@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-== نام ==
-ممالیک، جمع مملوک به معنای غلام و بیشتر در مورد غلامان سفید پوست به کار می‌رود. سلاطین سلسله ممالیک مصر، که همزمان بر مصر و شام حکومت داشتند،<ref>دولت ممالیک، ص17.</ref> اصالتا از غلامان ترک یا چَرکَسی و  ابتدا جز قراولان مزدور ملِک صالح ایوبی بودند و به تدریج به مراتب بالای نظامی و سیاسی رسیدند. بیش از دو قرن ونیم، دو سلسله از ممالیک به فرمانروایی رسیدند: 1- سلاطین مملوکی بحری (  دولة الاتراک/ دولة الترک ) 2- سلاطین مملوکی بُرجی ( دولت چَرکَسی). ممالیک بحری اصالتاً و بیشتر از قبایل دشت‌های جنوبی روسیه بودند ولی ممالیک برجی اصالتاً از اقوام بومی و کهن ناحیه قفقاز ( سرزمین قبچاق و اطراف رود ولگا).<ref>تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان،ص201.</ref>
-حکومت ممالیک در سال648ق (1250م)  با سقوط ایوبیان و با حکومت عزّ الدین ایبک از ممالیک بحری بر مصر و شام آغاز شد و در سال 923 ق (1517م) با فتح مصر توسط یکی از سلاطین عثمانی (سلطان سلیم اول ) بعد از حدود 275 سال به پایان رسید.<ref>دولت ممالیک، ص17 و 18؛ شرق نزدیک در تاریخ، ص237.</ref>
+== خاستگاه و مفاهیم پایه ==
+واژه «ممالیک» در واقع جمع کلمه «مملوک» است که به معنای غلام می‌باشد و این عنوان عمدتاً برای اشاره به غلامان سفیدپوست به کار برده می‌شود. [۱]
-سلاطین مملوکی اقدامات گسترده‌ای در مکه و مدینه و بعضاً برای زائران حج و عمدتاً با اهداف سیاسی، مذهبی و با هدف کسب مشروعیت بیشتر انجام دادند.  اما بیشترین و مهمترین این اقدامات تنها از سوی ملک اشرف قایتبای (حک: 901-872ق) انجام شد. در ذیل به جزئیات برخی از این اقدامات اشاره می‌شود:
+== سلسله ممالیک مصر: تبار و صعود به قدرت ==
+سلاطین سلسله ممالیک مصر که قلمرو حکومت آنان به طور همزمان بر مصر و شام گسترده بود، [۱] اصالتاً از میان غلامان ترک یا چَرکَسی برخاسته بودند. آغاز کار آنان به عنوان قراولان مزدور در خدمت ملِک صالح ایوبی بود و آنان به تدریج توانستند به مراتب بالای نظامی و سیاسی دست یابند. [۲]
-در سال ۶۶۴ ق  یک منبر جدید، توسط حاکم مملوکی مصر ملک ظاهر بَیبرَس (حک: 676- 658 ق) برای مسجد  نبوی فرستاده شد.[4] گز ارشی حاکی از آن است که در سال666 ، بیبرس منبر جدید را فرستاده که این منبر از بالا تا پایین پایه‌های آن اندکی بیش از ۷ زراع بود و دری داشت با دو لنگه و در هر لنگه دستگیره‌ای از نقره تعبیه شده بود.[5]      در سال ۶۶۸ به دستور ملک ظاهر بیبرس دور خانه پیامبر(ص) و حضرت زهرا (س)که جزء فضای مسجد بود، نرده کشیدند و از مسجد جدا کردند و تا پیش از این امکان نماز خواندن در خانه پیامبر (ص) وخانه حضرت زهراء (س) وجود داشت.[6] در همین سال  و سال۶۹۴ به فرمان برخی از سلاطین مملوکی مقصوره‌های چوبی بر حجره شریف رسول خدا ساخته شد.[7] مقصوره( اتاقکی ) که در گرداگرد حجره مطهر پیامبر (ص) و خانه حضرت زهرا (س) بنا شد، از مهمترین اقدامات ملک ظاهر بیبرس بود.[8] در سال ۶۷۸ ق  سلطان منصور قلاوون مملوکی (حک:689- 678ق) گنبدی روی قبر مطهر نبوی بنا کرد. در حالی که تا پیش از آن، تنها دیوار این قسمت؛ قدری از دیوار بخش‌های دیگر مسجد بالاتر بود. قبه قلاوون روی قبر مطهر در پایین؛ روی ستون‌های مربعی شکل قرار گرفته اما بخش فوقانی آن، به صورت هشت ضلعی بود.[9] در خود قبه ( گنبد) نیز ورق‌های سربی به کار رفته و پنجره‌ای در آن به کار رفته بود که به سقف  زیرین مسجد، اشراف داشت.[10] این قبه در ایام  ناصر حسن بن محمد بن قلاوون (حک: ۷۴۸ -۷۵۲ و ۷۵۵ -۷۶۲ ق) تعمیر شد و در عصر ملک اشرف شعبان در سال ۷۶۵ ترمیم و محکم گردید.[11]  در سال ۶۷۸ در خارج از فضای مسجد و در کنار باب السلام، وضوخانه‌ای ساخته شد. از نوسازی‌های این دوران بازسازی چهارمین مناره‌ای است که در زمان  سلیمان بن عبدالملک (حک: 99-96 ق) ویران شده بود.[12] در سال ۶۵۴ سه سال پیش از سقوط عباسیان به دست مغولان آتش سوزی گسترده‌ای در مسجد النبی رخ داد که خلفای عباسی فرصتی برای بازسازی آن نیافتند. از این رو ممالیک مصر معمارانی را برای بازسازی فرستادند. پس از آن  سلطان الناصر محمد بن قلاوون ( حک:۶۹۸ -۷۴۱ ق) سقف‌هایی در قسمت غربی و شرقی مسجد زد و در سال‌های ۷۰۵ و ۷۰۶ رواق‌های دیگری برای مسجد ساخته شد که با اصلاحات دیگری که صورت گرفت، مسجد صورت نخست خود را بازیافت.[13]   در سال ۷۰۶  نیز مناره‌ای در ضلع غربی مسجد نبوی به نام مناره باب السلام  به دستور ملک الناصر محمد بن قلاوون ساخته شد[14] که امروز به همان صورت باقی است.[15] در سال ۷۳۳ ملک ناصر محمد بن قلاوون بعضی از مواضع مسجد قبا را تجدید بنا نمود.[16] در سال ۷۵۵ پسر ناصر بن قلاوون سور مدینه را تجدید بنا کرد.[17] در  سال ۷۶۰ در عصر سلطان صالح اسماعیل بن محمد بن قلاوون قریه‌ای از بیت المال در مصر خریداری شد که آن را برای امور پوشش کعبه، حجره مقدس و منبر نبوی وقف کردند.[18] در قرن هشتم سلطان حسن مملوکی نوه قلاوون مسجد غمامه ( مسجد المصلی ) را تعمیر اساسی کرد.[19] سال ۸۴0 نیز ملک اشرف بَرَ سبای (حک:841  - ۸۲۵ ) غالب سقف مسجد قبا را تجدید بنا کرد. در عصر او دو رواق مسجد النبی نیز تجدید بنا گردید.[20]
+== دودمان‌های فرمانروا ==
+دوره فرمانروایی ممالیک برای بیش از دو قرن و نیم به طول انجامید و در این بازه زمانی طولانی، دو سلسله متمایز از ممالیک به حکومت رسیدند:
-ملک ظاهر بیبرس نخستین پادشاه مصری بود که در سال ۶۶۱ق بر کعبه جامه پوشاند.[21] در زمان پادشاهان مملوکی مصر ارسال جامه(پرده) کعبه به وسیله مَحمِل برای نخستین بار به صورت یک سنت درآمد  و در این راستا سلطان بیبرس اولین کسی است که به  ارسال این محمل اقدام کرد.[22]  در سال 720ملک الناصر محمد بن قلاوون سنگهای حجر اسماعیل را تعمیر نمود. در سال736 در عصر او به دستور وی ستونهای اطراف مطاف  نیزتعمیر شد.  بین هر ستون چوبی نصب شد که قندیل‌ها به آن آویزان می‌شد. ملک ناصر وضوخانه‌ای هم در برابر باب علی بنا کرد. صالح اسماعیل ناصر در سال ۷۴۳ق روستایی در اطراف قاهره  به نام«بیسوس» وقف کرد تا درآمد غله آن برای پرده کعبه استفاده شود.  در سال ۷۴۹ امیر فارس الدین از ممالیک ترک اقدام به تعمیر مسجدالحرام کرد و ستون‌های اطراف مطاف را تعمیر نمود. منصور علی بن اشرف مملوکی در سال ۷۸۱ تعمیراتی داشت. وی دری برای کعبه ساخت. برقوق مملوکی در سال ۸۰۱ به اصلاح مروه پرداخت و پله‌های آن را درست کرد.[23] در پی  آتش‌سوزی در سال ۸۰۲ و سوختن سقف‌ها و رواق‌های مسجدالحرام تا باب الباسطیه، امیر الحاج مصری در سال ۸۰۳ از طرف سلطان وقت مملوکی مصر مکلف شد تا آنچه از میان رفته بود اصلاح کند.[24]  ملک الناصر فرج بن بَرَقون  (حک:815-810 ق) از سلاطین مملوکی در مکه در مولِد النبی بنائی ساخت.[25] در عصر او به دلیل آتش سوزی در یکی از بناهای اطراف مسجدالحرام؛ بخش غربی مسجدالحرام در آتش سوخت و امیر بیست ظاهری به نیابت از سلطان مملوکی به بازسازی مسجد پرداخت.[26] در سال ۸۱۷ الغوری اقدامات رفاهی برای زائران مکه فراهم ساخت. از جمله در سمت راست و چپ داخل مسجد از باب ابراهیم در زمین مسجد، انباری از غله درست کرد و از آن برای نیازمندان حجاج مقرری معین نمود. در سمت رکن یمانی مخزنی نیز برای تامین نیاز زائران به آب و مخزنی بزرگ برای جمع آوری آب باران از سطح مسجد درست کرد.[27] در سال ۸۱۹ برای در کعبه بهترین و زیباترین پرده را که تا آن زمان بود درست کردند که روی آن نام سلطان چرکسی مصر نقش شده بود.[28] در تمام دوره مملوکی بنای رواق‌های اطراف  مسجد الحرام، هر از چندی ترمیم و در مواردی از اساس بازسازی می‌شد. بَرَسبای از سلاطین مملوکی  در سال ۸۲۵ بازسازی بخش‌های زیادی از اماکن حرم مکی را که رو به ویرانی نهاده بود بر عهده گرفت.[29] در. در سال ۸۴۲ ناظر سپاه چرا کسی و مدیر حرم که به او «سودون» گفته می‌شد کارهای زیادی در منا و مزدلفه و عرفات کرد و بسیاری از تپه‌های بزرگ خار و صخره‌های بزرگ را که غارتگران پشت آنها پنهان می‌شدند از سر راه عرفات برداشت .[30] در سال ۸۶۵ق ملک ناصر مملوکی معروف به ابوسعید خوش قدم پرده‌ای بوسیله محمل برای کعبه ارسال کرد.[31]   چراکسه در سال 815 منبر چوبین برای مسجد فرستادند. منبرهای دیگری هم از مصر در سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ برای مسجد الحرام فرستاده شد. چراکسه حِجر اسماعیل را هم با سنگ مرمر تعمیر کردند و برای آن پرده‌ای از حریر مشکی که آن را از داخل و خارج بپوشاند، فرستادند. چراکسه  در سال ۸۸۱ روی مقام ابراهیم قبه‌ای ساختند.[32] تامین امنیت راه‌های حجاج مصر و شام به مکه نیز از اقدامات ممالیک مصر بود.[33]
+# سلاطین مملوکی بحری (دولة الاتراک/ دولة الترک)
+# سلاطین مملوکی بُرجی (دولت چَرکَسی)
-در دوره  مملوکیان؛ ساخت کلید برای درب کعبه نیز مرسوم بودکه با طلاکاری روی آن و با آیاتی از قرآن وگاه اسماء حسنای خداوند که روی آن نوشته می‌شد، تزیین می‌گشت و گاه نام سازنده کلید و اسم خلیفه عباسی که دستور ساخت آن را داده در حاشیه ثبت می‌شد. این کلید با تشریفات خاص و هیئت ویژه که آن را همراهی می‌کرد، از قاهره به مکه فرستاده می‌شد.[34]
+لازم به توضیح است که ممالیک بحری اصالتاً و عمدتاً از قبایل ساکن در دشت‌های جنوبی روسیه بودند، در حالی که ممالیک برجی اصالتاً از اقوام بومی و کهن ناحیه قفقاز (به ویژه سرزمین قبچاق و نواحی اطراف رود ولگا) محسوب می‌شدند. [۲]
+== آغاز و پایان حکومت ==
+حکومت ممالیک در سال ۶۴۸ قمری (مصادف با ۱۲۵۰ میلادی) و همزمان با سقوط سلسله ایوبیان آغاز گردید. آغازگر این حکومت، عزّ الدین ایبک از ممالیک بحری بود که بر مصر و شام سلطه یافت. این حکومت در نهایت پس از حدود ۲۷۵ سال، در سال ۹۲۳ قمری (۱۵۱۷ میلادی) و با فتح مصر توسط یکی از سلاطین عثمانی (سلطان سلیم اول) به پایان رسید. [۳]
+== اقدامات در حرمین شریفین: انگیزه‌ها و بازیگران اصلی ==
+سلاطین مملوکی اقدامات گسترده و متنوعی را در شهرهای مقدس مکه و مدینه و همچنین برای تسهیل امور زائران حج به انجام رساندند که انگیزه‌های سیاسی، مذهبی و به ویژه هدف کسب مشروعیت بیشتر، محرک اصلی آن‌ها بود. با این حال، باید اذعان داشت که بیشترین و مهم‌ترین این اقدامات تنها از سوی ملک اشرف قایتبای (دوره حکومت: ۹۰۱-۸۷۲ قمری) صورت پذیرفت. در بخش‌های ذیل، به جزئیات شماری از این اقدامات اشاره خواهد شد. [۴]
+=== الف: اقدامات در مدینه و مسجد النبی (ص) ===
+==== ارسال منبر جدید توسط بیبرس ====
+در سال ۶۶۴ قمری، یک منبر جدید به دستور حاکم مملوکی مصر، ملک ظاهر بَیبرَس (دوره حکومت: ۶۷۶-۶۵۸ قمری) برای مسجد نبوی فرستاده شد. [۴] گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که در سال ۶۶۶ قمری، بیبرس این منبر جدید را ارسال کرده که ابعاد آن از بالا تا پایه‌هایش اندکی بیش از ۷ زراع بود و دارای دربی با دو لنگه بود که بر روی هر لنگه آن، دستگیره‌ای از جنس نقره تعبیه شده بود. [۵]
+==== نصب نرده و جداسازی حجره‌ها ====
+در سال ۶۶۸ قمری، به دستور صریح ملک ظاهر بیبرس، دور خانه پیامبر(ص) و خانه حضرت زهرا (س) که جزئی از فضای مسجد محسوب می‌شد، نرده‌کشی شده و از بدنه اصلی مسجد جدا گردید. گفتنی است که تا پیش از اجرای این اقدام، امکان خواندن نماز در داخل خانه پیامبر (ص) و خانه حضرت زهراء (س) برای نمازگزاران وجود داشت. [۶]
+==== احداث مقصوره‌های چوبی ====
+در همین سال (۶۶۸ قمری) و نیز در سال ۶۹۴ قمری، به فرمان برخی از سلاطین مملوکی، مقصوره‌ها یا اتاقک‌های چوبی بر گرداگرد حجره شریف رسول خدا (ص) ساخته شد. [۷] از جمله مهم‌ترین این اقدامات، می‌توان به مقصوره‌ای اشاره کرد که در گرداگرد حجره مطهر پیامبر (ص) و خانه حضرت زهرا (س) بنا شد و این عمل از مهمترین اقدامات عمرانی ملک ظاهر بیبرس به شمار می‌رود. [۸]
+==== بناء گنبد بر فراز قبر مطهر توسط قلاوون ====
+در سال ۶۷۸ قمری، سلطان منصور قلاوون مملوکی (دوره حکومت: ۶۸۹-۶۷۸ قمری) گنبدی را بر روی قبر مطهر نبوی بنا نهاد. در حالی که تا پیش از این اقدام، تنها دیوار این قسمت از مسجد، مقداری از دیوار بخش‌های دیگر مسجد مرتفع‌تر بود. قبه قلاوون که بر روی قبر مطهر قرار گرفت، در بخش پایینی خود بر روی ستون‌هایی مربعی شکل استوار شده بود، اما بخش فوقانی آن، به صورت هشت ضلعی طراحی و اجرا شده بود. [۹] در ساخت خود قبه (گنبد) نیز از ورق‌های سربی استفاده شد و پنجره‌ای در آن تعبیه گردید که بر سقف زیرین مسجد، اشراف کامل داشت. [۱۰] این قبه در دوران سلطنت ناصر حسن بن محمد بن قلاوون (دوره حکومت: ۷۴۸-۷۵۲ و ۷۵۵-۷۶۲ قمری) مورد تعمیر اساسی قرار گرفت و در عصر ملک اشرف شعبان در سال ۷۶۵ قمری، ترمیم و محکم‌سازی گردید. [۱۱]
+==== احداث وضوخانه و بازسازی مناره ====
+در سال ۶۷۸ قمری، در خارج از فضای اصلی مسجد و در مجاورت باب السلام، وضوخانه‌ای ساخته شد. از دیگر نوسازی‌های شاخص این دوران، می‌توان به بازسازی چهارمین مناره مسجد اشاره کرد که در زمان سلیمان بن عبدالملک (دوره حکومت: ۹۹-۹۶ قمری) ویران شده بود. [۱۲]
+==== بازسازی اساسی پس از آتش‌سوزی بزرگ ====
+در سال ۶۵۴ قمری و سه سال پیش از سقوط عباسیان به دست مغولان، آتش‌سوزی گسترده‌ای در مسجد النبی رخ داد که خلفای عباسی فرصت لازم برای بازسازی آن را نیافتند. از این رو، ممالیک مصر معماران و کارشناسان خود را برای انجام عملیات بازسازی به مدینه اعزام کردند. پس از این واقعه، سلطان الناصر محمد بن قلاوون (دوره حکومت: ۶۹۸-۷۴۱ قمری) اقدام به احداث سقف‌هایی در قسمت‌های غربی و شرقی مسجد نمود و در سال‌های ۷۰۵ و ۷۰۶ قمری، رواق‌های دیگری برای مسجد ساخته شد که همراه با اجرای دیگر اصلاحات، مسجد صورت نخستین خود را بار دیگر بازیافت. [۱۳]
+==== ساخت مناره باب السلام ====
+در سال ۷۰۶ قمری نیز مناره‌ای در ضلع غربی مسجد نبوی به نام «مناره باب السلام» به دستور ملک الناصر محمد بن قلاوون ساخته شد [۱۴] که امروز به همان صورت و شکل اصلی خود باقی و پابرجاست. [۱۵]
+==== تجدید بنای مسجد قبا ====
+در سال ۷۳۳ قمری، ملک ناصر محمد بن قلاوون برخی از قسمت‌ها و مواضع مسجد قبا را مورد تجدید بنا قرار داد. [۱۶]
+==== بازسازی سور مدینه ====
+در سال ۷۵۵ قمری، پسر ناصر بن قلاوون، حصار (سور) مدینه را تجدید بنا کرد. [۱۷]
+==== وقف اموال برای امور حرم ====
+در سال ۷۶۰ قمری و در عصر سلطان صالح اسماعیل بن محمد بن قلاوون، قریه‌ای از بیت المال در مصر خریداری شد و آن را وقف امور مربوط به پوشش کعبه، حجره مقدس و منبر نبوی کردند. [۱۸]
+==== تعمیر اساسی مسجد غمامه ====
+در قرن هشتم قمری، سلطان حسن مملوکی نوه قلاوون، مسجد غمامه (که به مسجد المصلی نیز معروف است) را مورد تعمیر اساسی قرار داد. [۱۹]
+==== تجدید بنا در عصر برسبای ====
+سال ۸۴۰ قمری نیز مصادف بود با اقدامات ملک اشرف بَرَسبای (دوره حکومت: ۸۴۱-۸۲۵ قمری) که غالب سقف مسجد قبا را تجدید بنا کرد. در عصر حکومت او، دو رواق از مسجد النبی نیز مورد تجدید بنا قرار گرفت. [۲۰]
+=== ب: اقدامات در مکه و مسجدالحرام ===
+==== پوشش کعبه و آغاز رسم محمل توسط بیبرس ====
+ملک ظاهر بیبرس نخستین پادشاه مصری بود که در سال ۶۶۱ قمری اقدام به پوشاندن کعبه با جامه (پرده) نمود. [۲۱] در زمان پادشاهان مملوکی مصر، ارسال جامه (پرده) کعبه به وسیله مَحمِل برای نخستین بار به صورت یک سنت ثابت و رسمی درآمد و در این راستا، سلطان بیبرس اولین شخصیتی است که به ارسال این محمل مبادرت ورزید. [۲۲]
+==== تعمیرات متعدد در مسجدالحرام ====
+* در سال ۷۲۰ قمری، ملک الناصر محمد بن قلاوون سنگ‌های حجر اسماعیل را تعمیر نمود.
+* در سال ۷۳۶ قمری و در عصر حکومت او، به دستور وی ستون‌های اطراف مطاف نیز تعمیر شد. بین هر ستون، چوبی نصب گردید که قندیل‌ها به آن آویزان می‌شد. همچنین ملک ناصر وضوخانه‌ای را در برابر باب علی بنا کرد.
+* صالح اسماعیل ناصر در سال ۷۴۳ قمری، روستایی در اطراف قاهره به نام «بیسوس» وقف کرد تا درآمد حاصل از غله آن صرف تهیه پرده کعبه شود.
+* در سال ۷۴۹ قمری، امیر فارس الدین از ممالیک ترک، اقدام به تعمیر مسجدالحرام کرد و ستون‌های اطراف مطاف را تعمیر نمود.
+* منصور علی بن اشرف مملوکی در سال ۷۸۱ قمری تعمیراتی انجام داد و دری برای کعبه ساخت.
+* برقوق مملوکی در سال ۸۰۱ قمری به اصلاح و بازسازی مروه پرداخت و پله‌های آن را درست کرد. [۲۳]
+==== بازسازی پس از آتش‌سوزی ====
+در پی آتش‌سوزی مهیبی که در سال ۸۰۲ قمری رخ داد و منجر به سوختن سقف‌ها و رواق‌های مسجدالحرام تا باب الباسطیه شد، امیر الحاج مصری در سال ۸۰۳ قمری از طرف سلطان وقت مملوکی مصر مکلف شد تا آنچه از بنا از میان رفته بود را اصلاح و بازسازی کند. [۲۴]
+==== احداث بنا در محل مولِد النبی ====
+ملک الناصر فرج بن بَرَقوق (دوره حکومت: ۸۱۵-۸۱۰ قمری) از سلاطین مملوکی، در مکه و در محل مولِد النبی (محل تولد پیامبر)، بنایی احداث کرد. [۲۵]
+==== بازسازی پس از آتش‌سوزی دیگر ====
+در عصر حکومت او و به دلیل آتش‌سوزی در یکی از بناهای مجاور مسجدالحرام، بخش غربی مسجدالحرام نیز در آتش سوخت و امیر بیست ظاهری به نیابت از سلطان مملوکی، مسئولیت بازسازی مسجد را بر عهده گرفت. [۲۶]
+==== اقدامات رفاهی برای زائران توسط الغوری ====
+در سال ۸۱۷ قمری، الغوری اقدامات رفاهی متعددی را برای زائران مکه فراهم ساخت. از جمله این اقدامات می‌توان به ساخت انباری از غله در سمت راست و چپ داخل مسجد و از باب ابراهیم در زمین مسجد اشاره کرد که از آن برای تعیین مقرری نیازمندان از میان حجاج استفاده می‌شد. همچنین در سمت رکن یمانی، مخزنی برای تامین نیاز زائران به آب و مخزن بزرگ دیگری برای جمع آوری آب باران از سطح مسجد ساخته شد. [۲۷]
+==== تهیه پرده نفيس برای در کعبه ====
+در سال ۸۱۹ قمری، برای در کعبه، بهترین و زیباترین پرده‌ای که تا آن زمان وجود داشت، درست کردند که روی آن نام سلطان چرکسی مصر نقش بسته بود. [۲۸]
+==== ترمیم و بازسازی مستمر رواق‌ها ====
+در تمامی دوره مملوکی، بنای رواق‌های اطراف مسجد الحرام، به طور متناوب و هر از چندگاهی ترمیم می‌شد و در مواردی نیز از اساس بازسازی می‌گردید. بَرَسبای از سلاطین مملوکی در سال ۸۲۵ قمری، مسئولیت بازسازی بخش‌های زیادی از اماکن حرم مکی را که رو به ویرانی نهاده بود، بر عهده گرفت. [۲۹]
+==== آماده‌سازی و ایمن‌سازی مسیرهای حج ====
+در سال ۸۴۲ قمری، ناظر سپاه چرکسی و مدیر حرم که به او «سودون» گفته می‌شد، کارهای زیادی در منا و مزدلفه و عرفات انجام داد و بسیاری از تپه‌های بزرگ خار و صخره‌های بزرگ را که غارتگران پشت آنها پنهان می‌شدند، از سر راه عرفات برداشت. [۳۰]
+==== ارسال پرده کعبه توسط ابوسعید خوش قدم ====
+در سال ۸۶۵ قمری، ملک ناصر مملوکی معروف به ابوسعید خوش قدم، پرده‌ای را توسط محمل برای کعبه ارسال کرد. [۳۱]
+==== ارسال منبر و تعمیرات توسط چراکسه ====
+* چراکسه در سال ۸۱۵ قمری، یک منبر چوبین برای مسجدالحرام فرستادند.
+* منبرهای دیگری نیز از مصر در سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ قمری برای مسجد الحرام ارسال شد.
+* چراکسه، حِجر اسماعیل را نیز با سنگ مرمر تعمیر کردند و برای آن پرده‌ای از حریر مشکی فرستادند که آن را از داخل و خارج می‌پوشاند.
+* چراکسه در سال ۸۸۱ قمری، بر روی مقام ابراهیم، قبه‌ای ساختند. [۳۲]
+==== تأمین امنیت راه‌های حج ====
+تأمین امنیت راه‌های حجاج مصر و شام به سوی مکه نیز از دیگر اقدامات مهم و شایان توجه ممالیک مصر بود. [۳۳]
+== سنت ساخت کلیدهای تزئینی برای کعبه ==
+در دوره مملوکیان، ساخت کلید برای درب کعبه نیز مرسوم و متداول بود. این کلیدها با طلاکاری روی آن و با آیاتی از قرآن کریم و گاه با اسماء حسنای خداوند که بر روی آن نوشته می‌شد، تزیین می‌گشت و در برخی موارد، نام سازنده کلید و نیز اسم خلیفه عباسی که دستور ساخت آن را صادر کرده بود، در حاشیه کلید ثبت می‌شد. این کلیدهای نفيس با تشریفات خاص و توسط هیئتی ویژه که آن را همراهی می‌کرد، از قاهره به مکه فرستاده می‌شد. [۳۴]
 == اقدامات عمرانی قایتبای در مشاعر و مکه: ==
 بازسازی مسجد خیف در منا.[35] و ساختن قبه بزرگ مرتفعی روی محراب این مسجد در سال ۸۷۴ق.[36]
+تعمیر و بازسازی مسجد نمره ( مسجد عرفه / مسجد ابراهیم ).[37]
-تعمیر و بازسازی مسجد نمره ( مسجد عرفه / مسجد ابراهیم ).[37]
+لایروبی و احیاء قنات عرفات،[38] ساختن آب انبار یا مخزن بزرگی از آب در عرفات برای دسترسی حجاج خصوصاً فقرا به آب در موسِم حج.[39]
-لایروبی و احیاء قنات عرفات،[38] ساختن آب انبار یا مخزن بزرگی از آب در عرفات برای دسترسی حجاج خصوصاً فقرا به آب در موسِم حج.[39]
+بازسازی تابلوهای بدایة العرفات و نهایة العرفات.[40]
-بازسازی تابلوهای بدایة العرفات و نهایة العرفات.[40]
+مرمت و تعمیر مسجدی بر بالای کوه قزح در مشعر الحرام.[41]
-مرمت و تعمیر مسجدی بر بالای کوه قزح در مشعر الحرام.[41]
+احیای برکه‌ای در منطقه خُلَیص ( یکصد کیلومتری شمال مکه ).[42]
-احیای برکه‌ای در منطقه خُلَیص ( یکصد کیلومتری شمال مکه ).[42]
+تعمیر و اصلاح سقایت عباس، چاه زمزم و مقام ابراهیم[43]
-تعمیر و اصلاح سقایت عباس، چاه زمزم و مقام ابراهیم[43]
+تجدید بنای انصاب  حرم مکی در سال ۸۷۴ق.[44]
-تجدید بنای انصاب  حرم مکی در سال ۸۷۴ق.[44]
+تعمیر و لایروبی آبراه زبیده که توسط زبیده همسر هارون به منظور  آبرسانی به مکه ایجاد شده بود.[45]
-تعمیر و لایروبی آبراه زبیده که توسط زبیده همسر هارون به منظور  آبرسانی به مکه ایجاد شده بود.[45]
+ارسال منبر بزرگی برای مسجدالحرام.[46]
-ارسال منبر بزرگی برای مسجدالحرام.[46]
+ساختن مدرسه به نام خودش برای تدریس فقه مذاهب اربعه در کنار مسجد الحرام و رباطی برای سکونت فقرا و ایتام  شامل ۷۲ حجره.[47]  و نیز مدرسه‌ای برای ایتام با گنجایش ۴۰ طلبه و تعیین موظفی سالانه از گندم برای فقرا و ایتام ساکن در این بناها.[48]
-ساختن مدرسه به نام خودش برای تدریس فقه مذاهب اربعه در کنار مسجد الحرام و رباطی برای سکونت فقرا و ایتام  شامل ۷۲ حجره.[47]  و نیز مدرسه‌ای برای ایتام با گنجایش ۴۰ طلبه و تعیین موظفی سالانه از گندم برای فقرا و ایتام ساکن در این بناها.[48]
+باب قایتبای مسجد الحرام که از مدرسه قایتبای مذکور به مسجد باز می‌شد و مناره قایتبای بالای این درب.[49]
-باب قایتبای مسجد الحرام که از مدرسه قایتبای مذکور به مسجد باز می‌شد و مناره قایتبای بالای این درب.[49]
+تعویض پرده کعبه در هر سال.[50]
-تعویض پرده کعبه در هر سال.[50]
+ساختن سردری مجلل با سه دهانه برای مسجدالحرام.[51]
-ساختن سردری مجلل با سه دهانه برای مسجدالحرام.[51]
+تاسیس کتابخانه‌ای در مکه که شمار زیادی کتاب در آن بود.[52]
-تاسیس کتابخانه‌ای در مکه که شمار زیادی کتاب در آن بود.[52]
+اقدامات قایتبای در مدینه:
-=== اقدامات قایتبای در مدینه: ===
 اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه به دو دوره  باز می‌گردد الف - دوره پیش از آتش سوزی  مسجد النبی درماه رمضان سال ۸۸۶  (۱۴۸۱ میلادی ) ب- دوره بعد از آتش سوزی.
 اقدامات عمرانی او پیش از آتش سوزی ؛ در فاصله سال‌های ۸۷۹ تا ۸۸۱ شامل :
 مرمت دیوارها، سقف‌های شامی و رواقهای  جبرئیل و تعمیر قسمت‌های شرقی بنای مقصوره (دیوار  مثلثی شکل داخل ضریح پیامبر (ص) که حول قبر شریف کشیده بودند) و تجدید بنای سقف روضه مطهر و گنبد مرقد نبوی.[53]
 اقدامات عمرانی او بعد از آتش سوزی شامل:
 بازسازی مناره رئیسیه در کنار قبَّة الخضراء.[54]
 بازسازی دیوارها ستون‌ها و سقف‌ها و ساختن گنبدی بر فراز محراب عثمانی و سه گنبد دیگر به نام مجارید در اطراف گنبد مذکور و ساختن دو گنبد نیز بر فراز ورودی باب السلام.[55]
 فرستادن منبری از سنگ مرمر برای مسجد النبی در سال ۸۸۹ بعد از سوختن منبر سابق در آتش سوزی سال 886.[56]
 بازسازی محراب پیامبر(ص) و محراب عثمانی که بنای فعلی آن  نیز یادگار همان دوره است.[57]
 مرمت و بازسازی گنبد پیامبر (ص) در سال ۸۸۷ ق که به نام قُبَّة الزرقاء ( گنبد نیلگون ) شهرت داشت و دادن توسعه کوچکی در شرق مسجد در حدود ۱۲۰ متر مربع.[58]
 ساختن گنبدی بر فراز حجره فاطمه (س).[59]
 تجدید بنای حجره شریف ( ضریح مطهر )که مدفن رسول خدا بود در دو نوبت: یکی در سال ۸۸۱ قبل از حریق و دیگری در سال ۸۸۷ بعد از حریق.[60]
 بازسازی گنبد مطهر و مناره رئیسیه که اندکی پیش از پایان یافتن تعمیرات؛ شکافی در آنها پیدا شده بود. پس به دستور وی، مناره را به کلی تخریب و با گودبرداری و استوارساختنِ  بنیانی قوی ؛مناره مذکور را به ارتفاع ۶۰ متر ساختند که هم  اکنون  هم برپاست.[61]
 تعمیر مجدد مناره رئیسیه که در ماه صفر سال ۸۹۸ بر اثر صاعقه آسیب دیده بود.[62]
 ساختن مناره‌ای در کنار باب‌الرحمه در سال ۸۸۶ ق که در خارج مسجد شریف نبوی و چسبیده به مدرسه محمودیه بود. این مناره  و  مدرسه در توسعه اول سعودی‌ها از بین رفت.[63]
 برپا ساختن ۳۰۵ ستون در مسجد در این بازسازی ( بعد از آتش سوزی ).[64]
 تهیه قندیل‌ها و چلچراغ‌ها برای مسجد نبوی بعد از پایان تعمیرات[65] و تهیه آنچه از کتب و مصاحف در آتش سوزی سوخته بود.[66]
 تاسیس مدارس و کاروانسراها  و ... در اطراف مسجد نبوی.[67]
 تجدید مناره مسجد قُبا که خراب شده بود و تجدید بنای دیوار مسجد تا درب غربی در سال ۸۷۷ ق.[68]
 توسعه مقبره و حرم حضرت حمزه در سال ۸۹۳ق.[69] و ساختن ضریح  آهنین برای قبر آن حضرت.[70]
 حفر چاه آبی در محدوده حرم حضرت حمزه برای زائران.[71] و نصب پلکانی برای رسیدن به آب آن چاه.[72]
 تاسیس چند وضوخانه در محدوده حرم حضرت حمزه.[73]
 اصلاح و تعمیر  قَبَّه روی قبور زوجات النبی در بقیع در سال ۸۹۵.[74]
 تجدید بنای بعضی از قسمت‌های دیوار دور شهر مدینه ( سُور مدینه).[75]
+وقف آبادی‌هایی در کشور مصر که غلات آن برای توزیع بین مردم مدینه به آن دیار ارسال شود.[76]
+----[36] - اتحاف الوری،ج4 ص509.
+[37] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.
+[38] -- الارج المسکی، ص280.
+[39] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.
+[40] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.
+[41] - سفرنامه حجاز،ص300.
+[42] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.
+[43] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.
+[44] - میقات حج،ج16 ص94.
+[45] - میقات حج،ج13 ص143.
+[46] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.
+[47] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.
+[48] - منائح الکرم،ج3 ص85-81؛تاریخ مکه(سباعی)، ص395و 396.
+[49]- منائح، همان ؛ تاریخ مکه، همان.
+[50] – تاریخ الخمیس،ج2 ص388.
+[51] - جستاری برتاریخ مکه، ص493.
+[52] – منائح الکرم، ج3 ص85و86.
+[53] - تعمیر و توسعه مسجد نبوی،ص141؛ مدینه شناسی،ج1ص57.
+[54] - التحفه اللطیفه،ص382.
+[55] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج2 ص156؛تاریخ و آثار اسلامی، ص219.
+[56] - التحفه اللطیفه، ج2 ص382
+[57] - التحفه اللطیفه،ج2 ص382.
+[58] - اخبار مدینه، ص429؛ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص109
+[59] - مدینه شناسی،ج1 ص84.
+[60] - اخبار مدینه،ص215.
+[61] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.
+[62] - مرآه الحرمین، ص551؛ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص170.
+[63] - مرآه الحرمین، همان؛ تعمیر و توسعه، همان.
+[64] - ساختمان حرم شریف نبوی، ص28.
+[65] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.
+[66] - الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247؛ مدینه شناسی،ج1 ص59.
+[67] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه،ص219.
+[68] - اخبار مدینه،ص266.
+[69] -تاریخ معالم المدینه المنوره، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ،ج2 ص159.
+[70] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص298
+[71] - تاریخ معالم المدینه،ص190.
+[72] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج1 ص187.
+[73] - اخبار مدینه، ص297 و 298.
+[74]- اخبار مدینه،ص296.
+[75] - اخبار مدینه، ص253؛ تاریخ معالم المدینه، ص367.
-وقف آبادی‌هایی در کشور مصر که غلات آن برای توزیع بین مردم مدینه به آن دیار ارسال شود.[76]
+[76] -الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247.
 '''بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)'''، مجموعه‌ای از بازسازی‌ها و اصلاحات در بنای مسجد‌النبی است که در عصر حکومت ممالیک بحری (648-792ق.) مصر صورت گرفت. این حکومت پس از سقوط خلافت عباسی، بر حجاز و مکه و مدینه استیلا داشتند. سلاطین [[مملوکی]] کار بازسازی [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] را که در اواخر دولت عباسی دچار آتش‌سوزی شده بودند برعهده گرفتند.

ممالیک: تفاوت میان نسخه‌ها