صندوق

یکی از دو صندوق حرم کاظمین(ع) که در ایران و توسط خاتم‌کاران شیرازی، در آبان ۱۳۹۳ش. ساخته شده است.

صندوق یا صندوقچه، جعبه چوبی یا خاتم‌کاری شده‌ای است که در حرم‌ها و مزارها روی قبر امام یا شخصی که دفن شده گذاشته می‌شود. یکی از کهن‌ترین صندوق‌ها بین حرم امامان(ع)، صندوق روی قبر امام رضا(ع) است که در اوایل سده ششم قمری ساخته شده است.

به تابوت عهد یا تابوت سکینه، صندوق شهادت گفته شده، که در فرهنگ قوم یهود جایگاه ویژه‌ای دارد.

چیستی

صندوق، به جعبه چوبی یا فلزی گفته می‌شود که درون آن، لباس و اشیاء دیگر می‌گذارند. در حرم‌ها و زیارتگاه‌ها، به جعبه چوبی یا خاتم‌کاری شده‌ای که روی قبر امام یا بزرگان دیگر گذاشته می‌شود صندوق یا صندوقچه گفته می‌شود. این صندوق، بیشتر، آراسته به آیات قرآن و اشعار است و روی آن با پارچه‌ای سبز و منقوش به آیات و دعاها پوشانده می‌شود.

در حرم‌ها

آستان امام علی(ع)

در نیمه اول سده هفتم قمری، المستنصربالله خلیفه عباسی، صندوق سنگی قبر امام علی(ع) را بازسازی کرد. درباره جزئیات این صندوق، خبر دقیقی در دست نیست؛ ولی با توجه به اینکه از آثاری که این خلیفه، به عتبات عالیات هدیه کرد، صندوق قبر امام کاظم(ع) باقی مانده، می‌توان نتیجه گرفت که به گمان زیاد، صندوق قبر امام علی(ع) نیز همانند این صندوقچه، با کتیبه‌هایی به خط کوفی آراسته شده بود.

در دوره زندیه، صندوق چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیسی به حرم امام علی(ع) هدیه شد که تا به امروز روی قبر، درون ضریح، باقی مانده است. در بدنه صندوق، نقش‌ها و تزئین‌های زیبایی از طلا و عاج سفید به کار رفته و کتیبه‌هایی حاوی سوره‌هایی از قرآن و نیز خطبه حضرت محمد(ص) در غدیر خم، به چشم می‌خورد. این صندوق، بر پایه کتیبه‌های روی آن، در سال ۱۲۰۲ق، به دستور «محمد جعفر بن محمد صادق زند» ساخته شده و نام خطاط کتیبه‌ها، «محمد بن علاءالدین محمدحسینی» و تاریخ نوشتن آن سال ۱۱۹۸ق. و نام نجار و سازنده آن، «محمدحسین نجار شیرازی» ثبت شده است.

آستان امام رضا(ع)

نخستین صندوقی که روی قبر امام رضا(ع) قرار گرفت، مربوط به اوایل سده ششم قمری بوده و آخرین آن، مربوط به سال ۱۳۱۱ش. است.

آستان امام حسین(ع)

شاه اسماعیل صفوی، در سال ۹۲۰ق، دستور ساخت شش صندوق چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیس را صادر کرد تا بر قبرهای امامان مدفون در عراق نصب شود؛ صندوقچه قبر امام حسین(ع)، پس از درگذشت شاه اسماعیل در سال ۹۳۲ق، نصب شد. در سال ۱۱۳۳ق. گوهرشاه خانم، دختر سلطان حسین صفوی،صندوق خاتم‌کاری نفیسی به حرم امام حسین(ع) هدیه کرده، که در حمله وهابی‌ها به کربلا، آسیب دید و مقداری از آن، در آتش سوخت و برای همین، در سال ۱۲۲۵ ه. ق بازسازی گردید.

به علت نشستن گرد و غبار و چربی و آلودگی بر صندوقچه، در سال ۱۳۶۰ق، محمدصنیع خاتم شیرازی، صنعتگر معروف ایرانی، آن را به‌طور بازسازی کرد؛ به‌گونه‌ای که گویا برای نخستین بار از دست سازنده اصلی آن، بیرون آمده است. برای آنکه صندوقچه از گرد و غبار آسیب نبیند، آن را از چهار سمت و نیز از سمت بالا، با شیشه‌های سنگی ویژه‌ای پوشاندند و خطوط تقاطع شیشه‌ها را از پنبه و لاستیک پر کردند. این صندوقچه، هنوز روی قبر، موجود است و طول، عرض و ارتفاع آن، به ترتیب ۵/ ۴، ۳ و ۳۰/ ۱ متر است.

آستان حضرت عباس(ع)

درباره صندوق قبر حضرت عباس(ع)، تا پیش از دوره صفویه، خبری در دست نیست. در سال ۱۰۳۲ق. از صندوقی گزارش شده که ضریحی روی آن نصب شده است. در سال ۱۱۷۲ق، وزیر نادرشاه، صندوق قبر را بازسازی کرد. سلمان آل طعمه، نوشته است که در جریان بازسازی صندوق خاتم روی قبر، عبارت «یا اباالفضل العباس ادرکنی ۱۲۶۴» را بر آن یافتند که نشان‌دهنده ساخته شدن یا بازسازی صندوق، در این تاریخ است.

آستان کاظمین(ع)

تا پیش از دوره صفویه، گزارش تاریخی درباره صندوق‌های نصب شده روی قبرهای امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)، در دست نیست. اما از دوره المستنصر بالله عباسی، صندوق چوبی زیبا و بزرگ قبر امام کاظم(ع)، باقی مانده است که در سال ۶۲۴ق. ساخته شده است. بر پایه نقل تاریخی، باید صندوقچه مشابه دیگری نیز، بر قبر امام جواد(ع) قرار داشته است که

المستنصر بالله عباسی، پس از آتش‌سوزی آستان کاظمین(ع) در دوره پدرش، الظاهر عباسی، روی قبرهای دو امام(ع)، دو صندوق نصب کرده که در سال ۶۲۴ق. ساخته شده است. صندوقی که روی قبر امام جواد(ع) قرار داشته از میان رفته و صندوق قبر امام کاظم(ع)، که زیبا و بزرگ توصیف شده، باقی مانده و در دار الآثار العربیه، در بغداد، نگهداری می‌شود. این صندوق، تنها نمونه‌ای از صندوق‌های کهن بر قبرهای امامان(ع) در عراق است که تا امروز، باقی مانده است.

این صندوقچه به شکل مکعب مستطیل، با طول، ۲/۵۵ متر و عرض، ۱/۸۳ متر و ارتفاع، ۹۵ سانتی‌متر است. جنس آن از چوب توت و ضخامت تخته‌های آن ۵/۵ سانتی‌متر است. لبه سرپوش صندوق که به‌اندازه سه سانتی‌متر از سطح اطراف آن برآمدگی دارد، با کتیبه‌هایی به خط نسخ، آراسته شده و روی چهار ضلع بدنه صندوق، کتیبه‌های زیبایی، به خط کوفی با حاشیه‌هایی از نقوش گیاهی زیبا، کنده‌کاری شده است. عرض این کتیبه‌ها، ۴۳ سانتی‌متر و طول آن در دو طرف بزرگ صندوق، ۱۸۹ سانتی‌متر و در دو طرف کوچک آن، ۹۰/۵سانتی‌متر است.

صندوق شهادت

صندوق شهادت یا تابوت عهد یا تابوت سکینه، صندوقی بود که حضرت موسی(ع) به امر خدا آن را ساخت. این صندوق، دارای ویژگی‌هایی بوده و بنی اسرائیل هنگام جنگ با دشمنان، آن را با خود می‌بردند و آن را ضامن پیروزی و غلبه بر دشمن می‌دانستند. بعدها، آن صندوق را که برایشان بسیار مقدس بود، در معبد هیکل سلیمان در قدس قرار دادند. این صندوق، در فرهنگ قوم یهود جایگاه ویژه‌ای دارد.

منابع

• تاریخ حرم کاظمین(ع)، محمدحسن آل یاسین، ترجمه غلامرضا اکبری، کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۷۱ش.
• تاریخ مرقد الحسین والعباس(ع)، سلمان هادی آل طعمة، ط ۱، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۱۶ه. ق - ۱۹۹۶م.
• حرم در واژه‌ها، از مجموعه «رهنما»، سید ابراهیم موسوی‌پناه، آستان قدس رضوی، ۱۳۹۱ش.
• دائرة المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد الحسین وأهل بیته وأنصاره، محمد صادق محمد الکرباسی، المرکز الحسینی للدراسات، لندن.
• زیارتگاه‌های عراق، معرفی زیارتگاه‌های مشهور در کشور عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، احمد خامه یار، نشر مشعر، تهران، ۱۳۹۵ش.
• شهر حسین، محمدباقر مدرّس بستان‌آبادی، مؤسسه انتشارات دار العلم، قم، ۱۳۸۰ش.
• فرهنگامه زیارت، جواد محدثی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره چهاردهم، بهار ۱۳۹۲، ص۳۰
• الفخری فی الآداب السلطانیة والدول الاسلامیة، محمد بن علی (ابن الطقطقی)، بیروت، دارصادر.