اهل حرم: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۹ آوریل ۲۰۲۱، ساعت ۲۲:۴۱

اهل حرم به ساکنان محدوده حرم مکی گفته می‌شود. اهل حرم در برخی از موارد مانند قبله، صید، استطاعت، طواف وداع، مصرف قربانی و میقات احکام خاصی دارند. برای نمونه قبله اهل حرم خود کعبه و قبله ساکنان مناطق دور، حرم است.

به اعراب اهل حرم، حمس و اعراب اهل حل، حله گفته می‌شده و هر کدام احکام خاصی داشتند.

واژه‌شناسی

اهل حرم ترکیبی اضافی و مرکب از «اهل» و «حرم» است. برای واژه اهل، معانی گوناگون یاد شده که با توجه به مضاف الیه آن، تغییر می‌یابد. این واژه هنگامی که به مکان اضافه شود، به افرادی که در آن مکان ساکن باشند، اطلاق می‌گردد.^[۱] حرم نیز به محدوده‌ای گرداگرد کعبه گفته می‌شود.^[۲] در فقه اسلامی، این ترکیب اضافی درباره افرادی که ساکن محدوده حرم هستند، به کار می‌رود.^[۳] از این اصطلاح با تعابیری چون ساکنان حرم،^[۴] اهل مکه،^[۵] مکی^[۶] و حرمی^[۷] نیز یاد می‌شود. ‌

حمس و حله

گزارش‌های تاریخی پیش از اسلام حاکی از آن است که عرب در شیوه اجرای آیین‌های دینی به دو دسته تقسیم می‌شدند: حمس یعنی قریش که اهل حرم به شمار می‌آمدند؛ و حلّه که بیرون از حرم بودند. قبایل عربی که ساکن منطقه حرم نبودند، می‌بایست در جامه‌های اهل حمس، حج یا عمره را به جا می‌آوردند و غذای خود را از آنان می‌خریدند.^[۸]

همچنین اهل حرم به این بهانه که نباید از حرم بیرون روند، وقوف در عرفات را ترک می‌کردند که آیه 199 سوره بقره رسم آنان را برچید.^[۹] همچنین اهل حرم اگر در غیر ماه‌های حرام از حرم بیرون می‌شدند، بر گردن خود آویز می‌افکندند و کمربند می‌بستند.^[۱۰] بر پایه منابع تاریخی، اهل حرم مورد توجه و تفقد حاکمان بودند و برخی مراکز عمومی با هدف اطعام فقیران اهل حرم تاسیس می‌شد.^[۱۱]

احکام اهل حرم

اهل حرم در برابر اهل حل و آفاقیان از احکامی ویژه برخوردارند که مهم‌‌ترین آن‌ها عبارتند از:

قبله

از دید برخی فقیهان پیشین امامی^[۱۲] و اهل سنت،^[۱۳] قبله ساکنان حرم با قبله افرادی که در مناطق دورتر سکونت دارند، متفاوت است. آنان بر پایه روایات^[۱۴] قبله اهل حرم را کعبه و قبله ساکنان مناطق دور را حرم می‌دانند.^[۱۵]

استطاعت

به باور همه فقیهان، یکی از شرایط وجوب حج، استطاعت مالی (زاد و راحله) است. اما به باور برخی از اهل سنت، استطاعت مالی درباره اهل حرم شرط نیست.^[۱۶] از دید برخی امامیان، وجود راحله (مرکب) برای ساکنان پیرامون مکه که بدون سختی امکان پیمودن راه را دارند، شرط نیست.^[۱۷] با این حال، بسیاری از فقیهان امامی شرط استطاعت این افراد را داشتن راحله دانسته‌اند.^[۱۸]

وظیفه اهل حرم در انجام حج

خداوند در آیه 196 سوره بقره کسانی را که در پی انجام مناسک عمره به انجام حج بپردازند، به قربانی کردن فرمان می‌دهد و در ادامه می‌فرماید: ذَلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ اَهْلُهُ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ. مطابق این آیه، وظیفه انجام حج تمتع یا لزوم قربانی در تمتع، ‌بر پایه اختلافی که در مشار الیه کلمه «ذلک» وجود دارد،^[۱۹] ‌ویژه کسانی است که ساکن مکه و پیرامون آن (حاضری المسجدالحرام) نباشند.

در تفسیر «حاضری المسجدالحرام» سخنان گوناگون بیان شده؛^[۲۰] اما به گفته طبری، به باور همگان، اهل حرم از مصداق‌های آن به شمار می‌آیند^[۲۱] و اساساً مفسرانی چون ابن‌عباس و مجاهد، مقصود از آن را تنها اهل حرم دانسته‌اند.^[۲۲] بر این اساس، حکم حج تمتع^[۲۳] یا لزوم قربانی در آن^[۲۴] برای اهل حرم ثابت نیست و آنان به باور مشهور امامیان، موظف به انجام حج قران یا افرادند.^[۲۵]

میقات

برخی فقیهان امامی، میقات اهل حرم را بدون تفصیل میان انواع مناسک، منزل آنان دانسته‌اند.^[۲۶] اما گروهی از امامیان، احرام از منزل را تنها در حج باور دارند و در عمره ادنی الحل را میقات می‌دانند. آنان بر این باورند که مجموع مناسک در هر احرام باید در حل و حرم صورت پذیرد و از آن‌جا که در حج، وقوف در عرفات هم‌چون بیرون از منطقه حرم است‌، ‌این غرض را تامین می‌کند، در عمره نیز با احرام از محدوده بیرون حرم باید این هدف را تامین کرد.^[۲۷] فقیهان مذاهب چهارگانه اهل سنت نیز به همین دلیل میان حج و عمره تفاوت گذاشته‌اند و میقات اهل حرم را برای عمره، ادنی الحل و برای حج، منزل خود آنان قلمداد نموده‌اند.^[۲۸]

طواف وداع

هر چند حنفیان^[۲۹] و حنبلیان^[۳۰] و بیشتر شافعیان^[۳۱] طواف وداع را از واجبات حج شمرده‌اند، به تصریح شماری از آنان، طواف وداع بر اهل حرم واجب نیست.^[۳۲]

ذبح حیوان حل در حرم

بر پایه نظر برخی اهل سنت، یکی از احکام ویژه اهل حرم آن است که در غیر حال احرام می‌توانند حیوانی را که در منطقه حل (خارج از حرم) صید شده، در حرم ذبح نمایند؛ در حالی که آفاقیان هر چند با مدتی اقامت در مکه احکام مسافر بر آنان جاری نباشد، حق ذبح چنین صیدی را ندارند؛ بلکه بر آنان لازم است به محض ورود به حرم، صید را ترک نمایند.^[۳۳] در برابر، فقیهان امامی بر پایه روایات^[۳۴] ذبح صید در حرم را جائز نمی‌دانند، هر چند در بیرون حرم صید شده باشد.^[۳۵]

مصرف برخی انواع قربانی

بر پایه فقه امامی^[۳۶] و فقه حنبلی^[۳۷] و شافعی،^[۳۸] برخی از انواع قربانی باید به مصرف مساکین حرم برسد. برای نمونه، کفاره صید که بر پایه آیه 95 سوره مائده باید به عنوان هدی به کعبه برسد، میان ساکنان اهل حرم توزیع می‌شود.^[۳۹] اگر بر اساس نذر، حیوانی در حرم قربانی شود، گوشت آن میان اهل حرم تقسیم می‌گردد.^[۴۰]

البته مقصود از اهل حرم در این مسئله، افراد حاضر در حرم هستند و اقامت و سکونت در حرم، موضوعیتی در این مسئله ندارد.^[۴۱]

برای مطالعه بیشتر

ذراع حرم‌ مکه‌، محمود مرعشی‌ نجفی‌

پانویس

↑ العین، ج4، ص89؛ لسان العرب، ج11، ص29، «اهل.
↑ لسان العرب، ج12، ص122، «حرم؛ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص228.
↑ تحفة الفقهاء، ج1، ص394؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص580.
↑ مصباح المتهجد، ج2، ص676؛ الاستذکار، ج4، ص98.
↑ بدائع الصنائع، ج2، ص164؛ شرح مختصر خلیل، ج2، ص372؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص79.
↑ البحر الرائق، ج2، ص548؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص536.
↑ حاشیة رد المحتار، ج2، ص474.
↑ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص195؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص256؛ المفصل، ج11، ص359، 366.
↑ مجمع البیان، ج2، ص527-528.
↑ البیان و التبیین، ج3، ص65.
↑ شفاء الغرام، ج2، ص91، 401؛ تاریخ مکه، ص526.
↑ المبسوط، ج1، ص77-78؛ المراسم العلویه، ص60-61؛ الوسیله، ص85.
↑ فتح العزیز، ج3، ص243؛ مواهب الجلیل، ج2، ص199.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص272؛ السنن الکبری، ج2، ص70.
↑ المعتبر، ج2، ص65.
↑ الحاوی الکبیر، ج4، ص7؛ المنتقی، ج2، ص269؛ الاقناع، ج1، ص83.
↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص51؛ مسالک الافهام، ج2، ص129؛ جواهر الکلام، ج17، ص252.
↑ الخلاف، ج2، ص246؛ کشف اللثام، ج5، ص96.
↑ احکام القرآن، جصاص، ج1، ص358؛ کنز العرفان، ج1، ص299.
↑ نک: احکام القرآن، جصاص، ج1، ص360؛ تفسیر ماوردی، ج1، ص258.
↑ جامع البیان، ج2، ص149؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص401.
↑ احکام القرآن، جصاص، ج1، ص360؛ البحر المحیط، ج2، ص270.
↑ فقه الرضا، ص215؛ المقنعه، ص389؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص169.
↑ الحاوی الکبیر، ج4، ص50؛ نک: احکام القرآن، جصاص، ج1، ص358.
↑ الکافی، حلبی، ص191؛ غنیة النزوع، ص152؛ کشف اللثام، ج5، ص25.
↑ المراسم العلویه، ص107؛ جواهر الکلام، ج18، ص118-119؛ مستمسک العروه، ج11، ص290.
↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص204-205؛ کشف اللثام، ج5، ص217؛ العروة الوثقی، ج4، ص642.
↑ الحاوی الکبیر، ج4، ص75؛ الشرح الکبیر، ج3، ص497؛ مواهب الجلیل، ج4، ص46.
↑ بدائع الصنائع، ج2، ص142.
↑ المغنی، ج3، ص489؛ المبدع، ج3، ص232-233.
↑ الحاوی الکبیر، ج4، ص212-213.
↑ الانصاف، ج4، ص52؛ المغنی، ج3، ص489؛ بدائع الصنائع، ج2، ص142.
↑ حاشیة الدسوقی، ج2، ص79؛ حاشیة الصاوی، ج2، ص110؛ شرح مختصر خلیل، ج2، ص364.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص261-262.
↑ منتهی المطلب، ج2، ص800؛ مستند الشیعه، ج13، ص323-324.
↑ تحریر الاحکام، ج1، ص107؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص297.
↑ المغنی، ج3، ص462، 549.
↑ الام، ج2، ص238-239؛ فتح العزیز، ج7، ص499.
↑ الاستذکار، ج4، ص272.
↑ التنبیه فی الفقه الشافعی، ج1، ص85.
↑ الشرح الکبیر، ج3، ص347؛ تحریر الاحکام، ج1، ص107؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص297.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اهل حرم.

احکام القرآن: الجصاص (م. 370ق.) ، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق

اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق

الاستذکار: ابن عبدالبر (م. 463ق.) ، به کوشش سالم عطاء و محمد معوض، دار الکتب العلمیه، 2000م

الاقناع: موسی بن احمد الحجاوی (م. 968ق.) ، به کوشش عبداللطیف، بیروت، دار المعرفه

الام: الشافعی (م. 204ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1403ق

الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف: المرداوی (م. 885ق.) ، به کوشش محمد حامد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق

البحر الرائق: ابونجیم المصری (م. 970ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق

البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م. 754ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1412ق

بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. 587ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق

البیان و التبیین: الجاحظ (م. 255ق.) ، بیروت، مکتبة الهلال، 1423ق

تاریخ مکه: احمد السباعی (م. 1404ق.) ، نادی مکة الثقافی، 1404ق

تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.) ، بیروت، دار صادر، 1415ق

تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، مشهد، آل البیت

تحفة الفقهاء: علاء الدین السمرقندی (م. 535/539ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق

تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، قم، آل البیت، 1414ق

تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م. 774ق.) ، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق

تفسیر ماوردی (النکت و العیون): الماوردی (م. 450ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق

التنبیه فی الفقه الشافعی: ابراهیم بن علی الفیروزآبادی (م. 476ق.) ، به کوشش عماد الدین، بیروت، عالم الکتب، 1403ق

جامع البیان: الطبری (م. 310ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1412ق

جواهر الکلام: النجفی (م. 1266ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی

حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. 1230ق.) ، احیاء الکتب العربیه

حاشیة الصاوی: احمد بن محمد الصاوی (م. 1241ق.) ، دار المعارف

حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م. 1252ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1415ق

الحاوی الکبیر: الماوردی (م 450ق.) ، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق

الخلاف: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق

السنن الکبری: البیهقی (م. 458ق.) ، بیروت، دار الفکر

الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م. 682ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه

شرح مختصر خلیل: محمد بن عبدالله الخرشی (م. 1101ق.) ، بیروت، دار الفکر

شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق

العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م. 1337ق.) ، قم، النشر الاسلامی، 1420ق

العین: خلیل (م. 175ق.) ، به کوشش مخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق

غنیة النزوع: ابن زهرة الحلبی (م. 585ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق7، 1417ق

فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. 623ق.) ، دار الفکر

فقه الرضا7: علی بن بابویه (م. 329ق.) ، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا7، 1406ق

الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (م. 447ق.) ، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین7، 1403ق

کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. 1137ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1416ق

کنز العرفان فی فقه القرآن: الفاضل المقداد (م. 826ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، 1373ش

لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.) ، قم، ادب الحوزه، 1405ق

المبدع شرح‏ المقنع: ابراهیم بن محمد ابن مفلح (م. 844ق.) ، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق

المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. 460ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه

مجمع البیان: الطبرسی (م. 548ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق

المراسم العلویه: سلار حمزة بن عبدالعزیز (م. 448ق.) ، به کوشش حسینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، 1414ق

مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. 965ق.) ، قم، معارف اسلامی، 1416ق

مستمسک العروة الوثقی: سید محسن حکیم (م. 1390ق.) ، قم، دار التفسیر، 1416ق

مستند الشیعه: احمد النراقی (م. 1245ق.) ، قم، آل البیت، 1415ق

مصباح المتهجد: الطوسی (م. 460ق.) ، بیروت، فقه الشیعه، 1411ق

المعتبر: المحقق الحلی (م. 676ق.) ، مؤسسه سید الشهداء، 1363ش

المغنی: عبدالله بن قدامه (م. 620ق.) ، بیروت، دار الفکر، 1405ق

المفصل: جواد علی، دار الساقی، 1422ق

المقنعه: المفید (م. 413ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1410ق

من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق

المنتقی شرح الموطّا: سلیمان بن خلف الباجی (م. 474ق.) ، قاهره، السعاده

منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. 726ق.) ، چاپ سنگی

مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. 954ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق

الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (م. 560ق.) ، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، 1408ق.

پیوند به بیرون

[1] العین، ج4، ص89؛ لسان العرب، ج11، ص29، «اهل.

[2] لسان العرب، ج12، ص122، «حرم؛ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص228.

[3] تحفة الفقهاء، ج1، ص394؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص580.

[4] مصباح المتهجد، ج2، ص676؛ الاستذکار، ج4، ص98.

[5] بدائع الصنائع، ج2، ص164؛ شرح مختصر خلیل، ج2، ص372؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص79.

[6] البحر الرائق، ج2، ص548؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص536.

[7] حاشیة رد المحتار، ج2، ص474.

[8] اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص195؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص256؛ المفصل، ج11، ص359، 366.

[9] مجمع البیان، ج2، ص527-528.

[10] البیان و التبیین، ج3، ص65.

[11] شفاء الغرام، ج2، ص91، 401؛ تاریخ مکه، ص526.

[12] المبسوط، ج1، ص77-78؛ المراسم العلویه، ص60-61؛ الوسیله، ص85.

[13] فتح العزیز، ج3، ص243؛ مواهب الجلیل، ج2، ص199.

[14] من لا یحضره الفقیه، ج1، ص272؛ السنن الکبری، ج2، ص70.

[15] المعتبر، ج2، ص65.

[16] الحاوی الکبیر، ج4، ص7؛ المنتقی، ج2، ص269؛ الاقناع، ج1، ص83.

[17] تذکرة الفقهاء، ج7، ص51؛ مسالک الافهام، ج2، ص129؛ جواهر الکلام، ج17، ص252.

[18] الخلاف، ج2، ص246؛ کشف اللثام، ج5، ص96.

[19] احکام القرآن، جصاص، ج1، ص358؛ کنز العرفان، ج1، ص299.

[20] نک: احکام القرآن، جصاص، ج1، ص360؛ تفسیر ماوردی، ج1، ص258.

[21] جامع البیان، ج2، ص149؛ تفسیر ابن کثیر، ج1، ص401.

[22] احکام القرآن، جصاص، ج1، ص360؛ البحر المحیط، ج2، ص270.

[23] فقه الرضا، ص215؛ المقنعه، ص389؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص169.

[24] الحاوی الکبیر، ج4، ص50؛ نک: احکام القرآن، جصاص، ج1، ص358.

[25] الکافی، حلبی، ص191؛ غنیة النزوع، ص152؛ کشف اللثام، ج5، ص25.

[26] المراسم العلویه، ص107؛ جواهر الکلام، ج18، ص118-119؛ مستمسک العروه، ج11، ص290.

[27] تذکرة الفقهاء، ج7، ص204-205؛ کشف اللثام، ج5، ص217؛ العروة الوثقی، ج4، ص642.

[28] الحاوی الکبیر، ج4، ص75؛ الشرح الکبیر، ج3، ص497؛ مواهب الجلیل، ج4، ص46.

[29] بدائع الصنائع، ج2، ص142.

[30] المغنی، ج3، ص489؛ المبدع، ج3، ص232-233.

[31] الحاوی الکبیر، ج4، ص212-213.

[32] الانصاف، ج4، ص52؛ المغنی، ج3، ص489؛ بدائع الصنائع، ج2، ص142.

[33] حاشیة الدسوقی، ج2، ص79؛ حاشیة الصاوی، ج2، ص110؛ شرح مختصر خلیل، ج2، ص364.

[34] من لا یحضره الفقیه، ج2، ص261-262.

[35] منتهی المطلب، ج2، ص800؛ مستند الشیعه، ج13، ص323-324.

[36] تحریر الاحکام، ج1، ص107؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص297.

[37] المغنی، ج3، ص462، 549.

[38] الام، ج2، ص238-239؛ فتح العزیز، ج7، ص499.

[39] الاستذکار، ج4، ص272.

[40] التنبیه فی الفقه الشافعی، ج1، ص85.

[41] الشرح الکبیر، ج3، ص347؛ تحریر الاحکام، ج1، ص107؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص297.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

@@ خط ۱۷۶: / خط ۱۷۶: @@
 {{پایان}}
 ==پیوند به بیرون==
-*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/938168/ویژگیهای-حرم محمدرضا هفت تنانیان، ویژگیهای حرم]، مجله میقات حج، بهار 1379 - شماره 31 (20 صفحه - از 145 تا 164)
+*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/938168/ویژگیهای-حرم محمدرضا هفت تنانیان، ویژگیهای حرم]
-*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1235386/ذراع-حرم-مکه سیدمحمود مرعشی نجفی، ذراع حرم مکه، مجله میراث شهاب]، بهار 1379 - شماره 31 (20 صفحه - از 145 تا 164)
+*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1235386/ذراع-حرم-مکه سیدمحمود مرعشی نجفی، ذراع حرم مکه، مجله میراث شهاب]
 {{الگو:احکام}}