تاریخ نگاری محلی مکه

سیر اجمالی نگارش تواریخ محلی مکه

با توجه به تقدس و اهمیت شهر مکه، در سده‌های نخست هجری تواریخ محلی متعددی برای مکه، عمدتاً تحت عنوان کلی «اخبار مکه»، پدید آمد. در منابع کهن، نگاشته‌هایی با این عنوان برای شماری از محدّثان مشهور چند سده نخست اسلامی همچون واقدی (د. 207ق.)، مدائنی (د. 215ق.)، ابن شبّه (د. 262ق.) و ابوسعید بن اعرابی (د. 340ق.) گزارش شده است که امروزه به دست ما نرسیده‌اند.

منابع اولیه تاریخ نگاری مکه

کهن‌ترین تاریخ محلی مکه که امروزه در دسترس است، کتاب اخبار مکه اثر ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی (د. حدود250ق.) است؛ هرچند برخی بر این باورند که اصل این اثر، کتابی از جدّ وی، احمد بن محمد ازرقی (د. 222ق.) بوده و نوه‌اش، ابوالولید، اخباری را به آن افزوده است. به ‌هر حال اخبار مکه ازرقی از نظر گزارش‌ها و آگاهی‌های فراوان و منحصر به ‌فرد تاریخی و جغرافیایی آن درباره مکه و مسجدالحرام، اهمیت ویژه‌ای دارد.

تاریخ محلی مهم دیگر مکه در همین دوره ـ که خوشبختانه متن آن نیز به دست ما رسیده ـ اخبار مکه اثر محمد بن اسحاق فاکهی، محدّث ساکن مکه در سده سوم هجری، است که بخش موجود آن، مفصل‌تر از کتاب مورخ معاصرش، ازرقی، است؛ هرچند برخی بر این باورند که او بسیاری از گزارش‌های خود را از اخبار مکه ازرقی، اما بدون اشاره به آن، اقتباس کرده است.

تاریخ نگاری مکه در دوره مملوکی

در منابع کهن، در حد فاصل سده‌های چهارم تا ششم، به تواریخ محلی دیگری برای مکه اشاره نشده است. در نیمه اول دوره مملوکی، آثار دیگری درباره شهر مکه همچون کتاب القِری لقاصد اُمّ القُری اثر محبّ‌الدین طبری (د. 694ق.) و زبدة الاعمال وخلاصة الافعال اثر سعدالله اسفراینی (د. 786ق.) پدید آمد که رویکرد اصلی این دست آثار، فضائل‌نگاری مکه و اماکن مقدس آن بوده و محتوای آنها نیز تا حدود زیادی از منابع قدیمی‌تر، به ویژه اخبار مکه ازرقی، گردآوری و اقتباس شده است؛ ازاین‌رو چنین آثاری را نمی‌توان تواریخ محلی (به مفهوم دقیق آن) به شمار آورد.

پس از دوره رکود طولانی‌مدت نگارش تواریخ محلی مکه، تألیفات تاریخی تقی‌الدین فاسی (د. 832ق.) را می‌توان نقطه عطفی در نگارش این تواریخ داشت که پس از چند صد سال وقفه، در نیمه دوم دوره مملوکی از سر گرفته شد. فاسی با نگارش آثار متعددی در این باره، به ویژه دو کتاب العِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین و شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام، تأثیر شگرفی در ایجاد موج جدیدی از نگارش تواریخ محلی مکه پس از خود به جای گذاشت.

تاریخ‌نگاری محلی مکه در سده پایانی دوره مملوکی، با نگارش دو اثر بسیار مهم نجم‌الدین عمر بن محمد هاشمی، معروف به ابن فهد مکی (د. 885ق.)، شامل اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری و الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین، ادامه یافت. ابن فهد کتاب الدُرّ الکمین را به عنوان ذیلی بر العقد الثمین فاسی با رویکرد تراجم‌نگاری اعلام مکه، و کتاب اتحاف الوَری را با رویکرد رویدادنگاری سال‌نگارانه نوشت که از صدر اسلام تا سال وفات وی، یعنی 885قمری، را شامل می‌شود.

تاریخ نگاری خاندان ابن فهد

کتاب اتحاف الوری، نوآوری مهمی در تاریخ‌نگاری محلی مکه به شمار می‌آید که پس از ابن فهد، رجال بعدی خاندانش، با نگارش ذیل‌هایی پیاپی بر این کتاب، کار وی را ادامه دادند؛ چنان‌که فرزندش، عزالدین عبدالعزیز بن عمر بن فهد

(د. 922ق.)، کتاب بُلوغ القِری فی ذیل اتحاف الوری (در حوادث سال‌های 885 تا 922ق.)، و نوه‌اش، جارالله بن عزالدین بن فهد (د. 954ق.)، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القری لتکملة اتحاف الوری (در حوادث سال‌های 923 تا 949ق.) را از خود

به یادگار گذاشتند.

از خاندان ابن فهد همچنین چند تاریخ محلی مهم مکه با رویکرد اخبارو گزارش‌های تاریخی، به تفکیک دوره‌های ولایت و امارت والیان و امرای مکه در طول تاریخ، به جای مانده است. نخستین این آثار بُغیة المَرام بأخبار وُلاة البلد الحرام اثر نجم‌الدین بن فهد، و اثر دیگر، غایة المَرام بأخبار سلطنة البلد الحرام اثر عزّالدین، فرزند نجم‌الدین بن فهد، است که در واقع نسخه کامل‌تری از کار پدرش به شمار می‌آید.

در دوره‌های بعدی، آثاری همچون دُرَر الفرائد المُنظّمة فی اخبار الحاجّ وطریق مکّة المعظّمة اثر عبدالقادر جزیری انصاری (د. 977ق.)، الارج المِسکی فی التاریخ المکّی اثر علی بن عبدالقادر طبری مکّی (د. 1070ق.) و منائح الکَرَم فی اخبار مکّة والبیت ووُلاة الحرم اثر علی بن تاج‌الدین سنجاری (د. 1125ق.) را ـ در کنار نیل المُنی اثر جارالله بن فهد ـ می‌توان نمایندگان اصلی و شاخص تاریخ‌نگاری محلی مکه در نیمه نخست دوره حاکمیت عثمانی بر حرمین شریفین به شمار آورد.

تارخ نگاری مکه در دوره عثمانی

در دوره عثمانی همچنین آثار دیگری با رویکرد تاریخ و فضائل اماکن مقدس مکه پدید آمده که در مقایسه با آثار یادشده در بالا، از ارزش تاریخی کمتری برخوردار است؛ مانند: الاِعلام باَعلام بلد الله الحرام اثر قطب‌الدین نهروالی حنفی

(د. 990ق.)، الجامع اللطیف فی فضل مکّة وأهلها وبناء البیت الشریف اثر جارالله بن ظهیره قُرَشی (د. 986ق.) و تحفة الکرام فی تاریخ مکّة وبیت الله الحرام اثر سیدمهدی بحرالعلوم (د. 1212ق.).

نیمه دوم دوره حاکمیت عثمانی بر حرمین را می‌توان دوره افول تاریخ‌نگاری محلی مکه دانست. در این دوره، تواریخ محلی جامع و شاخص مورخان دوره مملوکی و نیمه اول دوره عثمانی، جای خود را به تاریخ‌نگاری امرای مکه یا تراجم‌نگاری اعلام مکه برای یک یا چند قرن هجری داد که از آن جمله می‌توان به خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام اثر احمد زینی دحلان (د. 1304ق.) و نشر النور والزهر فی تراجم افاضل مکّة اثر عبدالله مرداد حنفی مکّی (د. 1343ق.) اشاره کرد.

منابع تاریخ نگاری متأخر

به عنوان حلقه پایانی سلسله تواریخ محلی مکه به شیوه سنتی، باید به دو اثر شاخص و پرحجمی که به قلم دو تن از دانشوران ساکن مکه، که تقریباً در نیمه سده چهاردهم نگاشته شده، اشاره کرد. این دو اثر که هم خطط‌نگاری و تاریخ اماکن مقدس شهر مکه و هم تاریخ سیاسی آن را در بر می‌گیرند، عبارت‌اند از: اِفادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام اثر عبدالله غازی مکّی (د. 1365ق.) و التاریخ القویم لمکة وبیت الله الکریم اثر محمدطاهر کردی (د. 1400ق.).