سجده

سجده، گذاشتن پیشانی بر زمین، به‌قصد تعظیم خداوند است. سجده احکامی دارد که در کتاب‌های فقهی از آن بحث می‌شود؛ از جمله، به‌فتوای فقیهان شیعه، سجده باید بر زمین یا چیزی باشد که از آن می‌روید، به‌جز خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها. سجده‌کردن بر خاک کربلا، سفارش شده است . از امامان شیعه هم روایت شده که بر خاک کربلا سجده می‌کردند.

در حج، در هنگام انجام دادن مناسک آن، در مواردی سجده مستحب است. از آن میان است بعد از طواف و نماز طواف، هنگام وداع با خانه خدا. اذکار و دعاهایی هم برای خواندن در این سجده‌ها، در روایات نقل شده است.

فقیهان، سجده برای غیر خداوند را هرچند اولیای الهی باشند، حرام می دانند. به‌فتوای آنان، سجده در برابر مرقد معصومان و اولیای الهی اگر برای غیرخداوند باشد، حرام است؛ اما اگر برای شکر خداوند به جهت توفیق زیارت اولیای خدا باشد، جایز و بلکه مستحب و دارای پاداش است.

تعریف فقهی

سجده در فقه، به معنای گذاشتن پیشانی بر زمین و آنچه بر آن می روید، به‌جز خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها، به قصد تعظیم خداوند است.

احکام سجده

به نظر فقیهان امامیهو برخی از فقیهان اهل سنت،در سجده، مکلف باید هفت عضو خود، یعنی پیشانی، دو کف دست، دو انگشت شصت پاها و دو زانوی خود را بر زمین بگذارد. به فتوای فقیهان امامیه، نمازگزار هنگام سجده، باید بر زمین، یعنی خاک، سنگ، ریگ، شن و مانند آن‌ها یا آنچه از زمین می روید، مانند علف، چوب، برگ درختان، به‌جز خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها سجده کند. در مقابل فقیهان اهل‌سنت، سجده بر غیر زمین، همچون لباس و عمامه و فرش را جایز می‌شمارند.

سجده بر تربت امام حسین

فقیهان شیعه سجده بر تربت امام حسین(ع) را مشروع و تربت امام حسین را بهترین سجده‌گاه می دانند. در روایتی، آمده است که امام صادق(ع) جز بر خاک کربلا سجده نمی کرد. نیز روایت شده است که آن حضرت هنگام نماز، پارچه‌ای را که در آن تربت امام حسین قرار داشت، پهن و بر آن سجده کرد و گفت: سجده بر تربت کربلا حجاب‌های هفتگانه را پاره می کند. در برابر، برخی از فقیهان اهل سنت از جمله پیروان ابن‌تیمیه این عمل را بدعت و حرام دانسته‌اند.

سجده در مسجد الحرام

فقیهان امامیه بر اساس روایات منقول از اهل‌بیت(ع)، سجده در موارد و مکان‌های مختلفی از مسجد الحرام را مستحب شمرده‌اند. از جمله موارد یادشده، سجده بعد از طواف و نماز طواف است. مستند این عمل روایتی از سیره امام صادق(ع) است که طبق آن، وی پس از طواف و نماز طواف سر به سجده گذاشت و اذکار و دعایی بر زبان جاری کرد. همچنین هنگام ورود به خانه کعبه و سجود در این مکان، قرائت دعای «لا یَرِدُ غَضَبَکَ اِلّٰا حِلمُک ، و لا یُجیرُ مِن عذابِکَ اِلا رحمتُک ...» در حال سجده مستحب است.مورد دیگر سجده هنگام وداع با خانه خداست که مستحب است زائر قبل از خروج از مسجد الحرام، نزد در خروج، رو به کعبه سر به سجده گزارد و از خداوند طلب قبولی اعمال کند و سفر حجش را سفر آخر او قرار ندهد و ذکر و دعای «سَجَدتُ لَکَ تَعَبُّداً وَ رِقّاً ، وَ لا اِلهَ اِلّا اَنت رَبّی حَقّاً حَقّاً ، اللّهُمَّ اغْفِر لی ذُنوبی و تَقَبَّلْ حَسَناتی وَ تُبْ عَلَیَّ، اِنَّکَ اَنتَ التَّوابُ الرَّحیم» را بخواند.

سجده در برابر مرقد معصومان

سجده برای غیر خداوند، هرچند برای اولیای الهی باشد، حرام است. دلیل این امر آیاتی است که تنها خدا را شایسته عبادت دانسته‌اند: «أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ» (یوسف: ۴۰) و انسان‌ها را از سجده برای غیر خدا نهی کرده و آنان را به سجده برای خدا فرمان داده است: «لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَهُنَّ»(فصلت: ۳۷) در روایاتی از اهل‌بیت(ع) نیز سجده تنها شایسته خداوند دانسته شده و از سجده برای غیرخدا نهی شده است.

بر پایه ادله یادشده، فقیهان امامیه گفته‌اند که سجده در برابر مرقد معصومان و اولیای الهی، اگر برای غیرخداوند باشد، حرام است؛ اما اگر برای شکر خداوند به جهت توفیق زیارت اولیای خدا باشد، جایز و بلکه مستحب و دارای پاداش است. از این رو فقیهان امامیه شیعیان را از سجده کردن در مشاهد مشرفه برای صاحبان قبور نهی کرده و برآنند که سجده در این مکان‌ها باید تنها برای خداوند باشد.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل سجده.

• اجوبة المسائل المنهاجیه: حسن بن یوسف حلی(علامه حلی) (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، خیام، ۱۴۰۱ق.
• بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار: محمدباقر المجلسی (درگذشت ۱۱۱۱ق)، تصحیح محمدباقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمدمهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• تحریر الوسیله: امام خمینی (درگذشت ۱۳۶۸ش)، نجف، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
• تحفة الفقهاء: علاءالدین محمد السمرقندی (درگذشت ۵۳۹ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
• تذکرة الفقهاء: حسن بن یوسف حلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
• تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله: محمد فاضل لنکرانی، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار، ۱۴۲۱ق.
• جامع احادیث الشیعه: اسماعیل معزی ملایری، قم، مطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق.
• جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام: محمد حسین نجفی الجواهری (درگذشت ۱۲۶۶ق)، تحقیق عباس قوچانی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
• الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره: یوسف بن احمد البحرانی (درگذشت ۱۱۸۶ق)، تحقیق محمدتقی ایروانی و علی آخوندی، قم، النشر الاسلامی، ۱۳۶۳ش.
• الخلاف فی الاحکام: محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، تحقیق خراسانی و دیگران، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۰۷ق.
• دلیل الناسک: سید محسن حکیم طباطبایی، تحقیق سید محمدعلی قاضی طباطبایی، نجف، مدرسه دار الحکمه، ۱۴۱۶ق.
• العروة الوثقی: سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷-۱۳۳۷ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
• القاموس الفقهی: سعدی ابوحبیب، دمشق، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
• کشف اللثام و الاِبهام عن قواعد الاحکام: محمد بن الحسن الفاضل الهندی (درگذشت ۱۱۳۷ق)، قم، نشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
• کلمة التقوی (فتاوی): محمدامین زین‌الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
• کتاب الصلاة: تقریر بحث المحقق الداماد (للآملی)، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
• المجموع شرح المهذب: محیی بن شرف النووی (درگذشت ۶۷۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۳۲ق.
• المزار الکبیر: محمد بن جعفر المشهدی (درگذشت ۶۱۰ق)، تحقیق جواد القیّومی، قم، انتشارات الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
• المسائل الواضحه: محمدعلی اراکی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
• مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل: حسین نوری الطبرسی (درگذشت ۱۳۲۰ق)، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۰۸ق.
• مستند الشیعة فی احکام الشریعه: احمد بن محمدمهدی نراقی (درگذشت ۱۲۴۵ق)، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
• معجم الفاظ الفقه الجعفری: احمد فتح الله، الدمام، مطابع المدخول، ۱۴۱۵ق.
• المغنی: عبدالله بن قدامه (درگذشت ۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
• مفردات الفاظ القرآن: حسین بن محمد الراغب الاصفهانی (درگذشت ۴۲۵ق)، تحقیق صفوان عدنان داودی، قم، طلیعه نور، ۱۴۲۷ق.
• مکارم الاخلاق: الفضل بن الحسن الطبرسی (قرن ششم قمری)، قم، شریف الرضی، ۱۳۹۲ق.
• مناسک الحج: محمداسحاق الفیاض، قم، عزیزی، ۱۴۱۸ق.
• مناسک الحج: سید محمدرضا گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم،۱۴۱۳ق.
• مناظرات فی العقائد والأحکام: الشیخ عبدالله الحسن، قم، انتشارات دلیل.
• منتهی المطلب فی تحقیق المذهب: حسن بن یوسف حلی (درگذشت ۷۲۶ق)، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۱۹ ق.
• منهاج الصالحین: سید ابوالقاسم موسوی خویی (درگذشت ۱۴۱۳ق)، قم، مدینة العلم آیة الله العظمی السید الخوئی،۱۴۱۰.
• منهاج الصالحین: سید محمدسعید الحکیم، بیروت، دار الصفوة، ۱۴۱۵ق.
• مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام: ‏ سید عبدالاعلی‌سبزواری (درگذشت ۱۴۱۴ق)، مکتبة آیةالله سبزواری، ‏۱۴۱۶ق.
• وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه): محمد بن الحسن الحر العاملی (درگذشت ۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.