اخبار المدینه (ابن زباله): تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
==نسخه‌شناسی== | ==نسخه‌شناسی== | ||
از اخبار المدینه ابن زباله تاکنون نسخه‌ای یافت نشده است. نسخه موجود در کتابخانه [[آستان قدس رضوی]] که احتمال داده‌اند اخبار المدینه ابن زباله باشد،<ref>فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۴۷۹.</ref> همان [[المناسک]] نوشته [[ابواسحاق حربی]] (درگذشت ۲۸۵ق) در راه‌شناسی [[حج]] و مناطق و مکان‌های [[مدینه]] است.<ref>المناسک، ص۲۷۱.</ref> [[سخاوی]] در سده نهم قمری اخبار المدینه را دیده و آن را مجلدی پُربرگ خوانده است.<ref>الاعلان، ص۲۷۴.</ref> در همان سده، [[سمهودی|سَمهودی]] با هدف تلخیصِ<ref>لمحات عن تاریخ جزیرة العرب، مج۲۴، ص۲۹۸.</ref> آثار اصلی درباره مدینه، به گزینش اطلاعات و گزارش‌های اخبار المدینه پرداخته است؛ اما گویا این نسخه از کتاب در حریقی در [[مسجدالحرام]]، همراه کتابخانه و کتاب پُربرگ خود سمهودی که [[وفاء الوفاء|وفاء الوفاء]] کنونی تلخیص آن است، از میان رفته باشد.<ref>وفاء الوفاء، ج۲، ص۴۱۵-۴۱۶.</ref> از آن پس نسخه‌ای از اخبار المدینه دیده نشده | از اخبار المدینه ابن زباله تاکنون نسخه‌ای یافت نشده است. نسخه موجود در کتابخانه [[آستان قدس رضوی]] که احتمال داده‌اند اخبار المدینه ابن زباله باشد،<ref>فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۴۷۹.</ref> همان [[المناسک]] نوشته [[ابواسحاق حربی]] (درگذشت ۲۸۵ق) در راه‌شناسی [[حج]] و مناطق و مکان‌های [[مدینه]] است.<ref>المناسک، ص۲۷۱.</ref> [[سخاوی]] در سده نهم قمری اخبار المدینه را دیده و آن را مجلدی پُربرگ خوانده است.<ref>الاعلان، ص۲۷۴.</ref> در همان سده، [[سمهودی|سَمهودی]] با هدف تلخیصِ<ref>لمحات عن تاریخ جزیرة العرب، مج۲۴، ص۲۹۸.</ref> آثار اصلی درباره مدینه، به گزینش اطلاعات و گزارش‌های اخبار المدینه پرداخته است؛ اما گویا این نسخه از کتاب در حریقی در [[مسجدالحرام]]، همراه کتابخانه و کتاب پُربرگ خود سمهودی که [[وفاء الوفاء|وفاء الوفاء]] کنونی تلخیص آن است، از میان رفته باشد.<ref>وفاء الوفاء، ج۲، ص۴۱۵-۴۱۶.</ref> از آن پس نسخه‌ای از اخبار المدینه دیده نشده است؛ اما عمده اطلاعات و گزارش‌های آن با انتقال به متون و منابع مدینه‌شناسی محفوظ مانده است. | ||
==چاپ‌ها== | ==چاپ‌ها== | ||
نسخهٔ ۱۵ دسامبر ۲۰۱۷، ساعت ۲۲:۲۴
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:Ahmad در تاریخ ۲۴ آذر ۱۳۹۶ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
اَخبار المدینه، نخستین کتاب تاریخ مدینه، نوشته محمد بن حسن مخزومی، معروف به ابن زَباله (درگذشت حدود۲۰۰ق)
نویسنده
محمد بن حسن بن ابی‌الحسن قُرَشی مَخزومی با کنیه ابوالحسن یا ابوعبدالله و معروف به ابن زَباله، از تاریخ‌نگاران، راویان و نسب‌شناسان سده دوم قمری در مدینه است. گفتنی است زباله به فتح یا ضم زاء[۱] از نواحی کهن مدینه بوده است.[۲] به احتمال، وی در حدود سال ۲۰۰ق درگذشته است.[۳] بر پایه تصریح ابن حجر، او از اصحاب مالک بن انس به شمار می‌آید[۴] و از محضر بسیاری از محدثان و دانشوران سده دوم قمری بهره برده است. مِزّی، فهرستی جامع از استادان، شاگردان و راویان ابن زباله ترتیب داده است.[۵] برخی از استادان وی عبارتند از: ابراهیم بن قُدامه مدنی، اسامة بن حَفص مدنی، عبدالله بن محمد بن ابی‌فَروِه و عبدالله بن وَهَب. صلاح عبدالعزیز بن سلامه، محقق کتاب، با کاوش در سلسله اسناد و متون حدیثی، به شناسایی ۱۰۵ تن از مشایخ روایی ابن زباله پرداخته است. از شاگردان نام‌آور وی می‌توان به عمر بن شَبَّه نُمَیری، زبیر بن بکار، و یحیی بن حسن علوی اشاره کرد. اینان در مدینه‌پژوهی به روش و سبک او توجه کرده، آثاری پدید آورده‌اند که تاکنون جز کتاب ابن شبه نسخه‌ای از آن‌ها یافت نشده است.
رجال‌شناسان ابن زباله را به جعل حدیث و کذب متهم نموده و او را تضعیف کرده‌اند.[۶] اما سَمهودی معتقد است در گزارش‌ها و نقل شده‌های مشترک میان ابن زباله و یحیی بن حسن علوی، باید به ابن زباله اعتماد کرد؛ زیرا یحیی مورد اعتماد است.[۷] گزارش‌های سمهودی از کتاب‌های این دو تاریخ‌نگار نشان می‌دهد که آن‌ها در بسیاری از اخبار اشتراک دارند.
دیگر آثار
جز اخبار المدینه، دو اثر دیگر به ابن زباله نسبت یافته است[۸]: مَثالِبُ الاَنساب، و ازواج النبی. زبیر بن بکار که شاگرد و راوی ابن زباله بوده، گزیده‌ای از ازواج النبی فراهم آورده است.[۹] ابن ندیم به آثاری دیگر از وی در شعر و ادب اشاره کرده است.[۱۰]
اهمیت کتاب
روش ابن زباله در تاریخ‌نگاری از اعتماد و توجه تاریخ‌نگاران برخوردار شده است. مصحح کتاب اخبار المدینه نوشته ابن شَبَّه، اثر ابن زباله را نخستین تاریخ مدون مدینه و پیشتاز در مدینه‌شناسی شمرده و به اهمیت و تأثیر و نفوذ آن در تاریخ‌نگاران بعدی اشاره کرده است.[۱۱]
روش ابن زباله
ابن زباله در شناسایی مطالب مربوط به مدینه و مکان‌ها و رویدادهای آن، از مشاهدات عینی تا فراگیری از دانشوران آن دوران فروگذار نکرده، تلفیقی از تاریخ و جغرافیا را در روش تاریخ‌نگاری خویش به کار گرفته است. گویا روش وی در مدینه‌شناسی، اساس کارهای مدائنی (م.۲۲۸ق.)، ابن شَبَّه (گذشت ۲۶۲ق) و یحیی علوی (درگذشت ۲۷۷ق) بوده است. به نظر می‌رسد تقسیم مباحث به فضیلت‌ها، چاه‌ها، راه‌ها، مساجد، ساکنان، نامها، و خانه‌های مدینه و دیگر عنوان‌های موضوعی که بعدها رسم شد، از ابن زباله بر جای مانده است.(ص۲۵۱)
دیگر ویژگی کار او توجه به سیر تاریخی تحولات اجتماعی مدینه و توسعه شهری و ثبت خانهها و ساکنان آن دوران است. وی در هر موضوع به ارائه پژوهشی جامع[۱۲] و گسترده می‌پردازد و همه گزارش‌ها و اخبار را نقل میکند. به تعبیر صلاح عبدالعزیز بن سلامه، او به عمران شهری (ص۲۴۷) و تحولات جغرافیایی مدینه توجهی ویژه نشان می‌دهد و وضعیت محلات، قبایل، بازارها، توسعه و تعمیر خانهها و مساجد، و سرنوشت ساکنان محلات را به طور دقیق مشخص میکند. نیز در شناسایی نامها، کلمات و نکات ادبی بسیار دقت می‌ورزد. بر پایه روش عمومی تاریخ‌نگاران مدنی، مسائل و نکات ادبی و شعر در گزارش‌های وی نیز بازتاب یافته است. (برای نمونه: ص۱۶۹، ۱۷۱، ۱۷۳، ۱۷۶، ۱۸۱)
از تاریخ‌نگاران کهن‌تر که از کتاب ابن زباله بهره برده‌اند، می‌توان به زبیر بن بکار اشاره کرد که در شناسایی نام‌های مدینه و دیگر موضوعات به دیدگاه وی استناد کرده است.[۱۳] در المناسک حربی (درگذشت ۲۸۵ق) بازتاب اطلاعات اخبار المدینه ابن زباله را به روشنی می‌توان دید.[۱۴] همچنین نویسنده الدُرَّة الثَمینه بیشتر از طریق زبیر بن بکار، نقل شده‌ها و منصوصات ابن زباله را گسترش داده است. در کتاب التعریف بما آنست الهجره نوشته مطری، گزارش‌های تاریخی و جغرافیایی ابن زباله در وصف جای‌ها و مساجد و چاههای مدینه بازتاب یافته است. منابع متأخر مدینه‌شناسی مانند بهجة النفوس تألیف مرجانی (درگذشت ۷۶۹ق)، تحقیق النصره مراغی (م.۸۱۶ق.)، المغانم المطابه نوشته فیروزآبادی (دگذشت ۸۱۷ق)، التحفة اللطیفه نوشته سخاوی (درگذشت ۹۰۲ق) و بیش از همه وفاء الوفا نوشته سمهودی (درگذشت ۹۱۱ق) از گزارش‌ها و آگاهی‌های تاریخی ابن زباله بهره گرفته‌اند.
محتوا
صلاح عبدالعزیز بن سلامه از راه گزارش‌های سمهودی، ابن نجار، مراغی، سخاوی، فیروزآبادی و دیگر تاریخ‌نگاران مدینه، اثر گمشده ابن زباله را به منزله رساله دکترای خویش بازسازی کرده است. این اثر شامل یک مقدمه، چهار فصل و خاتمه است. در مقدمه و فصل یکم و خاتمه، از زندگی، اسلوب تاریخ‌نگاری و ارزش گزارش‌های ابن زباله سخن رفته است. فصول بعد به اصل نقل شده‌ها و نصوص ابن زباله که چکیده‌ای از آن در دو بخش کلی ارائه شده، اختصاص یافته است:
- گزارش‌های ابن زباله درباره مسجدالنبی و دیگر مساجد مدینه و توسعه و تعمیر و کیفیت ساختمان وآگاهی‌های پیرامونی. بر پایه این گزارش‌ها، می‌توان نگرشی روشن‌تر به تاریخ مسجد پیامبر(ص) و نقش صحابه در ساختن آن یافت. وی با دقت، وضع مسجد و اندازه[۱۵] و اطراف آن، خانه‌های پیرامون و افزوده شدن هر بخش را توضیح داده است. معمولاً همین توضیحات در کتب بعدی نیز آمده است.[۱۶]
ابن زباله به سیره پیامبر(ص) و کارهای او در بنای مسجدالنبی و چگونگی تغییر قبله، منبر و حجره شریف، و رفت و آمد به مسجد اشاره کرده است. نیز چند نقل درباره سازنده منبر پیامبر و اندازه و ابعاد آن به دست می‌دهد. هم اندازه اولی منبر پیامبر(ص) و هم وضعیت و اندازه آن در دوران خویش را بیان نموده است. (ص۹۰) در شرح حال ساکنان مدینه، آگاهی‌های گذشته را با دیده‌های خود، بدون تفصیل و حاشیه‌نویسی آمیخته است.
از روایت‌های گوناگون ابن زباله، وضع حجره‌های پیرامون مسجدالنبی، قبر پیامبر(ص) و نیز ستون‌های مسجد مشخص می‌شود. او باب‌ها و نیز ستون‌های گوناگون را با نام‌های مخلّقه، قرعه، توبه، وفود، مقام جبرئیل و سریر معرفی کرده است. در مجموع ۲۹۶ ستون که شش مورد آن در دیوار قبر نبوی است، در سخن ابن زباله وصف شده است. (ص۹۳۱۰۳) در وصف درهای مسجد پیامبر، به سه در که پیامبر(ص) قرار داد و نیز ۲۴ در تا دوران خود، اشاره میکند. محقق کتاب میان این گزارش ابن زباله و گزارش‌های تاریخ‌نگاران بعدی که ۲۰ در برای مسجدالنبی معرفی کرده‌اند، منافاتی ندیده؛ زیرا نحوه وصف و دسته‌بندی آن‌ها متفاوت است. بر پایه این گزارش، در دوم مسجد، باب علی خوانده شده که پشت خانه پیامبر(ص) قرار گرفته و هنگام تعمیر دیوار، بسته شده است. (ص۱۰۴۱۱۳) در گفتار پیرامون تعمیر و توسعه مسجد، از افزوده‌ها و تغییرهای مسجدالنبی هنگام حکمرانی خلیفه دوم و سوم و ولید بن عبدالملک گزارش‌هایی کوتاه و سودمند آمده است. (ص۱۱۳۱۲۲) به گزارش ابن زباله و یحیی علوی، عمر بن عبدالعزیز نخستین کسی بود که برای مسجدالنبی محراب و شُرُفات (کنگره روی دیوار) ساخت، با این توجیه که این‌ها موجب زینت و زیبایی مسجد هستند. همچنین برای جلوگیری از کسب و کار در مسجد و نگهبانی و مراقبت از آن، کسی را به کار گماشت. (ص۱۲۲۱۲۳) شمار قندیل‌های مسجد در دوران ابن زباله ۲۹۰ عدد بوده است. وصف ابن زباله از مناره‌ها که نوآوری عمر بن عبدالعزیز بوده و نحوه اذان‌گفتن، فرستادن مُصحَف‌ها به مساجد، سقایت مسجد، فرش‌های مسجد و برخی از آداب و آیین‌های همسایگی با مسجدالنبی و رفتن به آن و دیگر مساجد، از اهمیت و ارزشی ویژه برخوردار است. (ص۱۲۴۱۳۳)
در اخبار المدینه آگاهی‌ها و گزارش‌هایی پرشمار درباره مصلاها و مسجدهای مناطق گوناگون مدینه آمده که پیامبر(ص) در آن‌ها نماز گزارده است؛ مانند مسجد فَضیخ، مسجد بنی‌قُرَیظه، مسجد قُبا، مسجد قِبلَتَین، و مسجد ذُباب. همچنین درباره مساجد مسیر مکه و مدینه و جای‌های دیگر که پیامبر(ص) در آن‌ها نماز گزارده، گزارش‌های گوناگون آورده است. (ص۱۳۶۱۶۳) - آگاهی‌هایی درباره نخستین ساکنان، تاریخ، نامها، فضیلت‌ها و احکام، مقابر، چاه‌ها، وادی‌ها، بقاع، و بازارهای مدینه. ابن زباله همراه بررسی وضعیت انصار مدینه و سرگذشت و تاریخ سیاسی آن‌ها (ص۱۶۴۱۸۳)، پاره‌ای از احکام فقهی و فضیلت‌های این شهر را بیان میکند. (ص۱۸۴۲۰۴) در یادکرد آرامگاه‌های مدینه، از فضیلت سرزمین بقیع و نیایش شبانه پیامبر(ص) در آن‌جا خبر می‌دهد و در معرفی قبور و دفن شدگان در بقیع، از مقبره ابراهیم فرزند پیامبر و عثمان بن مَظعون، آرامگاه آل عمر بن خطاب، قبر امام حسن(ع)، مدفن رأس الحسین(ع)، و قبرهای فاطمه بنت اسد، عبدالرحمن بن عوف، صفیه بنت عبدالمطلب، اَطهار المؤمنین، عثمان بن عَفّان، مالک بن سنان خِدْری و نیز مقبره بنی‌سَلَمه یاد میکند. (ص۲۰۵۲۱۰) سپس بخشی از سیره اجتماعی را گزارش می‌نماید و به معرفی چاه‌ها و وادی‌ها و صدقات پیامبر(ص) (ص۲۱۱۲۳۱) و گزارش درباره برخی محلات و مکان‌ها و روستاها و بازارهای مدینه می‌پردازد. در مجموع ۲۱ چاه حفر شده در مدینه به دست پیامبر(ص) و نحوه حفر آن‌ها را معرفی می‌نماید.
نسخه‌شناسی
از اخبار المدینه ابن زباله تاکنون نسخه‌ای یافت نشده است. نسخه موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی که احتمال داده‌اند اخبار المدینه ابن زباله باشد،[۱۷] همان المناسک نوشته ابواسحاق حربی (درگذشت ۲۸۵ق) در راه‌شناسی حج و مناطق و مکان‌های مدینه است.[۱۸] سخاوی در سده نهم قمری اخبار المدینه را دیده و آن را مجلدی پُربرگ خوانده است.[۱۹] در همان سده، سَمهودی با هدف تلخیصِ[۲۰] آثار اصلی درباره مدینه، به گزینش اطلاعات و گزارش‌های اخبار المدینه پرداخته است؛ اما گویا این نسخه از کتاب در حریقی در مسجدالحرام، همراه کتابخانه و کتاب پُربرگ خود سمهودی که وفاء الوفاء کنونی تلخیص آن است، از میان رفته باشد.[۲۱] از آن پس نسخه‌ای از اخبار المدینه دیده نشده است؛ اما عمده اطلاعات و گزارش‌های آن با انتقال به متون و منابع مدینه‌شناسی محفوظ مانده است.
چاپ‌ها
عُسَیلان به نقل از کتاب ذخائر التراث العربی الاسلامی از گردآوری و نشر اخبار المدینه به دست فردیناند وستنفلد (م.۱۸۹۹م.)، خاورشناس آلمانی خبر داده که آن را از وفاء الوفای سَمهودی استخراج و تنظیم کرده است.[۲۲] این تصحیح در سال ۱۸۶۴م. با عنوان تاریخ المدینة لابن زباله چاپ شده است.[۲۳] بَدَوی در معرفی آثار وستنفلد، به مشخصات کامل کتاب تاریخ المدینه به عنوان تلخیص وفاءالوفای سمهودی اشاره کرده و نامی از ابن زباله نبرده است.[۲۴] در چاپی دیگر، صلاح عبدالعزیز بن سلامه به بازسازی کتاب پرداخته و آن را به دانشگاه‌ام القری در مکه ارائه کرده که به همت مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره در ۱۴۲۴ق. منتشر شده است.
پانویس
- ↑ معجم ما استعجم، ج۲، ص۶۹۳؛ معجم البلدان، ج۳، ص۱۲۹؛ تقریب التهذیب، ج۲، ص۶۶-۶۷.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۱، ص۳۵۲.
- ↑ الاکمال، ج۴، ص۱۷۱؛ تهذیب الکمال، ج۱۶، ص۲۰۲؛ تقریب التهذیب، ج۲، ص۶۷.
- ↑ لسان المیزان، ج۵، ص۱۳۶؛ تهذیب التهذیب، ج۹، ص۱۰۱؛ وفاء الوفاء، ج۱، ص۶۲.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۶، ص۲۰۲-۲۰۵.
- ↑ الضعفاء الصغیر، ص۱۰۳؛ الجرح و التعدیل، ج۷، ص۲۳۸.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۲، ص۶۵.
- ↑ تهذیب التهذیب، ج۹، ص۱۱۷.
- ↑ المنتخب من کتاب ازواج النبی، ص۱۵-۱۶.
- ↑ الفهرست، ص۱۲۱.
- ↑ تاریخ المدینه، مقدمه، صل.
- ↑ موسوعة مکة المکرمه، ج۲، ص۱۹۷.
- ↑ التعریف بما آنست الهجره، ص۵۱، ۵۳، ۷۲، ۱۰۱، ۱۱۳، ۱۲۶، ۱۴۴، ۱۴۹.
- ↑ المناسک، ص۳۶۰، ۳۶۸، ۳۸۲، ۳۹۶، ۴۲۵، ۶۵۵، ۶۵۶.
- ↑ تاریخ المسجد النبوی، ص۱۱۶.
- ↑ نک: اتحاف الزائر، ص۱۰۵-۱۰۷.
- ↑ فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۴۷۹.
- ↑ المناسک، ص۲۷۱.
- ↑ الاعلان، ص۲۷۴.
- ↑ لمحات عن تاریخ جزیرة العرب، مج۲۴، ص۲۹۸.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۲، ص۴۱۵-۴۱۶.
- ↑ المدینة المنورة فی آثار المؤلفین، ص۳۰؛ نک: تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۲۳؛ تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۲، ص۲۰۱-۲۰۲.
- ↑ میقات حج، ش۲۳، ص۱۷۳، «کتاب‌شناسی تاریخ مدینه».
- ↑ موسوعة المستشرقین، ص۴۰۱.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اخبار المدينه ابن زَباله.
- اتحاف الزائر: ابن عساکر (م.۶۱۸ق.)، به کوشش شکری، بیروت،دار الارقم.
- اخبار المدینه: ابن زباله (م.۱۹۹ق.)، به کوشش صلاح عبدالعزیز، المدینه، ۱۴۲۴ق.
- الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (م.۹۰۲ق.)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت،دار الکتب العلمیه.
- الاکمال فی رفع الارتیاب: علی بن هبة الله ابن ماکولا (م.۴۷۵ق.)، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
- تاریخ الادب العربی: کارل بروکلمان، قم،دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق.
- تاریخ التراث العربی: فؤاد سزگین، ترجمه: فهمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۲ق.
- تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّه (م.۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، جده،دار الاصفهانی، ۱۴۰۲ق.
- تاریخ المسجد النبوی الشریف: محمد الیاس عبدالغنی.
- التعریف بما آنست الهجره: محمد بن احمد المطری (م.۷۴۱ق.)، به کوشش سعید عبدالفتاح، مکه، مکتبة نزار البانی، ۱۴۱۷ق.
- تقریب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، به کوشش مصطفی، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۴۰۴ق.
- تهذیب الکمال: المزی (م.۷۴۲ق)، به کوشش احمد علی و حسن احمد، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
- فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی(ع)(شماره ۱۳): دکتر آصف فکرت، آستان قدس رضوی.
- الفهرست: ابن الندیم (م.۳۸۰ق.)، به کوشش تجدد.
- الجرح و التعدیل: ابن ابی‌حاتم الرازی (م.۳۲۷ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۳۷۲ق.
- الضعفاء الصغیر: البخاری (م.۲۵۶ق.)، به کوشش محمود ابراهیم، بیروت،دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
- لسان المیزان: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت،دار الکتاب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
- لمحات عن تاریخ جزیرة العرب: حمد الجاسر، العرب.
- المدینة المنورة فی آثار المؤلفین: عبدالله بن عبدالرحیم عسیلان، المدینه، ۱۴۱۸ق.
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت،دار صادر.
- معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م.۴۸۷ق.)، به کوشش جمال طلبه، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحاق الحربی (م.۲۸۵ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض،دار الیمامه، ۱۴۰۱ق.
- المنتخب من کتاب ازواج النبی(ص): محمد بن حسن بن زباله بروایة الزبیر بن بکار، به کوشش العمری، المدینه، مطبعة الجامعة الاسلامیه، ۱۴۰۱ق.
- موسوعة المستشرقین: عبدالرحمن بدوی، بیروت،دار العلم للملایین، ۱۹۹۳م.
- موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق.
- میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.
- وفاء الوفاء: السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق.