اراک (درخت): تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۷ ژانویهٔ ۲۰۱۸، ساعت ۲۱:۱۴

اَراک، درخت مسواک؛ از گیاهان حرم؛ سوغات حاجیان از مکه

درخت مسواک

«اَراک» نام درختی است^[۱] که در عربی «شجر السِّواک»^[۲] و در فارسی درخت مسواک خوانده می‌شود.^[۳] این درخت در تقسیم‌بندی گیاهان از گروه «سالوادور» (Salvadoraceae) و نام علمی آن «سالوادورا پرسیکا» (salvadora Persica) است. درخت اراک همانند درخت انار با ارتفاع کم، برگ‌های پهن و همواره سبز، چوب سست و خاردار، گل‌های سفید یا سرخ رنگ، میوه خوشه‌ای مانند انگور و سبز رنگ و اندکی تلخ است که برخی آن را می‌خورند.^[۴] در طب سنتی، از میوه و برگ این درخت برای درمان بسیاری از دردها بهره می‌بردند.^[۵] از شاخه این درخت، چوب مسواک گرفته می‌شود.

رویش‌گاه

درخت اراک بیشتر در مناطق بیابانی می‌روید. آب و هوای گرم و استوایی، برای رشد این درخت مناسب است. از همین‌ رو، در شماری از سرزمین‌های قاره آسیا مانند عربستان، یمن، هند، جنوب ایران (بندرعباس) و برخی نواحی آفریقا همچون مصر، شبه جزیره سینا و جنوب سودان یافت می‌شود.^[۶] در‌ روایتی، از یک درخت اراک در بقیع یاد شده که حضرت زهرا(س) در سایه آن می‌نشست و می‌گریست. چون این درخت را قطع کردند، حضرت علی(ع) برای ایشان سایبانی ساخت که به بیت ‌الاحزان مشهور شد.^[۷]

بسیاری از مفسران واژه {خَمْط} در آیه {فَأَعرَضُوا فَأَرسَلنا عَلَیهِم سَیلَ العَرِمِ وَ بَدَّلناهُم بِجَنَّتَیهِم جَنَّتَینِ ذَواتَی أُکلٍ خَمطٍ وَ أَثلٍ وَ شَیءٍ مِن سِدرٍ قَلِیلٍ} (سبأ/۳۴، ۱۶) را به درخت اَراک یا میوه آن تفسیر کرده‌اند.^[۸]

احکام

بر پایه روایت‌ها، افزون بر استحباب اصل مسواک^[۹] به ویژه پیش از نماز^[۱۰] که مورد اجماع فقیهان شیعه^[۱۱] و اهل سنت^[۱۲] است، به مسواک با چوب اراک سفارش شده است.^[۱۳] از این رو، پیامبر گرامی(ص) به فرمان جبرئیل^[۱۴] با چوب اراک مسواک می‌زد. بر پایه روایتی، رسول خدا(ص) مردم را به گرفتن چوب اراک برای مسواک فرمان داد.^[۱۵] بر پایه روایت امام رضا(ع) نیز چوب درخت اَراک مرغوب‌ترین چیز برای مسواک است؛ زیرا اگر به‌اندازه باشد، دندان‌ها را جلا می‌دهد، بوی دهان را خوش و لثه را تقویت می‌کند و در برابر پوسیدگی، مفید است. اما کاربرد بیش از اندازه آن، دندان‌ها را نازک و بُن آن را سست می‌کند.^[۱۶] در طب النبی آمده است که اگر انسان از چوب اراک و خلال استفاده کند، از عذاب انبر برای دندان کشیدن در امان خواهد بود.^[۱۷] بر پایه همین روایت‌ها، فقیهان به مسواک با چوب اراک سفارش کرده‌اند.^[۱۸] پزشکان مسلمان مانند ابوریحان بیرونی و زهراوی، آن را برای کاربرد در دندان پزشکی مفید دانسته‌اند.^[۱۹] از این رو، بسیاری از حاجیان به هنگام بازگشت از حج، دسته‌هایی از چوب اَراک را به منزله سوغات به سرزمین خود می‌برند. پوسیدگی کمتر دندانِ مصرف‌کنندگان این چوب و رواج استفاده از آن در میان مردم بسیاری از کشورهای اسلامی به ویژه عربستان،گروهی از محقّقان را برانگیخته تا به بررسی خواص مواد مؤثر آن بپردازند.^[۲۰] نیز آن را در آزمایشگاه‌های اروپا به بررسی و آزمایش نهاده‌اند و خواص ضد میکروبی و ضد پلاک و مواد مؤثر آن مانند تری میتل آمین، املاح، تانن‌ها، ویتامین‌ها و فلوئور را در آن کشف کرده‌اند.^[۲۱] در سویس، آلمان، پاکستان، عربستان و برخی کشورهای دیگر، از معجون آن خمیر دندان تهیه می‌کنند. در عربستان، پزشکی متخصص در بیماری لثه، از چوب اراک خمیر دندانی به نام «معجون اللثة و الاسنان» ساخته که به نام «فلورو سواک» «fluoroswak» در داروخانه‌ها به فروش می‌رسد.^[۲۲]

افزون بر استحباب مسواک با چوب اراک، فقیهان به حرمت قطع درخت اراک همچون سایر درختان در محدوده حرم فتوا داده‌اند. در این حکم، تفاوتی میان مُحرم و غیر محرم نیست.^[۲۳] بر پایه روایتی از امام صادق(ع) اگر کسی درخت اراک را در حرم قطع کند، پرداخت قیمتش بر عهده او است.^[۲۴] بر پایه روایتی دیگر از ایشان، کسی که درخت اراک را در مکه قطع کند، باید قیمت آن را صدقه بدهد.^[۲۵] به باور بسیاری از فقیهان شیعه^[۲۶] و اهل سنت^[۲۷] قطع درخت اراک در محدوده حرم کفاره دارد. بر پایه روایتی از امام صادق(ع) کفاره قطع درخت حرم، یک گاو است.^[۲۸] ابن ادریس^[۲۹] و برخی از فقیهان اهل سنت^[۳۰] در وجوب کفاره قطع درخت در حرم تردید کرده‌اند. فقیهان شیعه بر جواز چیدن میوه درخت اراک در حرم هم‌باورند.^[۳۱]

پانویس

↑ القاموس المحیط، ج۳، ص۲۹۲؛ مجمع البحرین، ج۱، ص۶۶، «اراک».
↑ العین، ج۵، ص۴۰۴؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۳۸۸، «اراک».
↑ فرهنگ عمید، ص۷۲.
↑ لغت‌نامه، ج۱، ص۱۳۶۷؛ فرهنگ عمید، ص۷۲، «اراک».
↑ لسان العرب، ج۱۰، ص۳۸۸؛ لغت‌نامه، ج۱، ص۱۳۶۷، «اراک».
↑ گیاهان دارویی، ج۳، ص۳۵۲.
↑ جواهر التاریخ، ص۱۳۵؛ الصحیح من سیرة النبی، ج۶، ص۲۶۹.
↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۹۹؛ التبیان، ج۸، ص۳۸۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۲۱۰.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۵۲؛ وسائل الشیعه، ج۲، ص۶.
↑ الکافی، ج۳، ص۲۲؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۵۵.
↑ الدروس، ج۱، ص۱۳۳؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۴۲۸؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۳۲۸.
↑ الموسوعة الفقهیه، ج۴، ص۱۳۷.
↑ الکافی، ج۳، ص۲۳؛ ج۶، ص۴۹۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۵۳-۵۵؛ ج۴، ص۳۶۵؛ وسائلالشیعه، ج۲، ص۶-۲۷.
↑ مکارم الاخلاق، ص۳۹؛ بحار الانوار، ج۷۳، ص۱۳۵؛ مستدرک الوسائل، ج۱، ص۳۶۸-۳۶۹.
↑ مجمع الزوائد، ج۵، ص۶۲.
↑ بحار الانوار، ج۵۹، ص۳۱۷؛ مستدرک الوسائل، ج۱، ص۳۶۹.
↑ بحار الانوار، ج۵۹، ص۲۹۱.
↑ ذکری، ج۲، ص۱۸۱؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۳۲۸؛ العروة الوثقی، ج۱، ص۳۶۸.
↑ بهداشت دهان و دندان، ص۱۴۲.
↑ ماهنامه تغذیه، ش۸۱، بهمن۸۷.
↑ بهداشت دهان و دندان، ص۱۴۲.
↑ رساله نوین فقهی پزشکی، ج۲، ص۱۷۸.
↑ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۵-۴۲۶؛ الحدائق، ج۱۵، ص۵۲۸-۵۳۷.
↑ مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۷۳؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۶.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۵-۲۵۶؛ التهذیب، ج۵، ص۳۷۹.
↑ المبسوط، ج۱، ص۳۵۴؛ الخلاف، ج۲، ص۴۰۸-۴۰۹.
↑ المغنی، ج۳، ص۳۶۷-۳۶۸؛ المجموع، ج۷، ص۴۴۷.
↑ مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۷۴.
↑ السرائر، ج۱، ص۵۵۴؛ مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۷۴؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۴۷.
↑ المغنی، ج۳، ص۳۶۷-۳۶۸.
↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۷۹.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اراک (۱).

بحار الانوار: المجلسی (درگذشت ۱۱۱۰ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
بهداشت دهان و دندان در اسلام: علی رضا قنادی، خلاصه مقالات کنگره بین ‌المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران.
التبیان: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش العاملی، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی.
تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
تهذیب الاحکام: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
جامع البیان: الطبری (درگذشت ۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
جامع المقاصد: الکرکی (درگذشت ۹۴۰ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۱ق.
جواهر التاریخ: علی الکورانی، قم،‌دار الهدی للطباعة و النشر، ۱۴۲۵ق.
جواهر الکلام: النجفی (درگذشت ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی.
الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (درگذشت ۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
الخلاف: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
الدروس الشرعیه: الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
ذکری الشیعه: الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۹ق.
رساله نوین فقهی پزشکی: عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۷ش.
الروضة البهیه: الشهید الثانی (درگذشت ۹۶۵ق)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
السرائر: ابن ادریس (درگذشت ۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
الصحیح من سیرة النبی(ص): جعفر مرتضی العاملی، بیروت،‌دار السیره، ۱۴۱۴ق.
العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (درگذشت ۱۳۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
العین: خلیل فراهیدی، به کوشش مخزومی،‌دار الهجره، ۱۴۱۰ق.
فرهنگ عمید: حسن عمید، تهران، نشر فرهنگ اندیشمندان، ۱۳۸۸ش.
القاموس المحیط: محمد الفیروزآبادی (درگذشت ۸۱۷ق)، بیروت،‌ دار العلم.
الکافی: الکلینی (درگذشت ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
گیاهان دارویی: علی زرگر، دانشگاه تهران.
لسان العرب: ابن منظور (درگذشت ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
لغت‌نامه دهخدا: علی اکبر دهخدا، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
المبسوط: السرخسی (درگذشت ۴۸۳ق)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
مجمع البحرین: الطریحی (درگذشت ۱۰۸۵ق)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق.
مجمع البیان: الطبرسی (درگذشت ۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
مجمع الزوائد: الهیثمی (درگذشت ۸۰۷ق)، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
المجموع شرح المهذب: النووی (درگذشت ۶۷۶ق)،‌دار الفکر.
مختلف الشیعه: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (درگذشت ۱۰۰۹ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۰ق.
مستدرک الوسائل: النوری (درگذشت ۱۳۲۰ق)، بیروت، آل البیت(ع)، ۱۴۰۸ق.
المغنی: عبدالله بن قدامه (درگذشت ۶۲۰ق)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه.
مکارم الاخلاق: الطبرسی (درگذشت ۵۴۸ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۲ق.
من لا یحضره الفقیه: الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
الموسوعة الفقهیه: کویت، وزارة الاوقاف، ۱۴۱۰ق.
وسائل الشیعه: الحر العاملی (درگذشت ۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۲ق.

[1] القاموس المحیط، ج۳، ص۲۹۲؛ مجمع البحرین، ج۱، ص۶۶، «اراک».

[2] العین، ج۵، ص۴۰۴؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۳۸۸، «اراک».

[3] فرهنگ عمید، ص۷۲.

[4] لغت‌نامه، ج۱، ص۱۳۶۷؛ فرهنگ عمید، ص۷۲، «اراک».

[5] لسان العرب، ج۱۰، ص۳۸۸؛ لغت‌نامه، ج۱، ص۱۳۶۷، «اراک».

[6] گیاهان دارویی، ج۳، ص۳۵۲.

[7] جواهر التاریخ، ص۱۳۵؛ الصحیح من سیرة النبی، ج۶، ص۲۶۹.

[8] جامع البیان، ج۲۲، ص۹۹؛ التبیان، ج۸، ص۳۸۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۲۱۰.

[9] من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۵۲؛ وسائل الشیعه، ج۲، ص۶.

[10] الکافی، ج۳، ص۲۲؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۵۵.

[11] الدروس، ج۱، ص۱۳۳؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۴۲۸؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۳۲۸.

[12] الموسوعة الفقهیه، ج۴، ص۱۳۷.

[13] الکافی، ج۳، ص۲۳؛ ج۶، ص۴۹۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۵۳-۵۵؛ ج۴، ص۳۶۵؛ وسائلالشیعه، ج۲، ص۶-۲۷.

[14] مکارم الاخلاق، ص۳۹؛ بحار الانوار، ج۷۳، ص۱۳۵؛ مستدرک الوسائل، ج۱، ص۳۶۸-۳۶۹.

[15] مجمع الزوائد، ج۵، ص۶۲.

[16] بحار الانوار، ج۵۹، ص۳۱۷؛ مستدرک الوسائل، ج۱، ص۳۶۹.

[17] بحار الانوار، ج۵۹، ص۲۹۱.

[18] ذکری، ج۲، ص۱۸۱؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۳۲۸؛ العروة الوثقی، ج۱، ص۳۶۸.

[19] بهداشت دهان و دندان، ص۱۴۲.

[20] ماهنامه تغذیه، ش۸۱، بهمن۸۷.

[21] بهداشت دهان و دندان، ص۱۴۲.

[22] رساله نوین فقهی پزشکی، ج۲، ص۱۷۸.

[23] جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۵-۴۲۶؛ الحدائق، ج۱۵، ص۵۲۸-۵۳۷.

[24] مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۷۳؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۶.

[25] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۵-۲۵۶؛ التهذیب، ج۵، ص۳۷۹.

[26] المبسوط، ج۱، ص۳۵۴؛ الخلاف، ج۲، ص۴۰۸-۴۰۹.

[27] المغنی، ج۳، ص۳۶۷-۳۶۸؛ المجموع، ج۷، ص۴۴۷.

[28] مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۷۴.

[29] السرائر، ج۱، ص۵۵۴؛ مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۷۴؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۴۷.

[30] المغنی، ج۳، ص۳۶۷-۳۶۸.

[31] تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۷۹.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

@@ خط ۵: / خط ۵: @@
 ==درخت مسواک==
-«اَراک» نام درختی است<ref>القاموس المحیط، ج۳، ص۲۹۲؛ مجمع البحرین، ج۱، ص۶۶، «اراک».</ref> که در عربی «شجر السواک»<ref>العین، ج۵، ص۴۰۴؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۳۸۸، «اراک».</ref> و در فارسی درخت مسواک گفته می‌شود.<ref>فرهنگ عمید، ص۷۲.</ref> این درخت در تقسیم‌بندی گیاهان از گروه «سالوادور» (Salvadoraceae) و نام علمی آن «سالوادورا پرسیکا» (salvadora Persica) است. درخت اراک همانند درخت انار با ارتفاع کم، برگ‌های پهن و همواره سبز، چوب سست و خاردار، گل‌های سفید یا سرخ رنگ، میوه خوشه‌ای مانند انگور و سبز رنگ و اندکی تلخ است که برخی آن را می‌خورند.<ref>لغت‌نامه، ج۱، ص۱۳۶۷؛ فرهنگ عمید، ص۷۲، «اراک».</ref> در طب سنتی، از میوه و برگ این درخت برای درمان بسیاری از دردها بهره می‌بردند.<ref>لسان العرب، ج۱۰، ص۳۸۸؛ لغت‌نامه، ج۱، ص۱۳۶۷، «اراک».</ref> از شاخه این درخت، چوب مسواک گرفته می‌شود.
+«اَراک» نام درختی است<ref>القاموس المحیط، ج۳، ص۲۹۲؛ مجمع البحرین، ج۱، ص۶۶، «اراک».</ref> که در عربی «شجر السِّواک»<ref>العین، ج۵، ص۴۰۴؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۳۸۸، «اراک».</ref> و در فارسی درخت مسواک خوانده می‌شود.<ref>فرهنگ عمید، ص۷۲.</ref> این درخت در تقسیم‌بندی گیاهان از گروه «سالوادور» (Salvadoraceae) و نام علمی آن «سالوادورا پرسیکا» (salvadora Persica) است. درخت اراک همانند درخت انار با ارتفاع کم، برگ‌های پهن و همواره سبز، چوب سست و خاردار، گل‌های سفید یا سرخ رنگ، میوه خوشه‌ای مانند انگور و سبز رنگ و اندکی تلخ است که برخی آن را می‌خورند.<ref>لغت‌نامه، ج۱، ص۱۳۶۷؛ فرهنگ عمید، ص۷۲، «اراک».</ref> در طب سنتی، از میوه و برگ این درخت برای درمان بسیاری از دردها بهره می‌بردند.<ref>لسان العرب، ج۱۰، ص۳۸۸؛ لغت‌نامه، ج۱، ص۱۳۶۷، «اراک».</ref> از شاخه این درخت، چوب مسواک گرفته می‌شود.
 ==رویش‌گاه==