پژوهشکده حج و زیارت

پژوهشکده حج و زیارت یکی از زیر مجموعه‌های حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت است که به پژوهش در موضوع حج و زیارت در زمینه‌های تاریخ، اخلاق، کلام، فقه و مطالعات اجتماعی می‌پردازد. پژوهشکده حج و زیارت در شهر قم قرار دارد و پیشتر با عنوان مرکز تحقیقات حج از سال ۱۳۷۰ آغاز به کار کرد و در سال ۱۳۸۹ به پژوهشکده تبدیل شد.

پژوهشکده حج تنها مرکز تخصصی مطالعات حج و زیارت در کشور است که تا کنون بیش از هزار عنوان کتاب منتشر کرده است. سه مجله تخصصی در موضوع حج و زیارت و دانشنامه حج و زیارت و دانشنامه مجازی حج و زیارت (ویکی حج) از پروژه‌های فعلی این پژوهشکده است. کتابخانه تخصصی و مرکز اسناد حج و موزه حج از دیگر بخش‌های پژوهشکده حج است.

پيشينه

پژوهشکده حج و زیارت پیش از این با نام «مرکز تحقيقات حج» فعالیت داشت. این مرکز در سال ۱۳۷۰ به عنوان يکي از نهادهاي تابعه حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت تأسيس گرديد. مرکز تحقیقات حج در مدت فعاليت خود بيش از هشتصد اثر در ابعاد مختلف حج و زيارت عرضه کرد. این مرکز در ۲۱ اسفند ۱۳۸۹ با کسب مجوز «شوراي گسترش آموزش عالي» به «پژوهشکده حج و زيارت» ارتقا يافت.

اهداف

• توسعه و گسترش پژوهش در زمينه شناخت صحيح از ابعاد عبادي، سياسي، اجتماعي، اقتصادي و بين المللي حج
• ايجاد زمينه مناسب براي ارتقاي فعاليت‌هاي پژوهشي در زمينه حج و زيارت
• همکاري پژوهشي با مؤسسات آموزشي و پژوهشي کشور به منظور ارتقاي کيفيت فعاليت‌هاي پژوهشي
• تقويت فرهنگ و بنيه‌هاي فکري گردشگري ديني
• گسترش و توسعه مطالعات بين مذاهب اسلامي به منظور دستيابي به وحدت امت اسلامي

وظايف

• بررسي و شناسايي نيازهاي پژوهشي
• انجام طرح‌هاي پژوهشي بنيادي، کاربردي، توسعه‌اي و ميداني
• فراهم آوردن امکانات لازم و متناسب با فعاليت‌هاي پژوهشي مربوطه
• برگزاري نشست‌ها و همايش‌هاي علمي ـ تخصصي، ملي و بين المللي
• برگزاري دوره‌هاي آموزشي، پژوهشي، تحصيلات تکميلي و کوتاه‌مدت

ساختار

شوراهاي عالي

در اساسنامه پژوهشکده از نقش اساسي دو بخش نام برده شده است:

• هيئت امناي پژوهشکده وظيفه ترسيم سياست‌هاي کلان پژوهشکده را به عهده دارد.
• شوراي پژوهشي وظيفه بررسي و تأييد طرح‌هاي پژوهشي و در مجموع نظارت علمي بر فعاليت‌هاي پژوهشکده را به عهده دارد.

گروه‌هاي علمي

پژوهشکده از پنج گروه و هشت واحد علمي ـ پژوهشي به شرح زير تشکيل شده است:

• تاريخ و سيره
• اخلاق و اسرار
• مطالعات سیاسی-اجتماعي
• کلام و معارف
• فقه و حقوق
• واحد ترجمه
• واحد احیای میراث و نسخ خطی
• واحد بقیع پژوهی
• واحد مطالعات راهبردی
• واحد فضای مجازی
• واحد ادبیات و هنر
• واحد کتابخانه، آرشیو، اسناد و موزه
• دفتر پژوهشکده حج و زیارت در خراسان رضوی

کتابخانه تخصصي

کتابخانه تخصصي در زمان فعاليت مرکز تحقيقات حج، تأسيس شد و اکنون فعالترین کتابخانه در حوزه تولید محتوا با موضوع حج و زیارت است. تعداد کتابهاي موجود در کتابخانه تا بهار 1399، بيش از 27000عنوان مي‌شود که در حدود 35000جلد است.

واحد اسناد

در اين واحد، در مرحله اول، اسناد مرتبط با پژوهشکده حج و زيارت و نيز اسناد بعثه مقام معظم رهبري که مرتبط با پژوهشکده هستند جمع آوري شد. سپس يک نسخه ديجيتال از اسناد مرتبط با حج و زيارت در ديگر سازمان ها و ارگان ها، فهرست‌نويسي و نمايه زني بيش از چهار هزار عنوان سند در بيش از شصت هزار برگ و جاگذاري و تهيه آرشيو اسناد حج و زيارت، از مهم ترين فعاليت هاي انجام شده در اين واحد مي‌باشد. تعداد اسناد موجود در واحد اسناد پژوهشکده حج و زيارت تا بهار 1399، 4412 عنوان سند در بيش از 60000 هزار صفحه مي‌شود.

موزه حج و زیارت

در اين موزه آثار هنري و فرهنگي مربوط به حج نگهداري مي‌شود که از جمله اين آثار فرهنگي. از اشیای این موزه مي‌‌توان به قرآن‌هاي نفيس و کتب خطي متعلق به خطاطان ايراني و غير ايراني اشاره کرد.قسمتي از موزه به هدايايي اختصاص دارد که از مراکز و سازمان هاي مربوط به حج و زيارت کشورهاي اسلامي، عموما عربي، به رهبر معظم انقلاب، وزراء، مسئولين بعثه و سازمان حج و زيارت اهدا شده است؛ ماکت بافت قديمي شهر مدينه اشاره کرد.

ويکي حج

دانشنامه مجازي ويکي حج (wikihaj.com) در سال 1396 با هدف بهره‌گيري از ابزارهاي روزآمد ارتباطي به منظور گسترش عمومي معارف مرتبط به حج و زيارت و دسترس‌پذيري بيشتر توليدات علمي پژوهشکده حج و زيارت راه‌اندازي شد. مقالات ويکي حج بر اساس محتواي آثار توليد شده در پژوهشکده حج و زيارت تهيه و با ويراش متناسب با قالب ويکي، در اين سايت بارگذاري مي‌شود. در سال ۱۳۹۸ مقالات ويکي حج فارسي به بيش از ۱۲۰۰ مقاله رسيد و ويکي حج عربي و انگليسي نيز راه‌اندازي شد.

دفتر پژوهشکده حج و زيارت در خراسان رضوي

با توجه به لزوم استفاده از تمام ظرفيت هاي علمي و پژوهشي کشور و به ثمر رساندن پروژه‌هاي علمي و پژوهشي در حوزه توليد آثار مرتبط با حج و زيارت، از سال 1393 دفتر پژوهشکده مشهد به جهت بهره مندي از جامعه علمي مشهد مقدس افتتاح گرديده است.

محصولات و فعالیت‌ها

تولید کتاب

پژوهشکده حج و زیارت تا بهار سال 1399 حدود 1074 عنوان کتاب و حدود 201 شماره نشريه منتشر کرده است.کتاب‌هاي منتشر شده در اين موضوعات مرتبط با حج و زيارت سامان يافته‌اند: فلسفه و اسرار، اخلاق و آداب، تاريخ و جغرافياي اماکن زيارتي، پژوهش‌هاي قرآني و حديثي، احکام و مناسک، سفرنامه­‌ها و خاطرات، مطالعات سياسي- اجتماعي، گزارش‌هاي حج‌گزاري ايرانيان و آثاري در زمينه دفاع از اعتقادات مذهب تشيع و پاسخ به «شبهات منتشره» برضد شيعه و وهابيت‌شناسي.

انتشار نشريه‌هاي تخصصي

• انتشار «فصلنامه ميقات حج» از پاييز سال ۷۱ آغاز گرديده و تاکنون 115 شماره از آن منتشر شده است. اين مجله به صورت تخصصي به موضوعات مرتبط با حج و زيارت پرداخته و مخاطبين خود را در ميان روحانيون، مديران و کارگزاران حج و عمره جستجو مي‌کند.
• «دو فصلنامه ميقات الحج » به زبان عربی نيز به منظور توليد محتواي لازم براي مخاطبان عرب‌زبان از سال ۱۴۱۵ه‍ .ق منتشر شده است. فصلنامه‌هاي ميقات فارسي و عربي به صورت متمرکز حوزه جغرافيايي کشور عربستان و تحولات مربوط به حج و زيارت و محتواي علمي مرتبط با آن را توليد و عرضه می کند.
• «فصلنامه فرهنگ زيارت» از ديگر توليدات پژوهشکده بوده که در تابستان ۱۳۸۸ منتشر شد. اين فصلنامه مطالب مرتبط با زيارت و عتبات عاليات را مدنظر دارد.
• گاهنامه بینش که در هر شماره به موضوعی در حوزه‌های کلامی، سیاسی، فقهی و اخلاقی اختصاص می‌یابد.

دانشنامه حج و حرمين شريفين

از سال ۱۳۸۷تدوين مداخل اصلي حج و زيارت در قالب دانشنامه حج و حرمين شريفين در دستور کار قرار گرفت و پس از تدوين شيوه‌نامه‌ها و اساسنامه، کار تأليف مداخل آن پي گرفته شد.

دانشنامه عتبات عالیات

دانشنامه عتبات عاليات، دانشنامه‌اي تخصصي با موضوع حرم امامان: و ديگر اماکن زيارتي مشهور در عتبات عاليات (نجف، کربلا، کاظمين، سامراء) است. اين دانشنامه با اهدافي همچون بزرگداشت اهل‌بيت: و اماکن منسوب به آنان و فراهم‌کردن مرجعي معتبر و جامع براي جامعه علمي و زائران عتبات عاليات، از سال 1396 در دستور کار پژوهشکده حج و زيارت قرار گرفت.

مجموعه آثار فاجعه منا

تهيه و تدوين «مجموعه آثار فاجعه منا» است از سال 1398 و در راستاي حفظ ياد و خاطره شهداي فاجعه منا (دوم مهر 1394 / مکه مکرمه)،در دستور کار پژوهشکده حج و زيارت قرار گرفت. . هدف از اين طرح گردآوري تمامي اسناد، مدارک و آثار منتشر شده مرتبط با فاجعه منا و تدوين مجموعه‌اي چندجلدي در اين باره است.

مجموعه آثار حج خونین

«مجموعه آثار حج خونين» طي سالهاي 1397-1398 در پژوهشکده تهيه و تدوين شد. اين مجموعه، کتابي مرجع درباره حج خونين یعنی  واقعه کشتار زائران ايراني خانه خدا در شهر مکه توسط نيروهاي سعودي در روز ۹ مرداد سال ۱۳۶۶ شمسي (۶ ذي الحجه ۱۴۰۷ قمري) است.

موسوعه رد شبهات

به منظور پاسخ‌گويي متقن و علمي به شبهات وارده از سوي سلفيان و وهابيان بر باورهاي پيروان اهل بيت : موسوعه رد شبهات در دستور کار پژوهشکده قرار گرفته و اساسنامه، شيوه‌نامه و عناوين بيش از دويست شبهه تهيه گرديده است و 21 جلد آن منتشر شده است.

تهیه درسنامه های نقد وهابیت

«ستاد مقابله با جريان‌هاي تکفيري» براي آشنايي کادر و پرسنل نهادها و سازمان‌هايي که در حوزه بين‌الملل فعاليت مي‌کنند؛دوره‌هاي نقد سلفي‌گري و وهابيت را در دو سطح مقدماتي و تکميلي تدوين کرده‌است.

برگزاري همايش‌ها و نشست‌هاي تخصصي

از جمله وظايف و مأموريت‌هاي پژوهشکده که از زمان فعاليت‌ مرکز تحقيقات حج پيگيري مي‌شده است، ساماندهي همايش‌ها و نشست‌هاي تخصصي مرتبط با موضوع حج و زيارت است. از جمله اين همايش‌ها مي‌توان به موارد زير اشاره نمود:

• همايش حج و جهاني‌شدن

اين همايش در اسفندماه ۱۳۸۹ برگزار گرديد.

• همايش حج و اقتصاد

همايش حج و اقتصاد نخستين نشست پيرامون ابعاد اقتصادي حج بود که در تاريخ ۲۲ تيرماه ۱۳۹۱ برگزار گرديد. ۳۲ مقاله برتر از مجموع ۷۵ مقاله ارسالي در کتاب «مجموعه مقالات همايش حج و اقتصاد» چاپ شد.

• همایش مسعای قلم

نخستين همايش مسعاي قلم (تجليل از نويسندگان حوزه حج و زيارت) / معاونت پژوهشي پژوهشکده در اين همايش از ميان 350 اثر رسيده به دبيرخانه همايش 22 اثر برتر انتخاب و از نويسندگان آنان تجليل به عمل آمد.

• برگزاري نشست‌هاي تخصصي

نشست های تخصصی نیز با موضوعاتي از قبيل حج و ديپلماسي عمومي، مقايسه ميان وهابيت و سلفي‌گري، آينده‌پژوهشي حج، حج و ظرفيت‌هاي فرهنگي و... برگزار شده است.

برگزاری کارگاه های آموزشی

کارگاه های آموزشی تحت عناوین زیر برگزار شده است:

آينده پژوهي حج و زيارت

ويکي نگاري

آشنايي با نرم افزارهاي پژوهشي

مقاله نويسي isi و اتقا سطح پژوهشي مقالات

آشنايي با سامانه هاي عملي پژوهشي در فضاي مجازي و نحوه استفاده از پايگاه ها

تبديل محصولات پژوهشکده به نرم‌افزارهاي رايانه‌اي

آثار علمي و پژوهشي توليد شده در اين پژوهشکده با همکاري مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي (نور) و بعثه مقام معظم رهبري (مدظله العالي) به صورت نرم‌افزاري و در قالب ده CD و DVD منتشر شده است. مهم‌ترين اين نرم‌افزارها عبارتند از: «کتابخانه جامع حج3»، «احکام و مناسک حج»، «سفرنامه و خاطرات حج»، «عتبات عاليات»، «زائر» و...

تاریخ شفاهی حج

به منظورثبت و بهره گيري از تجربيات شفاهي روحانيون و دست اندرکاران عرصه حج و زيارت، پروژه تاريخ شفاهي حج در دستور کار قرارگرفت.

کتابشناسي آثار پژوهشي مرتبط

در قالب پروژه «کتابشناسي حج و زيارت» تمامي کتب و منشورات مرتبط با موضوع حج و زيارت جمع‌آوري و نمايه‌زني گرديده است . پروژه «نمايه آثار» نيز به کتابشناسي آثار منتشره در حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت از زمان تأسيس مرکز تحقيقات حج تاکنون مي‌پردازد.

حمايت از پايان‌نامه‌هاي مرتبط

تاکنون نيز بيش از دويست و پنجاه پايان نامه در اين زمينه به پژوهشکده حج و زيارت ارسال شده است که از اين ميان بخشي براي چاپ، و تعدادي جهت حمايت مالي به تصويب شوراي پژوهش رسيده است

تعاملات و ارتباطات

ديدارها و بازديدها

• ديدار از پژوهشکده الذرية النبوية و نشست با مديران اين مرکز
• ديدار با مسئولين سازمان جغرافيايي در بعثه مقام معظم رهبري در تهران
• ديدار با مسئولين دانشگاه علوم اسلامي رضوي در مشهد مقدس
•  بازديد رئيس هيئت‌ مديره «موسسه در راه حق» از کتابخانه پژوهشکده حج و زيارت
• بازديد رئيس دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه تهران
• بازديد مدير گروه تبليغ جامعة الزهرا (گرايش حج)
• بازديد مسئولين موسسه ورثة الانبيا
• بازديد رياست پژوهشکده از مدرسه اسلامي هنر
• همکاري‌هاي مشترک پژوهشکده با دبيرخانه انجمن علمي

تفاهم‌نامه ها

• انعقاد تفاهم‌نامه با کتابخانه و موزه ملي ملک
• انعقاد تفاهم‌نامه همكاري‌هاي علمي ـ پژوهشي با موسسه امام الحسن (ع)
• انعقاد تفاهم‌نامه همكاري‌هاي علمي ـ پژوهشي با گروه مردمي بهشت بقيع
• انعقاد تفاهم‌نامه همكاري‌هاي علمي ـ پژوهشي با انجمن ميراث اسلامي
• انعقاد تفاهم‌نامه همكاري‌هاي علمي ـ پژوهشي با پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي
• انعقاد تفاهم‌نامه با وزارت امور خارجه
• انعقاد تفاهم‌نامه همكاري‌هاي علمي ـ پژوهشي با دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه تهران
• انعقاد تفاهم‌نامه همكاري‌هاي علمي ـ پژوهشي با مدرسه اسلامي هنر
• انعقاد تفاهم‌نامه همكاري‌هاي علمي ـ پژوهشي با موسسه مطالعات ديني
• انعقاد تفاهم‌نامه همكاري‌هاي علمي ـ پژوهشي با دانشگاه علوم اسلامي رضوي

دیدار افراد دانشگاهی و سیاسی از پژوهشکده

• ديدار با اساتيد دانشگاه هاي الجزائر در اولين پيش نشست همايش «کشورهاي مغرب اسلامي حج و حرمين شريفين»
• ديدار پابليتو بايبادو از اساتيد دانشگاه فيليپين
• ديدار آقاي مطيع الرحمن وزير امور ديني کشور بنگلادش
• بازديد وزير اوقاف اردن به همراه تعدادي از معاونان
• بازديد رئيس سازمان زيارت و گردشگري واتيکان
• بازديد هيئت سازمان ديانت ترکيه از پژوهشکده حج
• ديدارعضو ارشد سازمان حج هند
• بازديد وزير حج افغانستان
• بازديد هيئت پاکستاني
• بازديد هيئت اندونزي از پژوهشکده

شرکت در نمايشگاه هاي کتاب و جشنواره ها

• برپايي غرفه در نمايشگاه کتاب و دستاوردهاي پژوهش مراکز حوزوي
• حضور فعال در نمايشگاه بين المللي کتاب تهران در سالهاي اخير
• حضور فعال در نمايشگاه‌هاي تخصصی کتاب دين و نيز حوزه در شهر قم
• حضور فعال در نمايشگاه طلايه‌داران نقد وهابيت (قم)
• حضور و مشارکت در هفتمين نمايشگاه دستاوردهاي علمي و پژوهشي حوزه علميه خراسان
• برپايي نمايشگاهي از كتابهاي پژوهشكده حج و زيارت در مدرسه دارالشفاي قم به مناسبت هفته حج