زیارتگاه رأس الحسین(حماة)

زیارتگاه رأس الحسین(حماة)، محل قرارداشتن سر امام حسین در زمان عبور کاروان اسرای کربلا به شام بوده است.

موقعیت مکانی زیارتگاه

اين زيارتگاه در محله «مدينه» شهر حماه، در پاي قلعه اين شهر قرار دارد. ميان آن و قلعه، عرض خيابان فاصله انداخته است.

زیارتگاه رأس الحسین در حماة

اين زيارتگاه در واقع مسجدي است که نزد اهالي حماه به جامع (مسجد) حسنين شناخته مي‌شود و تحريف نام قبلي آن يعني «جامع الحسين» است که در اسناد دادگاه شرعي حماه، به اين نام ياد شده است.[1] (تصوير 77)

گويند اينجا محل قرار دادن سر امام حسين(ع) در مسير آن از کربلا تا دمشق است.[2] ابن‌شهرآشوب، در جايي‌که از مناقب امام حسين(ع) سخن مي‌گويد، نوشته است: «از مناقب او معجزاتي است که از زيارتگاه‌هاي معروف به مشهد رأس در کربلا تا عسقلان، و شهرهاي ديگر در اين مسير از جمله موصل، نصيبين، حماه، حمص، دمشق و غير آن ظاهر مي‌گردد».[3] اين سخن نشان‌دهنده شهرت زيارتگاه، در آن زمان است.

«نوري پاشا کيلاني» (متوفاي 1908م.)، در يکي از قصايد خود به نام قصيده قسطنطونيه، از زيارتگاه‌هاي شهر حماه و نیز زيارتگاه رأس‌الحسين ياد کرده است.

بنا و بازسازی زیارتگاه

درباره تاريخ بناي نخستين اين زيارتگاه، نمي‌توان به‌طور قطع اظهار نظر کرد. اما در سمت راست بالاي ورودي مسجد، کتيبه‌اي سنگي به خط ثلث وجود دارد که براساس آن، پس از اينکه بناي آن بر اثر زلزله ويران گرديد، در سال 552 ه‍ .ق به دستور سلطان نورالدين محمود بن زنگي بازسازي شده است. اين موضوع نشان‌دهنده آن است که قدمت آن به سال‌ها پيش از اين تاريخ برمي‌گردد.

مقابل اين کتيبه، در سمت چپ بالاي ورودي، کتيبه سنگي ديگري به خط نسخ وجود دارد که بيانگر بازسازي بناي زيارتگاه در سال 1023ه‍ .ق است.

درخور توجه است که در اين کتيبه، نام زيارتگاه «مشهد رأس‌الحسين» ذکر شده است. ورودي بنا، در زاويه جنوب شرقي آن قرار دارد. بالاي ورودي، کتيبه کوچکي وجود دارد که بيانگر بازسازي آن در سال 1349ه‍ .ق است.

صحنهای زیارتگاه

نماي کلي مسجد شامل صحن مرکزي، رواق شمالي و شبستان جنوبي است. رواق شمالي صحن مسجد از چهار طاقگان تشکيل شده است. داخل صحن، متصل به ديوار شبستان نيز رواق جديدي ساخته شده است که سقف سيماني آن بر چهار ستون مربع کوچک استوار شده است.

شبستان مسجد داراي دو گنبد است که از نظر شکل معماري متفاوت از يکديگرند. گنبد شرقي بنا، تَرَک‌دار و داراي گردن دوازده ضلعي است. گنبد دوم ساده و کم‌خيز است و زير آن نيز محراب مسجد وجود دارد. پوشش سقف شبستان مسجد در سمت غربي آن، شامل دو طاق سنگي است. در اين بخش از شبستان، پنجره‌اي سنگي رو به صحن وجود دارد.

در شرق صحن مسجد، بناي ديگري وجود دارد که شامل يک صحن و دو اتاق است. اين بنا باقيمانده يکي از مدارس ديني حماه، يعني مدرسه «فريجيه»، است که به «زين‌الدين فرج»، وزير دو حاکم ايوبي حماه: «ملک المنصور محمد» و پس از وي «ملک المظفّر محمود»، منتسب بوده است.[6]

در جنوب اين بنا و در سمت راست ورودي مدرسه از سمت داخل، اتاق مربع شکل کوچکي قرار دارد که داراي يک گنبد نيم‌کره‌اي است و در آن مزاري منسوب به حضرت يونس پيامبر(ع) وجود دارد. روي مزار، يک صندوقچه چوبي پوشيده شده با پارچه سبزرنگ، نصب شده است. نماي اين اتاق شامل قالب‌هاي سنگي است که ميان آن، يک ورودي و دو پنجره کوچک در دو طرف به چشم مي‌خورد.

بالاي ورودي، کتيبه‌اي سنگي در سه سطر حاوي سه بيت شعر وجود دارد که در آن مادّه تاريخ بناي اتاق، يعني 1140ه‍ .ق ثبت شده است.

زیارتگاه در عصر حاضر

امروزه مقام يا جايگاهي براي سر امام حسين(ع) در مسجد به چشم نمي‌خورد.

---

[1]. الحوليات الاثرية العربية السورية، «مآثر نورالدين محمود زنکي العمرانية في حماة»، کامل شحادة، المجلد 20، ص 95.

[2]. تاريخ حماة، احمد الصابوني، ص 183.

[3]. مناقب آل ابي‌طالب، ج 4، صص 89 و 90.

[4]. ترجمه فارسي: آيا اينجا دارالسعادة و «حماهِ» آن است؟ پس آن دار (خانه) و اطراف آن کجاست؟!

[5]. «ترب ومقامات الزيارة في حماة»، صص 160 و 161. ترجمه ابيات: او تاج افتخار من است؛ همان که آل عبا به او ختم شد و جدش باعظمت‌ترين موجودات است. منظورم حسين است، و آنجا مکاني است که سرش را قرار دادند؛ آن هنگام که از روي شقاوت و بدبختي، آن را نزد يزيد مي‌بردند. سوگند که تاکنون عطر خوشبويي آنجا را پر کرده است و اين موضوع، دل ما را به درد مي‌آورد.

[6]. «مآثر نورالدين محمود زنکي العمرانية في حماة»، صص 98 و 99.

[7]. ترجمه ابيات: او اين محوطه را با اموال خود بنا کرد تا رضايت و خشنودي خداوند را به دست آورد. يونس7، يعني همان ذوالنون پيامبر بزرگ، پاداش او را خواهد داد. اگر درباره سازنده آن از من بپرسي، مادّه تاريخ آن را مي‌گويم: «او عبدالله است که به فهميدگي شهرت يافت».