و نسخه‌های کم‌یاب خطی است. آقا بزرگ با کمک همین کتابخانه، دو موسوعۀ «الذریعه إلی تصانیف الشیعه» و «طبقات اعلام الشیعه» را تألیف کند. کتاب‌های این کتابخانه، در گذشته، در برابر رسید، به مدت یک ماه، به مراجعه‌کنندگان امانت داده می‌شد و این مدت قابل تمدید بود.

نسخه‌های خطی

کتابخانه صاحب الذریعه، دارای هزار نسخه خطی بوده، که دست‌نوشت‌های پایه‌گذار آن از مهم‌ترین آن‌ها شمرده شده است. برخی از نسخه‌های خطی این کتابخانه عبارتند از:

• مناهل الضرب فی انساب العرب؛ سیدجعفر أعرجی
• مصباح الزائر؛ سیّد بن طاووس (درباره دعا)
• مصباح المتهجد؛ شیخ طوسی (درباره دعا)
• آداب مناظره؛ عضدی
• ابواب الجنان؛ ملّا محمدرفیع قزوینی
• اثبات الواجبات الجلالیه؛ ملا جلال‌الدین دوانی
• احکام اهل‌الآخره؛ سیدشریف مرتضی
• اخلاق ناصری؛ شیخ نصیرالدین طوسی
• بعض المباحث فی احکام الکلام، سید شریف مرتضی
• آداب المناضرة؛ عضدی، به خط پایه‌گذار کتابخانه
• آداب المناضرة؛ کاشی، به خط پایه‌گذار کتابخانه
• الأعلام؛ شیخ مفید، به خط پایه‌گذار کتابخانه
• الجبر والتفویض للإمام الهادی(ع)، به خط پایه‌گذار کتابخانه
• رسالة أبی غالب الزراری، به خط پایه‌گذار کتابخانه
• ثمانی عشرة رسالة فی موضوعات مختلفة؛ سید مرتضی، به خط پایه‌گذار کتابخانه
• جنة المأوی فیمن رآه(ع) فی الغیبة الکبری؛ میرزا نوری، به خط نویسنده که در سال 1302ق. نگاشته است
• خاتمة المستدرک؛ میرزای نوری، به خط نویسنده که در سال 1319ق. به پایان رسیده است
• دار السلام فی الرؤیا والمنام؛ میرزای نوری، به خط نویسنده که در سال 1292ق.
• الصحیفة العلویة الثانیة؛ میرزای نوری، به خط نویسنده که در سال 1303ق. نگاشته است
• میزان السماء فی میلاد خاتم الأنبیاء؛ میرزای نوری، به خط نویسنده که در سال 1281ق. به پایان رسانده است
• آداب البحث والمتعلمین؛ محمد قومشهی، به خط نویسنده
• التبصرة فی التجوید؛ محمد قومشهی، به خط نویسنده که در سال 1252ق. به پایان رسانده است
• الحسن والقبح العقلیین؛ محمد قومشهی، به خط نویسنده که در سال 1281ق.به پایان رسانده است
• إرشاد الأذهان؛ علامه حلی، که در سال 1105ق. نگاشته است
• الأنموذج فی النحو؛ اردبیلی، که در سال 1239ق. نگاشته است
• التذکرة فی الأُصول الخمسة؛ صاحب بن عباد
• التصریح؛ أزهری، که در سال 1037 ق. نگاشته است
• تهذیب الأصول، که در سال 1044ق. نگاشته است
• جامع السعادات؛ مهدی نراقی، که در سال 1208ق.26 نگاشته است
• رسالة فی الجمع بین الفاطمیتین؛ وحید بهبهانی، که در دوره نویسنده نگاشته شده است
• خلاصة الأذکار؛ فیض کاشانی، که در دوره نویسنده نگاشته شده است
• الدروس الشرعیة؛ شهید اول، که در سال 830ق. نگاشته شده است
• رجال مرتضی انصاری
• الروضة البهیة؛ شهید ثانی، با کاغذ ترمه و دو نسخه دیگر که یکی در 1247ق. و دیگری در 1271ق. نگاشته شده است
• شرائع الإسلام؛ محقق حلی، که در سال 1240ق. نگاشته شده است
• عقاب الأعمال؛ صدوق، که در سال 1267ق. نگاشته شده است
• الملاحم والفتن؛ ابن طاووس، که از روی نسخه به خطه نویسنده نگاشته شده و با آن مطابقت داده شده است
• الفصول النصریة؛ نصیرالدین طوسی
• القول الصراح فی نقد الصحاح؛ شیخ الشریعة اصفهانی، که از روی نسخه‌ای به خط نویسنده، در سال 1341ق. نگاشته شده است
• کنز العرفان فی فقه القران؛ مقداد سیوری، که در سال 1248ق. نگاشته شده است
• مسند محمد بن سلیمان المغربی
• مهج الدعوات؛ ابن طاووس، نگاشته شده در 1035ق.
• المقنع؛ صدوق، نگاشته شده در 1239ق.
• النکت الاعتقادیة؛ شیخ مفید، نگاشته شده در 1147ق.
• الذریعة إلی تصانیف الشیعة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه
• طبقات أعلام الشیعة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه
• إجازات القرون الثلاثة الأخیرة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه
• مجموعة الفوائد المتفرقة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه
• مستدرک الذریعة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه

پیوند به بیرون

• فهرست کتابخانه آقابزرگ تهرانی.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله وقف نامه کتابخانه شیخ آقابزرگ تهرانی، جعفر خلیلی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره چهاردهم، بهار 1392، ص165 است.

• شبکة الامام علی(ع).
• زندگی و آثار شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمدحسین حسینی جلالی، ترجمه محمدعلی احمدی ابهری، مجلس شورای اسلامی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد، تهران، ۱۳۸۲ش.