بهداشت حج: تفاوت میان نسخه‌ها

توجه خاص به مسئله بهداشت حج در سده نوزدهم میلادی و در پی شیوع بیماری وبا در جهان شدت بیشتری یافت. با این حال در گذشته نیز توجه به مسائل بهداشتی حج نزد مسلمانان مغفول نبود است. توصیه‌های اسلامی درباره بهداشت حج زیرمجموعه توصیه‌هایی قرار می‌گیرند که در متون اسلامی درباره بهداشت فردی و محیطی و نیز بهداشت سفر مانند تطهیر بدن و لباس از آلودگی، مستحب بودن شست و شوی بدن قبل از سفر، و تأکید بر بهداشت فردی، همراه داشتن دارو و غذای پاکیزه وجود دارد.<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوه الحج الکبری، سلامه الحج، ص 347، 196، 209</ref> برخی از پژوهشگران بر اهداف بهداشتی برخی از مناسک حج مانند غسل مستحب در هنگام احرام یا حلق و تقصیر در کنار دیگر معانی رمزآمیز آن تصریح کرده‌اند.<ref>. حج برنامه تکامل، ص 201</ref> آنچه بخصوص در میان نویسندگان معاصر مورد تأکید است، کارکرد مثبت زیارت خانه خدا و مراسم حج بر حفظ بهداشت روانی افراد است. این نویسندگان با تأکید بر نقش عبادت و راز و نیاز با خداوند در آرامش روانی، کارکرد حج و زیارت را که یکی از برنامه‌های اصلی عبادی در میان مسلمانان است، از این منظر مورد مطالعه قرار داده‌اند.<ref>. مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص32</ref>

پیش از رواج وسایل جدید حمل و نقل، نخستین چالش بزرگ برای سلامتی زائران خانه خدا، بخصوص آنان که از راه‌های دور به مکه سفر می‌کردند، خطرات ناشی از راه بود. راه حج که بخش عمده‌ای از آن در بیابان‌های خشک جزیره العرب می‌گذشت خطر راه را دو چندان می‌کرد. آب مورد نیاز مسافران در بیابان‌های جزیره العرب از منازل و چاه‌های میان راه فراهم می‌آمد و معمولاً در فاصله میان دو منزل یا چاه، یافتن آب ناممکن بود و در زمان خشکسالی با خشک شدن چاه‌ها خطر مرگ و میر بر اثر تشنگی شدت می‌یافت. گرفتار شدن زائران خانه خدا در بی‌آبی راه‌های جزیره العرب اتفاقی است که در منابع تاریخی بارها به وقوع آن اشاره شده است. برای نمونه در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ گروهی از حاجیان به دلیل گرفتاری در بی‌آبی، در راه حج جان باختند.<ref>. تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139</ref>

بلایای طبیعی مانند سیل<ref>. نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429</ref> و برخی وقایع سیاسی از جمله جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در حرمین روی می‌داد از دیگر دلائل مرگ و میر حاجیان در ایام حج بوده است.<ref>. کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،</ref> در سال‌های قدرت‌یابی سعودیان در دوره‌های مختلف حکومت خود نیز اوضاع امنیتی حجاز به شدت بد بود.<ref>. تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502</ref>

مجموع شرایط بهداشتی که اشاره شد و بویژه تجمع افراد زیاد در یک مکان بخصوص در زمان وقوف در عرفات و منا، نبود شرایط بهداشتی مناسب در مکه و بخصوص کمبود آب و هوای گرم حجاز، در دوره‌هایی از تاریخ حرمین به شیوع بیماری‌های فراگیرکمک کرده است. بیماری‌هایی که با عنوان وبا و طاعون شناخته می‌شدند. وبا در عربی نامی برای بیماری‌های عام و فراگیر در عربی بوده است.<ref>. افاده الانام، ج2، ص 459-460</ref> طاعون نیز در فرهنگ‌های عربی گاه هم‌معنا با وبا آمده است و گاه به عنوان نوعی بیماری عام و به تعبیری دیگر نوعی وبا شناخته شده است.<ref>. تحصیل المرام، ج2، ص 886- 887</ref>آنچه در دوران جدید بخصوص در زبان فارسی با عنوان وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری عام و فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا Vibrio cholerae ناشی می‌شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به نام کولیرا نیز می‌نامیده‌اند.

بیماری وبا یا طاعون تنها بیماری فراگیر در حجاز نبوده است؛ از جمله می‌توان به بیماری تب دنگی (Dengue fever) اشاره کرد که در سده سیزدهم قمری در ایام حج شایع بوده و عرب‌ها بدان «ابو الرُکَب» می‌گفته‌اند. بر اساس توصیف نویسنده تحصیل المرام که از شیوع این بیماری در سال ۱۲۸۲قمری خبر داده، این بیماری با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و بعد از سه روز که تب فروکش می‌کرد ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.<ref>. تحصیل المرام، ج2، ص 896؛ نیز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158</ref>

با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی در کشورهای مختلف که وظیفه حفظ بهداشت عمومی را برعهده داشتند، شرایط بهداشتی حج و حاجیان نیز تغییرات اساسی به خود دید. در کشور عربستان سعودی در سال ۱۹۲۶م. / ۱۳۴۴ق. مدیریة الصحة العامة و الاسعاف (مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی) به فرمان ملک عبدالعزیز سعودی شروع به کار کرد که افزون بر مسائل بهداشتی کشور عربستان سعودی وظیفه نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را بر عهده داشت.<ref>. المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 644 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام»</ref> در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.<ref>. المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 646 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام»</ref>

تغییر شکل سنتی انجام مناسک قربانی از عوامل مهم در کاهش مشکلات بهداشتی در موسم حج است. تأسیس کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه از سال ۱۳۷۲ش. از سوی بانک توسعه اسلامی کمک قابل توجهی به بهبود شرایط بهداشتی حج کرده است.<ref>. با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ج26، ص 272</ref> قربانی در این کشتارگاه‌های سرپوشیده به صورت بهداشتی انجام می‌شود و از هدر رفت گوشت قربانی‌ها نیز جلوگیری می‌شود.

با وجود اقدامات گسترده‌ای که کشورهای اسلامی برای حفظ بهداشت حاجیان انجام داده‌اند، سفر حج همچنان با خطراتی برای حاجیان همراه است و همه ساله افزون بر بیماری‌هایی که حاجیان در ایام حج بدان دچار می‌شوند، تعدادی از آنان در موسم حج به دلایل مختلف جان خود را از دست می‌دهند. در سال‌های اخیر آمار وفات حاجیان در ۱۵ روز موسم حج (از یکم تا ۱۵ ذی حجه) در مجموع شهرهای مکه و مدینه بر اساس آمار منتشره از سوی وزارت بهداشت عربستان سعودی به حدود ۱۰۰۰ نفر می‌رسد که از این میان متوفیان در مکه نسبت بسیار بیشتری دارند. در سال ۱۴۳۰ق. /۲۰۰۹م. در مکه ۶۴۶ و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق. /۲۰۱۰م. به ترتیب در مکه و مدینه ۷۱۷ و ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق. /۲۰۱۱م. در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق. / ۲۰۱۲م. در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن<ref>. الکتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 236</ref> از حاجیان جان خود را از دست داده‌اند.<ref>. الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 558</ref>

حوادث غیر مترقبه مانند آتش‌سوزی و تصادف نیز از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان در حج است که به رغم پیشرفت‌های فناوری همچنان وقوع می‌یابد. از نمونه‌های آتش‌سوزی مربوط به آتش‌سوزی در منا در سال۱۹۷۵ میلادی است که به کشته شدن ۲۰۰ نفر انجامید.<ref>. Hajj journey to the heart of Islam, p. 239</ref> در سال ۱۹۹۷ میلادی نیز در منا آتش‌سوزی بزرگی به وقوع پیوست که ۳۴۳ نفر را به کام مرگ کشاند و ۱۵۰۰ نفر مجروح بر جای گذارد.<ref>. Guests Of GOD, P. 11</ref> تصادف وسایل نقلیه از جمله اتوبوس‌های مسافربری نیز از دیگر عوامل مرگ و میر حاجیان است. در سال۱۴۳۱ق. ۴۳ نفر<ref>. کتاب الاحصائی السنوی 1431، ص 345؛</ref> و ۱۴۳۲ق. ۴۲ نفر<ref>. کتاب الاحصائی السنوی، 1432، ص 341</ref> و در سال ۱۴۳۳ق. ۲۷ نفر<ref>. کتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 237</ref> به دلیل حوادث ناشی از تصادفات اتومبیل تنها در فاصله یکم تا پانزدهم ذی الحجه کشته شده‌اند.

{{پانویس}}

{{دانشنامه

  | نویسنده = کامران محمدحسینی

}}

{{آغاز چپ‌چین}}

* Guests of GOD، Robet Bianchi ،New York، Oxford university press، 2004.