باب الرحمه (درب مسجدالنبی)

باب الرحمه: از درهای ضلع غربی مسجدالنبی در دوران پیامبر(ص) برای مسجد بود، وجه مشخصی برای این نام‌گذاری وجود ندارد. از دیگر نام‌های این در، باب عاتکه و باب السوق یاد کرده‌اند. عمر بن عبدالعزیز برای جلوگیری از ورود چارپایان به درون مسجد، زنجیری بر باب الرحمه آویخته بود که آثار آن بر کناره‌های در تا سده نهم ق. بر جای بود. در گسترش دوران مهدی عباسی موقعیت باب الرحمه تغییر نیافت. طبق گزارش های سده سوم بر بیرون و درون باب آیاتی از قرآن کریم نقش بسته بود. در دوره سلطان سلیمان عثمانی درهای اصلی مسجد بازسازی گشت ولی لنگه‌های در حفظ شد. در گسترش اول دوران سعودی هم آثار بر جای مانده از دوره عثمانی حفظ گشت اما لنگه‌های در تعویض گشت و درهایی چوبی با تزیینات مسی طلاپوش بر آن قرار داده شد ولی در گسترش دوم سعودی، تغییری در ساختار و موقعیت باب الرحمه ایجاد نشد.

وجه نام گذاری

باب الرحمه در دیوار غربی از ورودی‌های سه‌گانه‌ای است که در دوران پیامبر(ص) برای مسجد در نظر گرفته شد.با وجود شهرت این نام، وجه این نام‌گذاری مشخص نشده است. سمهودی (م. 911ق.) با عنایت به روایتی از بخاری درباره نزول باران رحمت به دعای پیامبر در پاسخ به تقاضای یک بادیه‌نشیننتیجه می‌‌گیرد که ورود وی از این در انجام گرفته و این در به همین دلیل به باب الرحمه مشهور گشته است.

نام‌های دیگر

از دیگر نام‌های آن، باب عاتکه بوده؛ زیرا روبه‌روی خانه عاتکه، دختر عبدالله بن یزید بن معاویهیا خانه عاتکه بنت عبدالمطلب، عمه رسول خدا(ص) قرار داشته است. آن را باب السوق نیز می‌خواندند؛ زیرا نزدیک بازار مدینهبوده است.

موقعیت باب

عمر بن عبدالعزیز (حک: 99-101ق.) برای جلوگیری از ورود چارپایان به درون مسجد، زنجیری بر باب الرحمه آویخت که آثار آن بر کناره‌های در تا سده نهم ق. بر جای بود.در گسترش دوران مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) موقعیت باب الرحمه تغییر نیافت و تنها پرده‌هایی بر درهای مسجد از جمله باب الرحمه آویخته شد.

نقش عباراتی بر بیرون و درون باب

گزارش‌های سده سوم ق. از وجود عباراتی بر بیرون و درون باب الرحمه حکایت دارد. بر قسمت داخلی آن، پس از بسمله آیات 285-286 سوره بقره: آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا اُنْزِلَ اِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ... و بر طاق آن پس از بسمله آیه128-129 سوره توبه: لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ... و نیز این عبارت: «وصلی الله علی محمد النبی و (ع) و رحمة الله و برکاته» و بر قسمت خارجی آن، پس از بسمله آیه: اِنَّ اللهَ یَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاِحْسَانِ وَ اِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَی...» (16 سوره نحل) و نیز این عبارت: «امر عبدالله عبدالله امیرالمؤمنین بعمل هذا المسجد» نقش بسته بود.

متولی اصلاحات مسجد

ابن‌جبیر (م. 614ق.) از باز بودن چهار در اصلی که باب الرحمه نیز در شمار آن‌ها است، در دوران خود گزارش می‌‌دهد.

‌گزارش شده هنگامی که یزد بک تاجی، معمار دوران ملک ظاهر جقمق (حک: 842-857ق.) متولی اصلاحات مسجد شد، نرده جلوی باب را که مردم کفش‌هایشان را آن‌جا می‌کندند، برداشت و فاصله نرده و باب الرحمه را که پایین‌تر قرار داشت، با کف مسجد هم‌سطح کرد.

بازسازی درهای اصلی

به سال 974ق. در دوره سلطان سلیمان عثمانی (926-974ق.) ورودی درهای اصلی مسجد بازسازی گشت و نوشته‌هایی شامل نام سلطان و تاریخ ساخت بر آن‌ها ثبت شد.لنگه‌های قبلی درها متعلق به دوره مملوکیان، ساخته شده از چوب گردو، همراه نقش‌های زیبای مسی حفظ شد.

نقش طاق

با وجود حفظ لنگه‌های قبلی در دوره عبدالمجید عثمانی (حک: 1266-1277ق.) بر بیرون و درون طاق باب الرحمه، پس از بسمله آیه 53 سوره زمر: قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ اَسْرَفُوا عَلَی اَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ و آیه 54 سوره انعام: وَ اِذَا جَاءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِآیَاتِنَا فَقُلْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ و بر پایین آن، مُهر عبدالمجید نقش بسته بود.بر لنگه راست در، عبارت «یا مُفتِّحَ الاََبواب» و در لنگه چپ آن، ادامه همان، یعنی: «افتَح لَنا خیرَ الباب»و بر حلقه در، جمله «لا اله الّا الله، محمد رسول الله»نمایان بود.

قبل از ورودی، سایبانی مستطیل‌شکل قرار داشت که در قسمت جلوی آن، آیاتی از قرآن همراه نقش‌های گیاهی برجسته دیده می‌شد. این سایبان بر چهار ستون استوار بود.

نقوش در دوران سعودی

در گسترش اول دوران سعودی (1370-1375ق.) آثار بر جای مانده از دوره عثمانی حفظ گشت و تدبیری‌ اندیشیده شد تا آثار باستانی و نقش و ‌نگارهای آن، از آسیب نور آفتاب در امان بماند.لنگه‌های در تعویض گشت و درهایی چوبی با تزیینات مسی طلاپوش بر آن قرار داده شد.

در گسترش دوم سعودی، تغییری در ساختار و موقعیت باب الرحمه ایجاد نشد و در همه گسترش‌ها، برابر بودنِ مکانِ در با موقعیت آن در دوران پیامبر مراعات شد.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب الرحمه.

• اخبار المدینه: محمد ابن زباله (م. 199ق.)، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 1424ق؛

• تاریخ المدینه: قطب الدین النهروالی (م. 990ق.)، به کوشش محمد زینهم، مکتبة الثقافة الدینیه؛

• التعریف بما آنست الهجره: محمد المطری (م. 741ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، 1426ق؛

• الدر الثمین: غالی محمد الامین الشنقیطی، قطر، ادارة احیاء التراث الاسلامی، 1408ق؛

• رحلة ابن جبیر: محمد بن ‏احمد (م. 614ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م؛

• سنن النسائی: النسائی (م. 303ق.)، بیروت، دار الفکر، 1348ق؛

• صحیح البخاری: البخاری (م. 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق؛

• عمارة المسجد النبوی: محمد هزاع الشهری، قاهره، دار القاهره، 2001م؛

• مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛

• المسجد النبوی الشریف فی العصر العثمانی: محمد هزاع الشهری، قاهره، دار القاهره، 2003م؛

• معالم المدینة المنوره: عبدالعزیز بن عبدالرحمن کعکی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1427ق؛

• معجم معالم الحجاز: عاتق بن غیث البلادی، مکه، دار مکه، 1398ق؛

• المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحق الحربی (م. 285ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1401ق؛

• موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛

• موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق؛

• وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.