حاضر و بادی: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
(←منابع) |
||
| خط ۵۵: | خط ۵۵: | ||
| نویسنده = حسین خانی، شجاد آقایی | | نویسنده = حسین خانی، شجاد آقایی | ||
}} | }} | ||
* اخبار مکه و ما جاء فيها من | |||
* اخبار مکه في قديم الدهر و | *'''اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، 1415ق. | ||
* الانصاف في معرفه الراجح من الخلاف علي مذهب الامام احمد بن | *'''اخبار مکه في قديم الدهر و حديثه'''، محمد بن اسحق الفاکهي ( -275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دارخضر، 1414ق. | ||
* بدائع الصنائع في ترتيب | *'''الانصاف في معرفه الراجح من الخلاف علي مذهب الامام احمد بن حنبل'''، علي بن سليمان المرداوي ( -885ق.)، به کوشش محمد حامد فيقي، بيروت، دار احياءالتراث العربي، 1377ق. | ||
* البرهان في علوم | *'''بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع'''، ابوبکر بن مسعود الکاساني ( -587ق.)، پاکستان، المکتبه الحبيبيه، 1409ق. | ||
* تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوک)، محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي. | *'''البرهان في علوم القرآن'''، بدرالدين محمد بن عبدالله الزرکشي ( -794ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، احياءالکتب العربيه، 1376ق. | ||
* التبيان في تفسير | *'''تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوک)'''، محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي. | ||
* تذکرة | *'''التبيان في تفسير القرآن'''، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش احمد حبيب قصير عاملي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1963م. | ||
* تفسير | *'''تذکرة الفقهاء'''، حسن بن يوسف حلي (648-726ق.)، قم، انتشارات موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1414-1423ق. | ||
* تفسير سمعاني (تفسير القرآن)، منصور بن محمد السمعاني ( -489ق.)، به کوشش ياسر ابراهيم و غنيم بن عباس، رياض، دارالوطن، 1418ق. | *'''تفسير القمي'''، علي بن ابراهيم قمي ( -307ق.)، به کوشش سيد طيب موسوي جزائري، قم، انتشارات دارالکتاب، 1404ق. | ||
* تفسير شاهي (آيات الاحکام)، ابوالفتح بن مختوم جرجاني ( -976ق.)، به کوشش اشراقي، تهران، نويد، 1362ش. | *'''تفسير سمعاني (تفسير القرآن)'''، منصور بن محمد السمعاني ( -489ق.)، به کوشش ياسر ابراهيم و غنيم بن عباس، رياض، دارالوطن، 1418ق. | ||
* تفسير قرطبي (الجامع لاحکام القرآن)، محمد بن احمد القرطبي ( -671ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1405ق. | *'''تفسير شاهي (آيات الاحکام)'''، ابوالفتح بن مختوم جرجاني ( -976ق.)، به کوشش اشراقي، تهران، نويد، 1362ش. | ||
* تهذيب الاحکام في شرح المقنعه للشيخ | *'''تفسير قرطبي (الجامع لاحکام القرآن)'''، محمد بن احمد القرطبي ( -671ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1405ق. | ||
* جواهر الکلام في شرح شرائع | *'''تهذيب الاحکام في شرح المقنعه للشيخ المفيد'''، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1365ش. | ||
* الخلاف في | *'''جواهر الکلام في شرح شرائع الاسلام'''، محمد حسين نجفي ( -1266ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، بيتا. | ||
* الدر المنثور في التفسير بالماثور و هو مختصر تفسير ترجمان | *'''الخلاف في الاحکام'''، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1407ق. | ||
* الروضه البهيه في شرح اللمعه | *'''الدر المنثور في التفسير بالماثور و هو مختصر تفسير ترجمان القرآن'''، عبدالرحمن بن ابي‌بکر السيوطي (849-911ق.)، بيروت، دارالمعرفه، 1365ق. | ||
* السرائر الحاوي لتحرير | *'''الروضه البهيه في شرح اللمعه الدمشقيه'''، زين الدين بن علي، شهيد ثاني (911-966ق.)، تحقيق سيد محمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوري، 1410ق. | ||
* الشرح | *'''السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي'''، محمد بن احمد ابن ادريس ( -598ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1411ق. | ||
* | *'''الشرح الکبير'''، عبدالرحمن بن قدامه ( -682ق.)، بيروت، دارالکتب العلميه. | ||
* فتاوي ابن | *'''العين'''، الخليل بن احمد ( -175ق.)، به کوشش المخزومي و السامرائي، دارالهجره، 1409ق. | ||
* الفقه علي المذاهب الاربعة و مذهب اهل البيت | *'''فتاوي ابن الجنيد'''، به کوشش علي پناه اشتهاردي (1296-1387ش.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1416ق. | ||
* | *'''الفقه علي المذاهب الاربعة و مذهب اهل البيت'''، عبدالرحمن الجزيري، محمد غروي و مازج ياسر، بيروت، الثقلين، 1419ق. | ||
* لسان | *'''الکافي'''، محمد بن يعقوب کليني ( -329ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1375ش. | ||
* المبسوط في فقه | *'''لسان العرب'''، محمد بن مکرم ابن منظور (630-711ق.)، قم، انتشارات ادب الحوزه، 1405ق. | ||
* مجمع البيان في تفسير | *'''المبسوط في فقه الاماميه'''، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش محمد باقر بهبودي و سيد محمد تقي کشفي، تهران، انتشارات مکتبه المرتضويه، 1351ش. | ||
* مجمع الفائده و البرهان في شرح ارشاد | *'''مجمع البيان في تفسير القرآن'''، الفضل بن الحسن الطبرسي (468-548ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، موسسه الاعلمي، 1415ق. | ||
* مختلف الشيعه في احکام | *'''مجمع الفائده و البرهان في شرح ارشاد الاذهان'''، مقدس اردبيلي احمد بن محمد ( -993ق.)، به کوشش مجتبي عراقي و حسين يزدي و علي پناه اشتهاردي (1296-1387ش.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1403ق. | ||
* مدارک الاحکام في شرح شرائع | *'''مختلف الشيعه في احکام الشريعه'''، حسن بن يوسف حلي (648-726ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1412ق. | ||
* المعتبر في شرح | *'''مدارک الاحکام في شرح شرائع الاسلام'''، سيد محمد بن علي موسوي عاملي (956 – 1009ق.)، قم، انتشارات موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1410ق. | ||
* | *'''المعتبر في شرح المختصر'''، جعفر بن حسن محقق حلي (602-676ق.)، قم، انتشارات سيد الشهداء، 1364ش. | ||
* مفردات في غريب | *'''المغني'''، عبدالله بن قدامه ( -620ق.)، بيروت، دارالکتب العلميه. | ||
* | *'''مفردات في غريب القرآن'''، الحسين بن محمد الراغب الاصفهاني ( -425ق.)، بي جا، نشر الکتاب، 1404ق. | ||
* من لايحضره | *'''المقنعه'''، شيخ مفيد محمد بن محمد بن النعمان (336-413ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1410ق. | ||
* نهج | *'''من لايحضره الفقيه'''، شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق. | ||
* الوسيلة الي نيل | *'''نهج البلاغه'''، شريف الرضي (م 406ق.)، شرح صبحي صالح، قم، دارالاسوه، 1415ق. | ||
*'''الوسيلة الي نيل الفضيله'''، محمد بن علي بن حمزه ( -560ق.)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفي، 1408ق. | |||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
نسخهٔ ۱۱ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۰۹:۴۷
حاضر و بادی، مقیمان و غیر مقیمان مکه هستند که در قرآن نیز ذکر شده و در احکام حج مواردی از آن وجود دارد.
واژه
واژگان «حاضر» و «بادی» اسم فاعل از ریشه‌های «ح، ض، ر» و «ب، د، و» بوده و به ترتیب به معنای شهرنشین[۱] و بادیه‌نشین‌اند.[۲]
در منابع تاریخی، تفسیری و فقهی اسلامی به بومیان مکه و کسانی که در اطراف آن ساکنند، حاضر یا عاکف و به آنان که اهل مکه و ساکن آن نیستند و برای انجام مناسک حج و عمره به مکه می‌آیند، بادی یا طائف می‌گویند.[۳]
در صدر اسلام و پیش از آن، بیشتر حاجیان غیر مکّی از بادیه به حج می‌آمدند؛ از این رو، به آنها بادی گفته می‌شد. بعدها به همه غیر مقیمان مکه حتی اگر از بادیه نبودند، بادی گفته شد. خاستگاه کاربرد اصطلاح یاد شده در منابع اسلامی به عبارت‌های قرآنی ﴿حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ﴾[۴] و ﴿سَواءً العاکِفُ فیهِ وَالبادِ ﴾[۵] برمی‌گردد.
پیشینه
پیش از اسلام، ویژگی سکونت داشتن یا نداشتن در مکه سبب تمایزهایی میان حاضر و بادی شد. بر پایه گزارش‌هایی در آستانه ظهور اسلام، بادی مهمان خدا به شمار آمده و محترم شمرده می‌شد. قریش که مقیمان مکه بودند خود را اهل الله دانسته و بادیان را اطعام می‌کردند. با ظهور اسلام، این سنت که رفادت نام داشت تأیید شده و ادامه یافت.[۶]
تعیین محدوده
مفسران و فقیهان در تعیین معیاری برای تشخیص حاضر و بادی از جهت مکان، میزان فاصله و مبدأ آن اختلاف نظر دارند. برخی مبدأ محاسبه را مسجدالحرام،[۷] برخی شهر مکه[۸] و برخی حرم[۹] دانسته‌اند. در دیدگاه مشهور عالمان شیعه، کسانی که در محدوده ۴۸ میلی[یادداشت ۱] قرار دارند «حاضر» به شمار آمده‌اند؛[۱۰] ولی برخی، حداقل فاصله را ۱۲ میل[یادداشت ۲] دانسته‌اند.[۱۱] در جمع میان دو دیدگاه گفته‌اند مقصود قول مشهور، ۱۲ میل در هر یک از جهات چهارگانه است.[۱۲] برخی نیز، افرادِ با فاصله بیش از ۱۸ میل[یادداشت ۳] را غیر حاضر دانسته‌اند.[۱۳]
در تطبیق ساکنان مناطق مکه و پیرامون آن بر مفهوم حاضر، باورهای گوناگونی میان عالمان مسلمان وجود دارد که برخی از آنها چنین‌اند:
- اهل حرم؛
- ساکنان مکه و میقات‌ها و مکان‌های نزدیک به آنها مانند عرفات؛[۱۴]
- ساکنانِ مکان‌هایی مانند ذات عِرق، عُسفان،[۱۵] مَرّ الظَهران، عرفه، ضَجنان، رجیع،[۱۶] طائف، جدّه و رُهاط.[۱۷]
بر پایه روایاتی، کسانی که به مکه هجرت می‌کنند، پس از ۲ سال «حاضر» به شمار می‌آیند. کسانی که افزون بر مکه مدتی از سال را در شهری دیگر ساکن‌اند، بسته به این که در کدام شهر[یادداشت ۴] بیشتر ساکنند «حاضر» یا «بادی» به شمار می‌روند.[۱۸]
تفاوت در حج‌گزاری
بر پایه آیه ﴿فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ... ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ﴾،[۴] منابع تفسیری،[۱۹] روایی[۲۰] و فقهی شیعه[۲۱] حج تمتّع را بر بادی واجب و وظیفه حاضر را حج قِران یا اِفراد دانسته‌اند. به باور آنها، به جا آوردن تمتّع از سوی حاضر، تنها در حالتی جایز است که از محدوده حرم بیرون رفته و هنگام بازگشت به یکی از میقات‌ها برسد. در مقابل، اهل سنت میان حاضر و بادی تفاوتی نگذاشته و آنها را در به جا آوردن یکی از انواع حج مخیر دانسته‌اند.[۲۲] برخی فقیهان اهل سنت، وجوب عمره را به بادی اختصاص داده‌اند.[۲۳] بر پایه روایاتی در منابع اهل سنت، حضرت محمد(ص) حاضران را به نماز و بادیان را به طواف تشویق می‌کرد.[۲۴]
تفاوت‌های میان حاضر و بادی نباید سبب سوء استفاده مقیمان و مانع بهره‌مندی غیر مقیمان از مسجدالحرام شود. از این رو، خداوند تأکید می‌کند آنان که مردم را از راه خدا و مسجدالحرام بازمی‌دارند به کیفری دردناک دچار می‌شوند.[یادداشت ۵][۵] بر پایه برخی روایاتِ شأن نزول، قریش از ورود حضرت محمد(ص) و مسلمانان به مکه جلوگیری کرده بودند و آیه نیز به مساوی بودن حاضر و بادی در ورود به مکه تأکید کرده است.[۲۵]
دیگر احکام
اجاره دادن خانه‌های مکه
بر پایه سنتی که در مکه بود، مردم برای خانه‌هایشان در نمی‌گذاشتند تا غیر مقیمانی که برای مراسم حج می‌آیند به راحتی از خانه‌هایشان بهره‌مند شوند. معاویة بن ابی‌سفیان نخستین کسی دانسته شده است که با قرار دادن در برای خانه خود، از ورود آنها جلوگیری کرد. روایتی در منابع شیعه، آیه بیست و پنجم سوره حج[یادداشت ۶] را اشاره به همین سنت دانسته است.[۲۶]
به باور برخی مراد از «مسجد الحرام» در آیه پیش‌گفته همه حرم است؛ از این رو، حاضر و بادی در بهره‌مندی از خانه‌های مکه حقی یکسان دارند[۲۷] و فروش یا اجاره زمین‌ها و خانه‌های مکه حرام است.[۲۸]
در برابر، به باور برخی مراد از «مسجد الحرام» در آیه پیش‌گفته محدوده مسجد است و مراد از تساوی، برابری آنها در بزرگداشت حرم، حق بهره‌مندی یکسان از قبله، انجام مناسک، دفن اموات و مانند آن است.[۲۹]
نماز بادی در مسجدالحرام
برخی فقیهان شیعه با استناد به عبارت قرآنی ﴿سَواءً العاکِفُ فیهِ وَالبادِ ﴾[۵] بر تمام بودن نماز بادی در مسجدالحرام استدلال کرده‌اند.[۳۰]
پانویس
- ↑ العین، ج3، ص102-101؛ لسان العرب، ج4، ص197 «حضر».
- ↑ العین، ج8، ص83؛ مفردات، ص40 «بدا»؛ لسان العرب، ج4، ص197، «بدو».
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص285، ج2، ص136؛ تفسیرشاهی، ج1، ص418-419؛ التبیان، ج1، ص454-455.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۶.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۵.
- ↑ تاریخ الطبری، ج2، ص260.
- ↑ نک: الوسیله، ص157- 158.
- ↑ الانصاف، ج3، ص440؛ مدارک الاحکام، ج7، ص189.
- ↑ الانصاف، ج3، ص440.
- ↑ تهذیب، ج5، ص32- 33، 492؛ المعتبر، ج2، ص785؛ تفسیر شاهی، ج1، ص361.
- ↑ التبیان، ج2، ص161؛ المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص306؛ مجمع البیان، ج2، ص39-40.
- ↑ نک: مجمع البیان، ج2، ص39-40؛ السرائر، ج1، ص519؛ مجمع الفائدة، ج6، ص15.
- ↑ نک: الکافی، ج4، ص300؛ جواهر الکلام، ج18، ص8.
- ↑ تهذیب، ج5، ص32-33؛ التبیان، ج2، ص161.
- ↑ تهذیب، ج5، ص33، 492؛ البرهان، ج1، ص419؛ الروضة البهیه، ج2، ص225.
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج3، ص102.
- ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص157.
- ↑ تهذیب، ج5، ص34- 35.
- ↑ مجمع البیان، ج2، ص39-40.
- ↑ الکافی، ج4، ص299؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص312؛ تهذیب، ج5، ص25، 32- 34.
- ↑ المقنعة، ص389؛ الکافی فی الفقه، ص191- 192.
- ↑ نک: الخلاف، ج2، ص272؛ الفقه علی المذاهب الاربعه، ص916- 922، «پاورقی».
- ↑ نک: تذکرة الفقهاء، ج7، ص13.
- ↑ الدر المنثور، ج1، ص121.
- ↑ تفسیر قمی، ج2، ص83.
- ↑ الکافی، ج4، ص243- 244؛ تهذیب، ج5، ص420.
- ↑ التبیان، ج7، ص305- 306.
- ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج2، ص168؛ الخلاف، ج3، ص189؛ بدائع الصنائع، ج5، ص146.
- ↑ تفسیر سمعانی، ج3، ص432؛ تفسیر قرطبی، ج12، ص32.
- ↑ مختلف الشیعه، ج3، ص135؛ فتاوی ابن الجنید، ص89.
- ↑ حدود ۸۸ کیلومتر.
- ↑ حدود ۲۲ کیلومتر.
- ↑ حدود ۳۲ کیلومتر.
- ↑ مکه یا شهر دیگر.
- ↑ ﴿إِنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ وَیصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَالْمسجدالحرام الَّذِی جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاکفُ فِیهِ وَالْبَادِ وَمَن یرِدْ فِیهِ بِإِلْحَادِ بِظُلْمٍ نُّذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ﴾
- ↑ ﴿إِنَّ الَّذِینَ کفَرُواْ وَیصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَالْمسجدالحرام الَّذِی جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاکفُ فِیهِ وَالْبَادِ وَمَن یرِدْ فِیهِ بِإِلْحَادِ بِظُلْمٍ نُّذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ﴾
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حاضر و بادی.
- اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، 1415ق.
- اخبار مکه في قديم الدهر و حديثه، محمد بن اسحق الفاکهي ( -275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دارخضر، 1414ق.
- الانصاف في معرفه الراجح من الخلاف علي مذهب الامام احمد بن حنبل، علي بن سليمان المرداوي ( -885ق.)، به کوشش محمد حامد فيقي، بيروت، دار احياءالتراث العربي، 1377ق.
- بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، ابوبکر بن مسعود الکاساني ( -587ق.)، پاکستان، المکتبه الحبيبيه، 1409ق.
- البرهان في علوم القرآن، بدرالدين محمد بن عبدالله الزرکشي ( -794ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، احياءالکتب العربيه، 1376ق.
- تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوک)، محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي.
- التبيان في تفسير القرآن، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش احمد حبيب قصير عاملي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1963م.
- تذکرة الفقهاء، حسن بن يوسف حلي (648-726ق.)، قم، انتشارات موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1414-1423ق.
- تفسير القمي، علي بن ابراهيم قمي ( -307ق.)، به کوشش سيد طيب موسوي جزائري، قم، انتشارات دارالکتاب، 1404ق.
- تفسير سمعاني (تفسير القرآن)، منصور بن محمد السمعاني ( -489ق.)، به کوشش ياسر ابراهيم و غنيم بن عباس، رياض، دارالوطن، 1418ق.
- تفسير شاهي (آيات الاحکام)، ابوالفتح بن مختوم جرجاني ( -976ق.)، به کوشش اشراقي، تهران، نويد، 1362ش.
- تفسير قرطبي (الجامع لاحکام القرآن)، محمد بن احمد القرطبي ( -671ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1405ق.
- تهذيب الاحکام في شرح المقنعه للشيخ المفيد، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1365ش.
- جواهر الکلام في شرح شرائع الاسلام، محمد حسين نجفي ( -1266ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، بيتا.
- الخلاف في الاحکام، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1407ق.
- الدر المنثور في التفسير بالماثور و هو مختصر تفسير ترجمان القرآن، عبدالرحمن بن ابي‌بکر السيوطي (849-911ق.)، بيروت، دارالمعرفه، 1365ق.
- الروضه البهيه في شرح اللمعه الدمشقيه، زين الدين بن علي، شهيد ثاني (911-966ق.)، تحقيق سيد محمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوري، 1410ق.
- السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي، محمد بن احمد ابن ادريس ( -598ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1411ق.
- الشرح الکبير، عبدالرحمن بن قدامه ( -682ق.)، بيروت، دارالکتب العلميه.
- العين، الخليل بن احمد ( -175ق.)، به کوشش المخزومي و السامرائي، دارالهجره، 1409ق.
- فتاوي ابن الجنيد، به کوشش علي پناه اشتهاردي (1296-1387ش.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1416ق.
- الفقه علي المذاهب الاربعة و مذهب اهل البيت، عبدالرحمن الجزيري، محمد غروي و مازج ياسر، بيروت، الثقلين، 1419ق.
- الکافي، محمد بن يعقوب کليني ( -329ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1375ش.
- لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور (630-711ق.)، قم، انتشارات ادب الحوزه، 1405ق.
- المبسوط في فقه الاماميه، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش محمد باقر بهبودي و سيد محمد تقي کشفي، تهران، انتشارات مکتبه المرتضويه، 1351ش.
- مجمع البيان في تفسير القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسي (468-548ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، موسسه الاعلمي، 1415ق.
- مجمع الفائده و البرهان في شرح ارشاد الاذهان، مقدس اردبيلي احمد بن محمد ( -993ق.)، به کوشش مجتبي عراقي و حسين يزدي و علي پناه اشتهاردي (1296-1387ش.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1403ق.
- مختلف الشيعه في احکام الشريعه، حسن بن يوسف حلي (648-726ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1412ق.
- مدارک الاحکام في شرح شرائع الاسلام، سيد محمد بن علي موسوي عاملي (956 – 1009ق.)، قم، انتشارات موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1410ق.
- المعتبر في شرح المختصر، جعفر بن حسن محقق حلي (602-676ق.)، قم، انتشارات سيد الشهداء، 1364ش.
- المغني، عبدالله بن قدامه ( -620ق.)، بيروت، دارالکتب العلميه.
- مفردات في غريب القرآن، الحسين بن محمد الراغب الاصفهاني ( -425ق.)، بي جا، نشر الکتاب، 1404ق.
- المقنعه، شيخ مفيد محمد بن محمد بن النعمان (336-413ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1410ق.
- من لايحضره الفقيه، شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق.
- نهج البلاغه، شريف الرضي (م 406ق.)، شرح صبحي صالح، قم، دارالاسوه، 1415ق.
- الوسيلة الي نيل الفضيله، محمد بن علي بن حمزه ( -560ق.)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفي، 1408ق.