پرش به محتوا

کاربر:Mo.ali.rezapour/صفحه تمرین۱: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌ترتفاوت با ویرایش جدیدتر ←
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
ابرابزار، اصلاح نویسه‌های عربی
خط ۱: خط ۱:
حلیمه
حلیمه سعدیه مادر رضاعی پیامبر اسلام.


حليمه سعديه: مادر رضاعی پيامبر اسلام.
== معرفی ==
حلیمه، دختر ابوذُؤَیب عبدالله بن حارث بن شجنه، از تیره بنی‌سَعد قبیله هوازن<ref>انساب الاشراف، ج1، ص93.</ref> از قیس بن عیلان بن مضر است.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج1، ص160؛ الطبقات الکبری، ج1، ص89؛ الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج4، ص1813.</ref> نسب او، با نسب رسول خدا در «مُضر»، جد هفدهم آن حضرت،<ref>المعجم الکبیر، ج19، ص245؛ دلائل النبوة، ج1، ص177.</ref> مشترک است. همسر حلیمه، ابوکبشه حارث بن عبدالعزی بود. گویا به همین سبب قریش پیامبر را ابن ابی‌کبشه می‌خواندند.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص91؛ فتح الباری، ج1، ص37.</ref>


==معرفی==
تاریخ دقیق درگذشت حلیمه مشخص نیست. برخی گزارش‌ها آن را پیش از فتح مکه<ref>انساب الاشراف، ج1، ص95.</ref> و برخی نیز از حیات او تا زمان خلیفه دوم سخن گفته و یادآور شده‌اند که او مورد حمایت و احترام دو خلیفه نخست بوده است.<ref>الطبقات الکبری، ج1، ص92.</ref> بنابر گزارش مشهور، حلیمه در بقیع، نزدیک قبر عثمان، در انتهای قبرستان دفن شده است.<ref>أعمال الحرمین، ص192.</ref>نویسندگان معاصر از وجود قبر حلیمه در بقیع یاد کرده‌اند<ref>سفرنامه نایب الصدر شیرازی، ص230؛ موسوعة العتبات المقدسه، ج3، ص282.</ref> که حاکی از مشخص بودن آن تا دهه‌های اخیر، و داشتن قبه است. با توجه به شعر ترکی که بر سر در گنبد بوده، استفاده می‌شود که آن در زمان حاکمیت عثمانی‌ها بر مدینه منوره ساخته شده است.<ref>تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره‏، ص277.</ref> این قبه را نیز وهابیون، همانند دیگر قبه‌های روی قبور تخریب کردند. با این حال برخی گزارش‌ها از وجود قبری منسوب به حلیمه، در شهر بصره، خبر داده‌اند.<ref>رحلة ابن بطوطه، ج4، ص174.</ref>
حليمه، دختر ابوذُؤَيب عبدالله بن حارث بن شجنه، از تيره بني‌سَعد قبيله هوازن<ref>انساب الاشراف، ج1، ص93.</ref> از قيس بن عيلان بن مضر است.<ref>السيرة النبويه، ابن هشام، ج1، ص160؛ الطبقات الكبرى، ج1، ص89؛ الاستيعاب في معرفة الأصحاب، ج4، ص1813.</ref> نسب او، با نسب رسول خدا در «مُضر»، جد هفدهم آن حضرت،<ref>المعجم الكبير، ج19، ص245؛ دلائل النبوة، ج1، ص177.</ref> مشترک است. همسر حليمه، ابوکبشه حارث بن عبدالعزي بود. گويا به همين سبب قریش پيامبر را ابن ابي‌کبشه مي‌خواندند.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص91؛ فتح الباري، ج1، ص37.</ref>
حلیمه از شوهرش، حارث، فرزاندنی به نام‌های عبدالله، انیسه و حذافه (شیماء)<ref>عون المعبود، ج14، ص37-38؛ المعجم الکبیر، ج24، ص319؛ اسد الغابة، ج6، ص47.</ref> داشت. شیماء در جنگ هوازن (سال هشتم) یا پس از آن، هنگام محاصره طائف، به دست مسلمانان اسیر شد و چون خود را معرفی کرد، پیامبر۹ او را آزاد کرد و مورد اکرام خویش قرار داد.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج2، ص369؛ السیرة النبویة، ابن کثیر، ج3، ص689.</ref>
 
تاريخ دقيق درگذشت حليمه مشخص نيست. برخي گزارش‌ها آن را پيش از فتح مکه<ref>انساب الاشراف، ج1، ص95.</ref> و برخي نيز از حيات او تا زمان خليفه دوم سخن گفته و يادآور شده‌اند که او مورد حمايت و احترام دو خليفه نخست بوده است.<ref>الطبقات الكبری، ج1، ص92.</ref> بنابر گزارش مشهور، حليمه در بقيع، نزديک قبر عثمان، در انتهاي قبرستان دفن شده است.<ref>أعمال الحرمين، ص192.</ref>نويسندگان معاصر از وجود قبر حليمه در بقيع ياد کرده‌اند<ref>سفرنامه نايب الصدر شيرازی، ص230؛ موسوعة العتبات المقدسه، ج3، ص282.</ref> که حاکي از مشخص بودن آن تا دهه‌هاي اخير، و داشتن قبه است. با توجه به شعر ترکي که بر سر در گنبد بوده، استفاده مي‌شود که آن در زمان حاکميت عثماني‌ها بر مدينه منوره ساخته شده است.<ref>تاريخ حرم ائمه بقيع و آثار ديگر در مدينه منوره‏، ص277.</ref> اين قبه را نيز وهابيون، همانند ديگر قبه‌هاي روي قبور تخريب کردند. با اين حال برخي گزارش‌ها از وجود قبري منسوب به حليمه، در شهر بصره، خبر داده‌اند.<ref>رحلة ابن بطوطه، ج4، ص174.</ref>
حليمه از شوهرش، حارث، فرزاندني به نام‌هاي عبدالله، انيسه و حذافه (شيماء)<ref>عون المعبود، ج14، ص37-38؛ المعجم الكبير، ج24، ص319؛ اسد الغابة، ج6، ص47.</ref> داشت. شيماء در جنگ هوازن (سال هشتم) يا پس از آن، هنگام محاصره طائف، به دست مسلمانان اسير شد و چون خود را معرفي کرد، پيامبر9 او را آزاد کرد و مورد اکرام خويش قرار داد.<ref>تاريخ ابن خلدون، ج2، ص369؛ السيرة النبوية، ابن کثير، ج3، ص689.</ref>


== دایه (مادر رضاعی) پیامبر<small>(ص)</small> ==
== دایه (مادر رضاعی) پیامبر<small>(ص)</small> ==
حليمه در سالى كه قحطى بزرگى ميان قبيله بنى‌سعد افتاده بود، همراه با نُه تن از زنان قبيله، براى امرار معاش از طريق شيردهى به كودكان قبايل ثروتمند مكه، عازم اين شهر شد. اما چون مركب او، از شدت تنگدستى و قحطى، ناتوان و لاغر بود، از ديگران عقب افتاد و دير به مكه رسيد. در نتيجه، فقط نوه عبدالمطلب مانده بود كه به دليل يتيم بودنش، كسى حاضر نشده بود به او شير بدهد؛ زيرا مى‌ترسيدند دستمزد مناسبى دريافت نكنند.<ref>السيرة النبويه، ابن كثير، ج1، ص226؛ الكامل في التاريخ، ج1، ص460-461.</ref> برخي هم گفته‌اند که علت اين‌که پيامبر را به دايگان ديگر نسپردند، اين بود که نوزاد، پستان هيچ يک از زنان شيرده را نمي‌گرفت و با آمدن حليمه، پستانش را مکيد و در اين هنگام، خانواده عبدالمطلب خوشحال شدند.<ref>السيرة الحلبية، ج1، ص145-146.</ref> تراجم‌نگاران، حليمه را داراي فضايلي دانسته، و انتخاب او را به دايگي پيامبر9 نتيجه عنايت خداوند و شايستگي وي به شمار آورده‌اند.<ref>أسد الغابة، ج6، ص68؛ الإصابة في تمييز الصحابة، ج8، ص87-88.</ref>عبدالمطلب وقتي دانست که دايه نوه‌اش از قبيله بني‌سعد، و نام او نيز حليمه است، با شادماني گفت: «دو خوي پسنديده و دو خصلت شايسته، يکي سعادت و خوشبختي و ديگري حلم و بردباري».<ref>السيرة الحلبية، ج1، ص147.</ref>بدين ترتيب حليمه، به دايگي رسول خدا9، پس از چند روزي که آن حضرت از ثوبيه (کنيز ابولهب) شير خورده بود، انتخاب شد.<ref>البدء و التاريخ، ج5، ص8؛ البداية و النهايه، ج2، ص272.</ref>
حلیمه در سالی که قحطی بزرگی میان قبیله بنی‌سعد افتاده بود، همراه با نُه تن از زنان قبیله، برای امرار معاش از طریق شیردهی به کودکان قبایل ثروتمند مکه، عازم این شهر شد. اما چون مرکب او، از شدت تنگدستی و قحطی، ناتوان و لاغر بود، از دیگران عقب افتاد و دیر به مکه رسید. در نتیجه، فقط نوه عبدالمطلب مانده بود که به دلیل یتیم بودنش، کسی حاضر نشده بود به او شیر بدهد؛ زیرا می‌ترسیدند دستمزد مناسبی دریافت نکنند.<ref>السیرة النبویه، ابن کثیر، ج1، ص226؛ الکامل فی التاریخ، ج1، ص460-461.</ref> برخی هم گفته‌اند که علت این‌که پیامبر را به دایگان دیگر نسپردند، این بود که نوزاد، پستان هیچ‌یک از زنان شیرده را نمی‌گرفت و با آمدن حلیمه، پستانش را مکید و در این هنگام، خانواده عبدالمطلب خوشحال شدند.<ref>السیرة الحلبیة، ج1، ص145-146.</ref> تراجم‌نگاران، حلیمه را دارای فضایلی دانسته، و انتخاب او را به دایگی پیامبر۹ نتیجه عنایت خداوند و شایستگی وی به شمار آورده‌اند.<ref>أسد الغابة، ج6، ص68؛ الإصابة فی تمییز الصحابة، ج8، ص87-88.</ref>عبدالمطلب وقتی دانست که دایه نوه‌اش از قبیله بنی‌سعد، و نام او نیز حلیمه است، با شادمانی گفت: «دو خوی پسندیده و دو خصلت شایسته، یکی سعادت و خوشبختی و دیگری حلم و بردباری».<ref>السیرة الحلبیة، ج1، ص147.</ref>بدین ترتیب حلیمه، به دایگی رسول خدا۹، پس از چند روزی که آن حضرت از ثوبیه (کنیز ابولهب) شیر خورده بود، انتخاب شد.<ref>البدء و التاریخ، ج5، ص8؛ البدایة و النهایه، ج2، ص272.</ref>


حليمه، افزون بر رسول الله9، ابوسفيان بن حارث بن عبدالمطلب، عموزاده رسول خدا را نيز شير داده بود. از اين رو وي برادر رضاعي آن حضرت است.<ref>المستدرك على الصحيحين، ج3، ص254؛ عمدة القاري، ج14، ص157؛ إمتاع الأسماع، ج1، ص12؛</ref>دايه حمزة بن عبدالمطلب نيز از بني‌سعد بود<ref>زاد المعاد في هدي خير العباد، ج1، ص81.</ref>که هنگام حضورش در منزل حليمه، به پيامبر شير داد. از اين رو حمزه، از دو سو برادر رضاعي رسول خدا9، بود: يکي از سوي «ثويبه» و ديگري از سوي زن شيرده بني‌سعد.<ref>إمتاع الأسماع، ج1، ص11.</ref>
حلیمه، افزون بر رسول الله۹، ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب، عموزاده رسول خدا را نیز شیر داده بود. از این رو وی برادر رضاعی آن حضرت است.<ref>المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص254؛ عمدة القاری، ج14، ص157؛ إمتاع الأسماع، ج1، ص12؛</ref>دایه حمزة بن عبدالمطلب نیز از بنی‌سعد بود<ref>زاد المعاد فی هدی خیر العباد، ج1، ص81.</ref>که هنگام حضورش در منزل حلیمه، به پیامبر شیر داد. از این رو حمزه، از دو سو برادر رضاعی رسول خدا۹، بود: یکی از سوی «ثویبه» و دیگری از سوی زن شیرده بنی‌سعد.<ref>إمتاع الأسماع، ج1، ص11.</ref>


حليمه پس از اتمام دوران شيرخوارگي پيامبر، او را به مکه، نزد مادرش آورد. اما آمنه، که به علت بيماري وبا در مکه نسبت به فرزندش بيمناک بود، به حليمه اجازه داد تا کودک را به صحرا بازگرداند و تا سن شش<ref>مروج الذهب، ج2، ص275.</ref> يا هفت سالگي به مراقبت پيامبر بپردازد.<ref>البدء و التاريخ، ج4، ص133.</ref> چون پيامبردوران شيرخوارگي و کودکي‌اش را ميان بني‌سعد گذرانده بود، خود را فصيح‌ترين مرد عرب مي‌دانست.<ref>مجمع الزوائد، ج8، ص218؛</ref> در روايتي خود پيامبر علت آن را نيز دو چيز مي‌دانست: يکي قريشي بودن و ديگري زندگي ميان قبيله بني‌سعد.<ref>البدر المنير، ج8، ص283؛ مجمع الزوائد، ص218.</ref>
حلیمه پس از اتمام دوران شیرخوارگی پیامبر، او را به مکه، نزد مادرش آورد. اما آمنه، که به علت بیماری وبا در مکه نسبت به فرزندش بیمناک بود، به حلیمه اجازه داد تا کودک را به صحرا بازگرداند و تا سن شش<ref>مروج الذهب، ج2، ص275.</ref> یا هفت سالگی به مراقبت پیامبر بپردازد.<ref>البدء و التاریخ، ج4، ص133.</ref> چون پیامبردوران شیرخوارگی و کودکی‌اش را میان بنی‌سعد گذرانده بود، خود را فصیح‌ترین مرد عرب می‌دانست.<ref>مجمع الزوائد، ج8، ص218؛</ref> در روایتی خود پیامبر علت آن را نیز دو چیز می‌دانست: یکی قریشی بودن و دیگری زندگی میان قبیله بنی‌سعد.<ref>البدر المنیر، ج8، ص283؛ مجمع الزوائد، ص218.</ref>


== جایگاه ==
== جایگاه ==
در منابع تاريخي، از چند بار ديدار حليمه در دوران پيامبري با رسول خدا سخن به ميان آمده که هر بار آن حضرت، حليمه را گرامي داشته است. کمک پيامبر و همسرش خديجه3 به حليمه، از آن جمله است. مطابق گزارشي، زماني که حلیمه به مکه آمد و از خشکسالي شکايت کرد، خديجه چهل گوسفند و شتري راهوار به او بخشيد.<ref>البدر المنير، ج8، ص283؛ مجمع الزوائد، ص218.</ref> بنابر گزارشي ديگر، حليمه در جنگ حنين (سال هشتم) خدمت رسول خدا رسيد. آن حضرت به احترام او از جايش بلند شد و رداي مبارکش را براي نشستن حليمه پهن کرد.<ref>الاستيعاب، ج4، ص1813؛ المستدرك على الصحيحين، ج4، ص181.</ref> بنا به نقلي، علت آزادي اسيران متعلق به هوازن، که در گزارش اغراق‌آميزي تعداشان را بالغ بر شش هزار نفر دانسته‌اند، حضور «شيماء»، دختر حليمه و خواهر رضاعي پيامبر ميان آنان، دانسته شده است.<ref>التنبيه و الإشراف، ص197.</ref> زمان اسلام آوردن حليمه دانسته نيست، اما بيشتر منابع، بر اسلام حليمه اشاره کرده‌اند.<ref>البدء و التاريخ، ج5، ص8؛ عيون الأثر، ج1، ص45؛ السيرة الحلبية، ج1، ص144-145.</ref> عده‌اي از سيره‌نويسان نيز بر اين عقيده‌اند که او پس از ظهور اسلام، به همراه همسر [و فرزندانش] به حضور پيامبر9 آمد و اسلام آورد.<ref>سبل الهدى والرشاد، ج1، ص383؛ روح البيان، ج9، ص265؛</ref>
در منابع تاریخی، از چند بار دیدار حلیمه در دوران پیامبری با رسول خدا سخن به میان آمده که هر بار آن حضرت، حلیمه را گرامی داشته است. کمک پیامبر و همسرش خدیجه۳ به حلیمه، از آن جمله است. مطابق گزارشی، زمانی که حلیمه به مکه آمد و از خشکسالی شکایت کرد، خدیجه چهل گوسفند و شتری راهوار به او بخشید.<ref>البدر المنیر، ج8، ص283؛ مجمع الزوائد، ص218.</ref> بنابر گزارشی دیگر، حلیمه در جنگ حنین (سال هشتم) خدمت رسول خدا رسید. آن حضرت به احترام او از جایش بلند شد و ردای مبارکش را برای نشستن حلیمه پهن کرد.<ref>الاستیعاب، ج4، ص1813؛ المستدرک علی الصحیحین، ج4، ص181.</ref> بنا به نقلی، علت آزادی اسیران متعلق به هوازن، که در گزارش اغراق‌آمیزی تعداشان را بالغ بر شش هزار نفر دانسته‌اند، حضور «شیماء»، دختر حلیمه و خواهر رضاعی پیامبر میان آنان، دانسته شده است.<ref>التنبیه و الإشراف، ص197.</ref> زمان اسلام آوردن حلیمه دانسته نیست، اما بیشتر منابع، بر اسلام حلیمه اشاره کرده‌اند.<ref>البدء و التاریخ، ج5، ص8؛ عیون الأثر، ج1، ص45؛ السیرة الحلبیة، ج1، ص144-145.</ref> عده‌ای از سیره‌نویسان نیز بر این عقیده‌اند که او پس از ظهور اسلام، به همراه همسر [و فرزندانش] به حضور پیامبر۹ آمد و اسلام آورد.<ref>سبل الهدی والرشاد، ج1، ص383؛ روح البیان، ج9، ص265؛</ref>


حليمه راوي اصلي حوادث دوران شيرخوارگي و ايام طفوليت رسول خدا است و عمده روايات او را، عبدالله بن جعفر حکايت کرده است.<ref>أسد الغابة، ج6، ص69؛ الإصابة، ج8، ص88؛ السيرة الحلبية، ج1، ص170.</ref> ماجراي شق صدر (شکافته شدن سينه پيامبر توسط فرشتگان و شست‌وشوي قلب آن حضرت)<ref>تاريخ الطبري ج2، ص162؛ فتح الباري، ج1، ص389؛ دلائل النبوة، ج1، ص136.</ref> از آن جمله است که مورد نقد قرار گرفته است.<ref>مفاتيح الغيب، ج32، ص205.</ref>
حلیمه راوی اصلی حوادث دوران شیرخوارگی و ایام طفولیت رسول خدا است و عمده روایات او را، عبدالله بن جعفر حکایت کرده است.<ref>أسد الغابة، ج6، ص69؛ الإصابة، ج8، ص88؛ السیرة الحلبیة، ج1، ص170.</ref> ماجرای شق صدر (شکافته شدن سینه پیامبر توسط فرشتگان و شست‌وشوی قلب آن حضرت)<ref>تاریخ الطبری ج2، ص162؛ فتح الباری، ج1، ص389؛ دلائل النبوة، ج1، ص136.</ref> از آن جمله است که مورد نقد قرار گرفته است.<ref>مفاتیح الغیب، ج32، ص205.</ref>


== پانویس ==
== پانویس ==
خط ۲۵: خط ۲۳:


== منابع ==
== منابع ==
 
* الاستیعاب فی معرفة الأصحاب: أبوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر (م. ۴۶۳ق)، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛
* الاستيعاب في معرفة الأصحاب: أبوعمر يوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر (م.463ق.)، تحقيق علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق؛
* أسد الغابة فی معرفة الصحابة: علی بن محمد بن الأثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛
 
* الإصابه فی تمییز الصحابة: احمد بن علی ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، تحقیق عادل احمد و عبدالموجود و علی محمد معوض، دار الکتب العلمیه - بیروت، ۱۴۱۵ق؛
* أسد الغابة في معرفة الصحابة: علي بن محمد بن الأثير (م.630ق.)، بيروت، دار الفکر، 1409ق؛
* أعمال الحرمین: الشیخ علی بن الشیخ منصور المرهون، دار الهدی، ۱۴۲۲ق؛
 
* إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع: احمد بن علی المقریزی (م. ۸۴۵ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛
* الإصابه في تمييز الصحابة: احمد بن علي ابن حجر العسقلاني (م.852ق.)، تحقيق عادل احمد و عبدالموجود و علي محمد معوض، دار الكتب العلميه - بيروت، 1415ق؛
* انساب الاشراف: احمد بن یحیی بن جابر بن داود البلاذری (م. ۲۷۹ق)، تحقیق محمد حمیدالله، مصر، دار المعارف، ۱۹۹۵م؛
 
* البدء و التاریخ: مطهر بن طاهر مقدسی، (م. ۳۵۵ق)، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا؛
* أعمال الحرمين: الشيخ علي بن الشيخ منصور المرهون، دار الهدی، 1422ق؛
* البدایة و النهایة فی التاریخ: اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛
 
* البدر المنیر فی تخریج الاحادیث والآثار الواقعة فی الشرح الکبیر: ابوحفص عمر بن علی بن احمد الشافعی المصری (م. ۸۰۴ق)، تحقیق مصطفی ابوالغیط و دیگران، الریاض، دار الهجره، ۱۴۲۵ق؛
* إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع: احمد بن علي المقريزي (م.845ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه، 1420ق؛
* تاریخ ابن خلدون: عبدالرحمان بن محمد بن خلدون (م. ۸۰۸ق)، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق؛
 
* تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک): محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۸۷ق؛
* انساب الاشراف: احمد بن يحيی بن جابر بن داود البلاذري (م.279ق.)، تحقيق محمد حميدالله، مصر، دار المعارف،1995م؛
* تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره: محمدصادق نجمی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش؛
 
* التنبیه و الاشراف: علی بن الحسین المسعودی (م. ۳۴۶ق)، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی؛
* البدء و التاريخ: مطهر بن طاهر مقدسی، (م.355ق.)، بور سعيد، مكتبة الثقافة الدينية، بی‌تا؛
* دلایل النبوة: ابونعیم احمد بن عبدالله الاصبهانی (م. ۴۳۰ق)، دار النفائس، بیروت، ۱۴۰۶ق؛
 
* رحلة ابن بطوطة: محمد بن عبدالله اللواتی الطنجی بن بطوطة (م. ۷۷۹ق)، تحقیق عبدالله تازی، ریاض، اکادیمیة المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق؛
* البداية و النهاية في التاريخ: اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، تحقيق علي شيري، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1408ق؛
* روح البیان: اسماعیل حقی بن مصطفی الاستانبولی ابوالفداء (م. ۱۱۲۷ق)، بیروت، دار الفکر؛
 
* زاد المعاد فی هدی خیر العباد: محمد بن ابی‌بکر ابن قیم الجوزیه (م. ۷۵۱ق)، مکتبة المنار الإسلامیه، الکویت، ۱۴۱۵ق؛
* البدر المنير في تخريج الاحاديث والآثار الواقعة في الشرح الکبير: ابوحفص عمر بن علي بن احمد الشافعي المصري (م.804ق.)، تحقيق مصطفي ابوالغيط و ديگران، الرياض، دار الهجره، 1425ق؛
* سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیر العباد: محمد بن یوسف الصالحی الشامی (م. ۹۴۲ق)، دار الکتب العلمیة بیروت، ۱۴۱۴ق؛
 
* السیرة الحلبیه: نورالدین علی بن احمد الحلبی (م. ۱۰۴۴ق)، مترجم سید علی جمال اشرف، قم، الشریف الرضی، ۱۳۸۰ش؛
* تاريخ ابن خلدون: عبدالرحمان بن محمد بن خلدون (م.808ق.)، تحقيق خليل شحاده، بيروت، دار الفکر، 1408ق؛
* السیرة النبویة مقتضبا من البدایة و النهایه: اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه/ دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۳ق؛
 
* السیرة النبویة: عبدالملک بن هشام (م. ۲۱۸)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا؛
* تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوک): محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1387ق؛
* الطبقات الکبری: محمد بن سعد بن منیع (م. ۲۳۰ق)، تحقیق محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛
 
* عمدة القاری شرح صحیح البخاری: محمود بن احمد بدر العینی (م. ۸۵۵ق)، دار إحیاء التراث العربی، بیروت؛
* تاريخ حرم ائمه بقيع و آثار ديگر در مدينه منوره: محمدصادق نجمی، تهران، مشعر، 1386ش؛
* عون المعبود شرح سنن ابی داود: محمد اشرف بن امیر العظیم آبادی (م. ۱۳۲۹ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛
 
* عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه): فتح‌الدین محمد بن سید الناس (م. ۷۳۴ق)، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق؛
* التنبيه و الاشراف: علي بن الحسين المسعودي (م.346ق.)، تصحيح عبدالله اسماعيل الصاوي، قاهره، دار الصاوي؛
* فتح الباری شرح صحیح البخاری: احمد بن علی بن حجر ابوالفضل العسقلانی الشافعی (م. ۸۵۲ق)، دار المعرفه - بیروت، ۱۳۷۹ق؛
 
* الکامل فی التاریخ: علی بن ابی‌الکرم محمد عزالدین بن الاثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار الصادر، ۱۳۸۶ق.
* دلايل النبوة: ابونعيم احمد بن عبدالله الاصبهاني (م.430ق.)، دار النفائس، بيروت، 1406ق؛
* مجمع الزوائد و منبع الفوائد: علی بن أبی‌بکر بن سلیمان الهیثمی (م. ۸۰۷ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق؛
 
* مروج الذهب و معادن الجوهر: أبوالحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی (م. ۳۴۶ق)، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، ۱۴۰۴؛
* رحلة ابن بطوطة: محمد بن عبدالله اللواتي الطنجي بن بطوطة (م.779ق.)، تحقيق عبدالله تازي، رياض، اکاديمية المملکة المغربيه، 1417ق؛
* المستدرک علی الصحیحین: محمد بن عبدالله الحاکم النیسابوری (م. ۴۰۵ق)، تحقیق مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
 
* المعجم الکبیر: سلیمان بن احمد ابوالقاسم الطبرانی (م. ۳۶۰ق)، القاهرة، مکتبة ابن تیمیة، بی‌تا؛
* روح البيان: اسماعيل حقي بن مصطفی الاستانبولي ابوالفداء (م.1127ق.)، بيروت، دار الفكر؛
* مفاتیح الغیب: ابوعبدالله محمد بن عمر فخرالدین رازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق؛
 
* موسوعة العتبات المقدّسة: جعفر الخلیلی، بیروت، مؤسسة الأعلمی.
* زاد المعاد في هدي خير العباد: محمد بن ابي‌بكر ابن قيم الجوزيه (م.751ق.)، مكتبة المنار الإسلاميه، الكويت، 1415ق؛
 
* سبل الهدی والرشاد في سيرة خير العباد: محمد بن يوسف الصالحي الشامي (م.942ق.)، دار الكتب العلمية بيروت، 1414ق؛
 
* السيرة الحلبيه: نورالدين علي بن احمد الحلبي (م.1044ق.)، مترجم سيد علي جمال اشرف، قم، الشريف الرضي، 1380ش؛
 
* السيرة النبوية مقتضبا من البداية و النهايه: اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، به کوشش مصطفي عبدالواحد، بيروت، دار المعرفه/ دار احياء التراث العربي، 1393ق؛
 
* السيرة النبوية: عبدالملک بن هشام (م.218)، تحقيق مصطفي السقا و ابراهيم الأبياري و عبدالحفيظ شلبي، بيروت، دار المعرفة، بي‌تا؛
 
* الطبقات الكبري: محمد بن سعد بن منيع (م.230ق.)، تحقيق محمد عبدالقادر، بيروت، دار الكتب العلميه، 1410ق؛
 
* عمدة القاري شرح صحيح البخاري: محمود بن احمد بدر العينی (م.855ق.)، دار إحياء التراث العربي، بيروت؛
 
* عون المعبود شرح سنن ابي داود: محمد اشرف بن امير العظيم آبادي (م.1329ق.)، بيروت، دار الكتب العلميه، 1415ق؛
 
* عيون الاثر في فنون المغازي و الشمائل و السير (السيرة النبويه): فتح‌الدين محمد بن سيد الناس (م.734ق.)، به کوشش ابراهيم محمد رمضان، بيروت، دار القلم، 1414ق؛
 
* فتح الباري شرح صحيح البخاري: احمد بن علي بن حجر ابوالفضل العسقلاني الشافعي (م.852ق.)، دار المعرفه - بيروت، 1379ق؛
 
* الكامل في التاريخ: علي بن ابي‌الكرم محمد عزالدين بن الاثير (م.630ق.)، بيروت، دار الصادر، 1386ق؛
 
* مجمع الزوائد و منبع الفوائد: علي بن أبي‌بكر بن سليمان الهيثمي (م.807ق.)، بيروت، دار الکتب العلميه، 1408ق؛
 
* مروج الذهب و معادن الجوهر: أبوالحسن علی بن الحسين بن علی المسعودي (م.346ق.)، تحقيق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، 1404؛
 
* المستدرک علي الصحيحين: محمد بن عبدالله الحاکم النيسابوري (م.405ق.)، تحقيق مرعشلي، بيروت، دار المعرفه، 1406ق؛
 
* المعجم الكبير: سليمان بن احمد ابوالقاسم الطبراني (م.360ق.)، القاهرة، مكتبة ابن تيمية، بي‌تا؛
 
* مفاتيح الغيب: ابوعبدالله محمد بن عمر فخرالدين رازی، بيروت، دار احياء التراث العربی، 1420ق؛
 
* موسوعة العتبات المقدّسة: جعفر الخليلي، بيروت، مؤسسة الأعلمي.
{{منابع}}
{{منابع}}
{{پایان}}
{{پایان}}

نسخهٔ ‏۱۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۱۱:۱۱

حلیمه سعدیه مادر رضاعی پیامبر اسلام.

معرفی

حلیمه، دختر ابوذُؤَیب عبدالله بن حارث بن شجنه، از تیره بنی‌سَعد قبیله هوازن[۱] از قیس بن عیلان بن مضر است.[۲] نسب او، با نسب رسول خدا در «مُضر»، جد هفدهم آن حضرت،[۳] مشترک است. همسر حلیمه، ابوکبشه حارث بن عبدالعزی بود. گویا به همین سبب قریش پیامبر را ابن ابی‌کبشه می‌خواندند.[۴]

تاریخ دقیق درگذشت حلیمه مشخص نیست. برخی گزارش‌ها آن را پیش از فتح مکه[۵] و برخی نیز از حیات او تا زمان خلیفه دوم سخن گفته و یادآور شده‌اند که او مورد حمایت و احترام دو خلیفه نخست بوده است.[۶] بنابر گزارش مشهور، حلیمه در بقیع، نزدیک قبر عثمان، در انتهای قبرستان دفن شده است.[۷]نویسندگان معاصر از وجود قبر حلیمه در بقیع یاد کرده‌اند[۸] که حاکی از مشخص بودن آن تا دهه‌های اخیر، و داشتن قبه است. با توجه به شعر ترکی که بر سر در گنبد بوده، استفاده می‌شود که آن در زمان حاکمیت عثمانی‌ها بر مدینه منوره ساخته شده است.[۹] این قبه را نیز وهابیون، همانند دیگر قبه‌های روی قبور تخریب کردند. با این حال برخی گزارش‌ها از وجود قبری منسوب به حلیمه، در شهر بصره، خبر داده‌اند.[۱۰] حلیمه از شوهرش، حارث، فرزاندنی به نام‌های عبدالله، انیسه و حذافه (شیماء)[۱۱] داشت. شیماء در جنگ هوازن (سال هشتم) یا پس از آن، هنگام محاصره طائف، به دست مسلمانان اسیر شد و چون خود را معرفی کرد، پیامبر۹ او را آزاد کرد و مورد اکرام خویش قرار داد.[۱۲]

دایه (مادر رضاعی) پیامبر(ص)

حلیمه در سالی که قحطی بزرگی میان قبیله بنی‌سعد افتاده بود، همراه با نُه تن از زنان قبیله، برای امرار معاش از طریق شیردهی به کودکان قبایل ثروتمند مکه، عازم این شهر شد. اما چون مرکب او، از شدت تنگدستی و قحطی، ناتوان و لاغر بود، از دیگران عقب افتاد و دیر به مکه رسید. در نتیجه، فقط نوه عبدالمطلب مانده بود که به دلیل یتیم بودنش، کسی حاضر نشده بود به او شیر بدهد؛ زیرا می‌ترسیدند دستمزد مناسبی دریافت نکنند.[۱۳] برخی هم گفته‌اند که علت این‌که پیامبر را به دایگان دیگر نسپردند، این بود که نوزاد، پستان هیچ‌یک از زنان شیرده را نمی‌گرفت و با آمدن حلیمه، پستانش را مکید و در این هنگام، خانواده عبدالمطلب خوشحال شدند.[۱۴] تراجم‌نگاران، حلیمه را دارای فضایلی دانسته، و انتخاب او را به دایگی پیامبر۹ نتیجه عنایت خداوند و شایستگی وی به شمار آورده‌اند.[۱۵]عبدالمطلب وقتی دانست که دایه نوه‌اش از قبیله بنی‌سعد، و نام او نیز حلیمه است، با شادمانی گفت: «دو خوی پسندیده و دو خصلت شایسته، یکی سعادت و خوشبختی و دیگری حلم و بردباری».[۱۶]بدین ترتیب حلیمه، به دایگی رسول خدا۹، پس از چند روزی که آن حضرت از ثوبیه (کنیز ابولهب) شیر خورده بود، انتخاب شد.[۱۷]

حلیمه، افزون بر رسول الله۹، ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب، عموزاده رسول خدا را نیز شیر داده بود. از این رو وی برادر رضاعی آن حضرت است.[۱۸]دایه حمزة بن عبدالمطلب نیز از بنی‌سعد بود[۱۹]که هنگام حضورش در منزل حلیمه، به پیامبر شیر داد. از این رو حمزه، از دو سو برادر رضاعی رسول خدا۹، بود: یکی از سوی «ثویبه» و دیگری از سوی زن شیرده بنی‌سعد.[۲۰]

حلیمه پس از اتمام دوران شیرخوارگی پیامبر، او را به مکه، نزد مادرش آورد. اما آمنه، که به علت بیماری وبا در مکه نسبت به فرزندش بیمناک بود، به حلیمه اجازه داد تا کودک را به صحرا بازگرداند و تا سن شش[۲۱] یا هفت سالگی به مراقبت پیامبر بپردازد.[۲۲] چون پیامبردوران شیرخوارگی و کودکی‌اش را میان بنی‌سعد گذرانده بود، خود را فصیح‌ترین مرد عرب می‌دانست.[۲۳] در روایتی خود پیامبر علت آن را نیز دو چیز می‌دانست: یکی قریشی بودن و دیگری زندگی میان قبیله بنی‌سعد.[۲۴]

جایگاه

در منابع تاریخی، از چند بار دیدار حلیمه در دوران پیامبری با رسول خدا سخن به میان آمده که هر بار آن حضرت، حلیمه را گرامی داشته است. کمک پیامبر و همسرش خدیجه۳ به حلیمه، از آن جمله است. مطابق گزارشی، زمانی که حلیمه به مکه آمد و از خشکسالی شکایت کرد، خدیجه چهل گوسفند و شتری راهوار به او بخشید.[۲۵] بنابر گزارشی دیگر، حلیمه در جنگ حنین (سال هشتم) خدمت رسول خدا رسید. آن حضرت به احترام او از جایش بلند شد و ردای مبارکش را برای نشستن حلیمه پهن کرد.[۲۶] بنا به نقلی، علت آزادی اسیران متعلق به هوازن، که در گزارش اغراق‌آمیزی تعداشان را بالغ بر شش هزار نفر دانسته‌اند، حضور «شیماء»، دختر حلیمه و خواهر رضاعی پیامبر میان آنان، دانسته شده است.[۲۷] زمان اسلام آوردن حلیمه دانسته نیست، اما بیشتر منابع، بر اسلام حلیمه اشاره کرده‌اند.[۲۸] عده‌ای از سیره‌نویسان نیز بر این عقیده‌اند که او پس از ظهور اسلام، به همراه همسر [و فرزندانش] به حضور پیامبر۹ آمد و اسلام آورد.[۲۹]

حلیمه راوی اصلی حوادث دوران شیرخوارگی و ایام طفولیت رسول خدا است و عمده روایات او را، عبدالله بن جعفر حکایت کرده است.[۳۰] ماجرای شق صدر (شکافته شدن سینه پیامبر توسط فرشتگان و شست‌وشوی قلب آن حضرت)[۳۱] از آن جمله است که مورد نقد قرار گرفته است.[۳۲]

پانویس

  1. ↑ انساب الاشراف، ج1، ص93.
  2. ↑ السیرة النبویه، ابن هشام، ج1، ص160؛ الطبقات الکبری، ج1، ص89؛ الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج4، ص1813.
  3. ↑ المعجم الکبیر، ج19، ص245؛ دلائل النبوة، ج1، ص177.
  4. ↑ انساب الاشراف، ج1، ص91؛ فتح الباری، ج1، ص37.
  5. ↑ انساب الاشراف، ج1، ص95.
  6. ↑ الطبقات الکبری، ج1، ص92.
  7. ↑ أعمال الحرمین، ص192.
  8. ↑ سفرنامه نایب الصدر شیرازی، ص230؛ موسوعة العتبات المقدسه، ج3، ص282.
  9. ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره‏، ص277.
  10. ↑ رحلة ابن بطوطه، ج4، ص174.
  11. ↑ عون المعبود، ج14، ص37-38؛ المعجم الکبیر، ج24، ص319؛ اسد الغابة، ج6، ص47.
  12. ↑ تاریخ ابن خلدون، ج2، ص369؛ السیرة النبویة، ابن کثیر، ج3، ص689.
  13. ↑ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج1، ص226؛ الکامل فی التاریخ، ج1، ص460-461.
  14. ↑ السیرة الحلبیة، ج1، ص145-146.
  15. ↑ أسد الغابة، ج6، ص68؛ الإصابة فی تمییز الصحابة، ج8، ص87-88.
  16. ↑ السیرة الحلبیة، ج1، ص147.
  17. ↑ البدء و التاریخ، ج5، ص8؛ البدایة و النهایه، ج2، ص272.
  18. ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج3، ص254؛ عمدة القاری، ج14، ص157؛ إمتاع الأسماع، ج1، ص12؛
  19. ↑ زاد المعاد فی هدی خیر العباد، ج1، ص81.
  20. ↑ إمتاع الأسماع، ج1، ص11.
  21. ↑ مروج الذهب، ج2، ص275.
  22. ↑ البدء و التاریخ، ج4، ص133.
  23. ↑ مجمع الزوائد، ج8، ص218؛
  24. ↑ البدر المنیر، ج8، ص283؛ مجمع الزوائد، ص218.
  25. ↑ البدر المنیر، ج8، ص283؛ مجمع الزوائد، ص218.
  26. ↑ الاستیعاب، ج4، ص1813؛ المستدرک علی الصحیحین، ج4، ص181.
  27. ↑ التنبیه و الإشراف، ص197.
  28. ↑ البدء و التاریخ، ج5، ص8؛ عیون الأثر، ج1، ص45؛ السیرة الحلبیة، ج1، ص144-145.
  29. ↑ سبل الهدی والرشاد، ج1، ص383؛ روح البیان، ج9، ص265؛
  30. ↑ أسد الغابة، ج6، ص69؛ الإصابة، ج8، ص88؛ السیرة الحلبیة، ج1، ص170.
  31. ↑ تاریخ الطبری ج2، ص162؛ فتح الباری، ج1، ص389؛ دلائل النبوة، ج1، ص136.
  32. ↑ مفاتیح الغیب، ج32، ص205.

منابع

  • الاستیعاب فی معرفة الأصحاب: أبوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر (م. ۴۶۳ق)، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛
  • أسد الغابة فی معرفة الصحابة: علی بن محمد بن الأثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛
  • الإصابه فی تمییز الصحابة: احمد بن علی ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، تحقیق عادل احمد و عبدالموجود و علی محمد معوض، دار الکتب العلمیه - بیروت، ۱۴۱۵ق؛
  • أعمال الحرمین: الشیخ علی بن الشیخ منصور المرهون، دار الهدی، ۱۴۲۲ق؛
  • إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع: احمد بن علی المقریزی (م. ۸۴۵ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛
  • انساب الاشراف: احمد بن یحیی بن جابر بن داود البلاذری (م. ۲۷۹ق)، تحقیق محمد حمیدالله، مصر، دار المعارف، ۱۹۹۵م؛
  • البدء و التاریخ: مطهر بن طاهر مقدسی، (م. ۳۵۵ق)، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا؛
  • البدایة و النهایة فی التاریخ: اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛
  • البدر المنیر فی تخریج الاحادیث والآثار الواقعة فی الشرح الکبیر: ابوحفص عمر بن علی بن احمد الشافعی المصری (م. ۸۰۴ق)، تحقیق مصطفی ابوالغیط و دیگران، الریاض، دار الهجره، ۱۴۲۵ق؛
  • تاریخ ابن خلدون: عبدالرحمان بن محمد بن خلدون (م. ۸۰۸ق)، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق؛
  • تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک): محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۸۷ق؛
  • تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره: محمدصادق نجمی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش؛
  • التنبیه و الاشراف: علی بن الحسین المسعودی (م. ۳۴۶ق)، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی؛
  • دلایل النبوة: ابونعیم احمد بن عبدالله الاصبهانی (م. ۴۳۰ق)، دار النفائس، بیروت، ۱۴۰۶ق؛
  • رحلة ابن بطوطة: محمد بن عبدالله اللواتی الطنجی بن بطوطة (م. ۷۷۹ق)، تحقیق عبدالله تازی، ریاض، اکادیمیة المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق؛
  • روح البیان: اسماعیل حقی بن مصطفی الاستانبولی ابوالفداء (م. ۱۱۲۷ق)، بیروت، دار الفکر؛
  • زاد المعاد فی هدی خیر العباد: محمد بن ابی‌بکر ابن قیم الجوزیه (م. ۷۵۱ق)، مکتبة المنار الإسلامیه، الکویت، ۱۴۱۵ق؛
  • سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیر العباد: محمد بن یوسف الصالحی الشامی (م. ۹۴۲ق)، دار الکتب العلمیة بیروت، ۱۴۱۴ق؛
  • السیرة الحلبیه: نورالدین علی بن احمد الحلبی (م. ۱۰۴۴ق)، مترجم سید علی جمال اشرف، قم، الشریف الرضی، ۱۳۸۰ش؛
  • السیرة النبویة مقتضبا من البدایة و النهایه: اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه/ دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۳ق؛
  • السیرة النبویة: عبدالملک بن هشام (م. ۲۱۸)، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا؛
  • الطبقات الکبری: محمد بن سعد بن منیع (م. ۲۳۰ق)، تحقیق محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛
  • عمدة القاری شرح صحیح البخاری: محمود بن احمد بدر العینی (م. ۸۵۵ق)، دار إحیاء التراث العربی، بیروت؛
  • عون المعبود شرح سنن ابی داود: محمد اشرف بن امیر العظیم آبادی (م. ۱۳۲۹ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛
  • عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه): فتح‌الدین محمد بن سید الناس (م. ۷۳۴ق)، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق؛
  • فتح الباری شرح صحیح البخاری: احمد بن علی بن حجر ابوالفضل العسقلانی الشافعی (م. ۸۵۲ق)، دار المعرفه - بیروت، ۱۳۷۹ق؛
  • الکامل فی التاریخ: علی بن ابی‌الکرم محمد عزالدین بن الاثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار الصادر، ۱۳۸۶ق.
  • مجمع الزوائد و منبع الفوائد: علی بن أبی‌بکر بن سلیمان الهیثمی (م. ۸۰۷ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق؛
  • مروج الذهب و معادن الجوهر: أبوالحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی (م. ۳۴۶ق)، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، ۱۴۰۴؛
  • المستدرک علی الصحیحین: محمد بن عبدالله الحاکم النیسابوری (م. ۴۰۵ق)، تحقیق مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
  • المعجم الکبیر: سلیمان بن احمد ابوالقاسم الطبرانی (م. ۳۶۰ق)، القاهرة، مکتبة ابن تیمیة، بی‌تا؛
  • مفاتیح الغیب: ابوعبدالله محمد بن عمر فخرالدین رازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق؛
  • موسوعة العتبات المقدّسة: جعفر الخلیلی، بیروت، مؤسسة الأعلمی.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=کاربر:Mo.ali.rezapour/صفحه_تمرین۱&oldid=63506»