رأس الحسين (زیارتگاه)

راس الحسین، شماری از زیارتگاه‌هایی است که گمان می‌رود سر امام حسین(ع) که در واقعه عاشورا از پیکر آن حضرت جدا شده بود، در آن‌ها مدفون شده است. گزارش‌های مختلفی درباره مکان دفن سر آن حضرت وجود دارد. افزون بر مکان‌هایی که گزارشی درباره دفن سر امام در آن‌ها وجود دارد، برخی از زیارتگاه‌ها هم در مکان‌هایی ساخته شده که سر امام برای مدتی کوتاه در آنجا نگه‌داری شده است.

از کربلا تا شام

پس از شهادت امام حسین در واقعه عاشورا سر آن حضرت را از بدنش جدا کردند. درباره کسی که سر را برید اختلاف نظر وجود دارد، برخی، از سنان بن انس و برخی از شمر نام برده‌اند. اطلاعات بیشتر: امام حسین(ع) و عاشورا

بنا به نقل مقتل نویسان، ابن زیاد سرهای شهیدان را در کوفه گردانید و سپس به دستور یزید، خاندان پیامبر را به همراه سرها به شام فرستاد.

معروفترین مناطقی که اسیران در راه شام از آن عبور کردند عبارتند از: تکریت، موصل، نصیبین، رقه، حلب، قنسرین، حمص، بعلبک و دمشق.

در این منازل به ویژه جاهایی که کاروان توقف داشت، کراماتی از سر مقدس امام ظاهر شد و حوادثی رخ داد که بعدها این محل ها را به زیارتگاه تبدیل نمود.

گزارش‌های تاریخی

کوفه و نجف

بر اساس روایتی در برخی منابع شیعه، امام صادق راس الحسین را نزد قبر امیرالمومنین زیارت کرد. از زبان امام صادق نقل شده که هنگامی که سر امام حسین به شام بردند، یکی از شیعیان آن را ربود و در کنار امیرالمومنین دفن کرد.

همچنین منابع روایتی از امام صادق نقل کرده‌اندکه در کوفه بر مدفن رأس الحسین نمازخوانده است.

این روایات را از نظر سند ضعیف دانسته و تناقض‌ها و ناسازگاری‌های تاریخی آن را یادآوری کرده‌اند.

مدینه

بنابر گزارشی از کتاب طبقات ابن سعد، یزید سر امام را برای عمرو بن سعید والی مدینه فرستاد و او دستور داد سر آن حضرت را کفن و در بقیع کنار مادرش دفن کردند.

برخی نویسندگان دیگر نیز به وجود مدفن راس الحسین در مدینه اشاره کرده اند.

بنابر برخی گزارش‌های تاریخی دیگر سر آن حضرت در مدینه دفن نشد و تنها مدتی به مدینه ارسال شد اما در این شهر باقی نماند و به شام یا جای دیگری فرستاده شد.

کربلا

اطلاعات بیشتر: مسجد رأس الحسین(ع) (کربلا) ملحق شدن سر امام حسین(ع) به پیکر پاکش در کربلا، قولی است که شهرت زیادی بین شیعه داشته است. قدیم ترین منبع این قول، سخن شیخ صدوق در امالی است که می گوید امام سجاد همراه زنان اهل بیت از شام خارج شد و سر مقدس را به کربلا برگرداند. این قول در کتاب های دیگر نیز تکرار شده است.برخی پژوهشگران در اعتبار روایت شیخ صدوق تردید کرده‌اند و آن را دچار مشکلات سندی و محتوایی می‌دانند.

در این باره در متون اهل سنت، از هشام کلبی دو سخن مخالف هم نقل شده است، ابن جوزی از او نقل کرده که راس الحسین به کربلا برگردانده شد و بلاذری از او نقل کرده که یزید سر را به مدینه و سپس به دمشق بازگرداند و در آنجا دفن کرد.

برخی منابع برگرداندن سر مقدس به کربلا را در روز بیستم صفر (اربعین) و به وسیله کاروان اسیران اهل بیت گزارش کرده اند. عده‌‌ ای نیز مانند علامه مجلسی الحاق سر به بدن را در بیستم صفر بعید دانسته‌اند.

دمشق

اطلاعات بیشتر: زیارتگاه‌های رأس الحسین(سوریه) و رأس الحسین(مسجد اموی) درباره انتقال سر مقدس به شام و حضور آن در مجلس یزید گزارش های تاریخی معتبری وجود دارد. اما درباره محل دفن و مقام های مربوط به آن در شام اختلاف نظر هست.

مقام های مربوط به رأس الحسین در دمشق چنین ذکر شده است: خزانه یزید، دارالعماره، باب فرادیس، جامع اموی و قبر معاویه.

اخبار مربوط به دفن رأس الحسین در خزانه یزید بسیار متناقض است. به طوری که افراد مختلفی دفن سر را به خود نسبت داده‌اند. بنابر روایتی از بلاذری نیز، سرمقدس در باغی در دمشق، یا قصر یا در گودال دفن شده است.

آن‌چه امروزه به عنوان مقام یا مسجد رأس الحسین شناخته می شود، یکی محلی در مسجد جامع اموی است و دیگری در مقبره باب الصغیر که همان باب الفرادیس است.

حلب

اطلاعات بیشتر: زیارتگاه‌های رأس الحسین(سوریه)، زیارتگاه رأس الحسین(حلب) و زیارتگاه رأس الحسین(معرة النعمان) یکی از مکان هایی که به عنوان محل توقف سر و نه دفن شهرت دارد مشهدالنقطه در شهر حلب است. به نقل از منابع هنگام عبور سر از کوه جوشن قطره ای خون از آن به روی سنگی چکید و اهالی آن سنگ را نگاه داشته و در زمان سیف الدوله حمدانی زیارت گاهی در آن جا ساخته شد.

زیارتگاه دیگری نیز در حلب هست به نام مشهد السقط یا مشهد الدکه، که گفته شده یکی از همسران باردار امام حسین فرزندش را محسن نام گذاشته بودند در این محل از دست می دهد. این زیارتگاه نیز با فاصله ای از مشهد النقطه در دامنه کوه جوشن قرار دارد.

عسقلان

اطلاعات بیشتر: زیارتگاه‌های رأس الحسین(سوریه)

عسقلان از شهرهای شام در نزدیکی غزه و دریای مدیترانه است. یکی از اقوال مشهور درباره مقام دفن رأس الحسین این است که سر مقدس در عسقلان قرار داشته و سپس به قاهره برده شده است. سبط جوزی قدیمی‌ترین مورخی است که به این موضوع پرداخته و می گوید خلفای فاطمی سر را از باب فرادیس دمشق به عسقلان انتقال داده تا به قاهره ببرند.

از طرفی حضور سر در عسقلان محل تردید است. چنانچه بزرگان شیعه هیچ گاه از عسقلان به عنوان مدفن رأس الحسین یاد نکرده‌اند و نیز این شهر در مسیر حرکت اسرا از کربلا تا دمشق قرار نداشته است.

قاهره

مهم‌‌ترین و مشهورترین مکانی که امروزه به عنوان رأس الحسین زیارت می‌شود، مشهدالرأس قاهره است.

در منابع تاریخی مصر آمده سر امام حسین را یکی از خلفای فاطمی از عسقلان به قاهره منتقل کرده است. چنان که روز آن را نیز هشتم جمادی الاخر سال 548 ق ذکر کرده اند.

در عین حال برخی تاریخ نویسان وجود سر در عسقلان را که منشأ ارسال سر به قاهره بوده را محل تردید دانسته و قبول ندارند.

عده ای نیز معتقدند سری که از عسقلان منتقل شده سر یکی از شهدای کربلا و نه سر امام (ع) بوده است.

مقام های دیگر

شهرها و نیز مکان‌های دیگری در مسیر از کربلا تا شام بود که گویا محل توقف سر مقدس بوده و بعدها بنای یادبودی بر آن ساخته شده است.

این شهرها در منابع چنین ذکر شده‌اند:

موصل، نصیبین، بالس، حماة، حمص، رقه، خانه ابن حریث و مرو

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله رأس الحسین و مقام های آن نوشته مصطفی صادقی، منتشر شده در کتاب نگاهی نو به جریان عاشورا، نشر بوستان، صفحات 357 تا 395 است.

• الارشاد، محمد بن محمدبن نعمان،شیخ مفید، تحقیق و نشر مؤسسه آل بیت، بیروت، 1416ق

• استشهاد الحسین للطبری، ویلیه رأس الحسین لابن تیمیه، تحقیق سید جمیلی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1417ق

• الاشارات الی معرفه الزیارات، ابوالحسن هروی، دمشق، المعهد الفرنسی، 1953م

• اعلام الوری باعلام الهدی، فضل بن الحسن طبرسی، تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت، قم، 1417ق

• الاقبال بالاعمال الحسنه، ابن طاووس، تحقیق قیومی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1416ق

• الامالی، شیخ صدوق، قم، مؤسسه البعثه، 1417ق

• الامام الحسین، و اصحابه، فضل علی قزوینی، تحقیق سید احمد حسینی، قم، مطبعه باقری، 1415ق

• انساب الاشراف، احمدبن یحیی بلاذری، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ق

• الانساب، عبدالکریم بن محمد سمعانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408ق

• بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، مؤسسه الوفا، 1403ق

• البدایه و النهایه، ابن کثیر دمشقی، بیروت، دارالفکر، 1398ق

• تذکره الخواص، ابن جوزی، طهران، مکتبه نینوی، بی تا

• ترجمه الامام الحسین، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، مؤسسه آل البیت، 1415

• التهذیب، محمدبن حسن شیخ طوسی، تحقیق خرسان، بیروت، دارالاضوا، 1406ق

• جلاءالعیون (تاریخ چهارده معصوم)، قم، انتشارات سرور، 1375

• الحسین، علی جلال حسینی، قاهره، المطبعه السلفیه، 1349ق

• حیاه الامام الحسین، باقر شریف قرشی، بیروت، دارالبلاغه، 1413ق

• دلائل الامامه، تحقیق و نشر مؤسسه البعثه، قم، 1413ق

• رسائل المرتضی، سید مرتضی، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، خیام

• الروضه البهیه الزهرا فی خطط المعزیه القاهره، ابن عبدالظاهر، تحقیق ایمن فؤاد سید، بیروت، اوراق شرقیه، 1417ق

• روضه الواعظین، فتال نیشابوری، تحقیق خرسان، قم، نشر رضی، بی تا

• سیراعلام النبلاء، شمس الدین محمد ذهبی، بیروت، مؤسسه الرساله، 1413ق

• الکافی، محمدبن یعقوب کلینی، بیروت، دارالاضواء، 1405ق

• کامل الزیارات، ابن قولویه، تحقیق قیومی، قم، نشر الفقاهه، 1417

• مثیرالاحزان، ابن نما حلی، تحقیق و نشر مؤسسه الامام المهدی، قم، 1406ق

• مزارات اهل بیت و تاریخها، محمدحسین حسینی جلالی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1415ق

• معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله حموی، تحقیق فرید الجندی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410ق

• مقتل الحسین، خوارزمی، تحقیق محمد سماوی، قم، دارالنوار الهدی، 1418ق

• مقتل الحسین، عبدالرزاق، موسوی مقرم، بیروت، دارالاضواء، 1413ق

• مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، بیروت، دارالاضوا، 1413ق

• المواعظ و الاثار(خطط)، احمدبن علی مقریزی، تحقیق ایمن فؤاد السید، لندن، مؤسسه الفرقان، 1995م

• نفس المهموم، شیخ عباس قمی، بی‌جا، المکتبه الحیدریه، 1379ق

• نهایه الارب فی فنون الادب، شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب نویری، قاهره، الهیئه العامه للکتاب، 1975م

این مقاله برگرفته از مقاله ر‌أس الحسین(ع) و مقام‌های آن نوشته مصطفی صادقی. در مجموعه مقالات: نگاهی نو به جریان عاشورا. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. است.