باب جبرئیل

باب جبرئیل

باب جبرئیل: از درهای اصلی بر جا مانده از روزگار پیامبر(ص) در مسجدالنبی می‎باشد. نزدیک بودن این در، به مقام جبرئیل یا آمد و رفت جبرئیل از این در برای دیدار با پیامبر(ص) را علت نام‌گذاری به باب جبرئیل یاد کرده‌اند. برای این در نام‌های دیگری چون باب آل عثمان، باب عثمان، باب الجنائز، و باب الجبر ذکر شده است. طبق گزارش منابع، پس از تغییر قبله، پیامبر همه درهای ورودی مسجد جز باب جبرئیل را بست. پیامبر(ص) از این در وارد مسجد می‌شد. مکان این در چندین بار تغییر یافته است. این باب بارها توسط حاکمان بازسازی شد. «باب جبرئیل» کنونی همین در است. سال ۱۲۱۲ق. بار دیگر باب جبرئیل به فرمان سلطان سلیم سوم بازسازی شد.

علت نام‌‌گذاری

باب جبرئیل در دیوار شرقی مسجدالنبی و شمال شرقی مرقد پیامبر نزدیک باب النساء قرار دارد.در علت نام‌‌گذاری این در، نزدیک بودن به مقام جبرئیلیا آمد و رفت جبرئیل از این در برای دیدار با پیامبر(ص) را یاد کرده‌اند. در روایاتی آمده که جبرئیل در این مکان به شکل دحیه کلبی در حال گفت‌وگو با پیامبر دیده شده است.نیز گویند در غزوه بنی‌قریظه (5ق.) جبرئیل سوار بر مرکب، برابر این در به انتظار پیامبر(ص) ایستاده بود.

نام‌های دیگر

از این در با نام‌هایی دیگر نیز یاد شده است: باب آل عثمانو باب عثمانبه دلیل روبه‌رو بودن این در با خانه عثمان بن عفان؛ باب الجنائز به علت نزدیکی آن به مکان خواندن نماز بر می‌تواند؛ و باب الجبر بدین دلیل که تشییع‌کنندگان مجبور بودند جنازه‌های خود را از این در بیرون برند.

محل ورود پیامبر

گویند که پیامبر(ص) از این در وارد مسجد می‌شد.شاید از همین‌رو است که برخی فقیهان ورود از این باب را برتر دانسته‌اند.به ‌گزارش منابع، پس از تغییر قبله (2ق.) پیامبر همه درهای ورودی مسجد جز باب جبرئیل را بست.ربیعة بن عثمان (م. 154ق.) مدعی شده است که در زمانه وی، همه درهایی که پیامبر از آن‌ها وارد مسجد می‌شده، جز باب عثمان بسته بود.در اواخر دوره عباسی، از 19 در مسجد، باب جبرئیل همراه سه در دیگر باز بود.

تغییر مکان در

مکان این در چندین بار تغییر یافت. در نخستین جابه‌جایی که پس از غزوه خیبر (7ق.) صورت گرفت، مکان در که نخست در قسمت پایانی دیوار شرقی خانه فاطمه(س) و حجره و ضریح پیامبر(ص) بود، حدود چهار متر به سوی شمال تغییر یافت. در گسترش دوره عثمان بن عفان (حک: 23-35ق.) از این مکان نیز همراه با دیوار شرقی مسجدالنبی، حدود سه متر عقب‌‏تر رفت و محل نخستین آن درون مسجد قرار گرفت.

نقوش باب

پس از گسترش دوره مهدی عباسی (حک: 161-164ق.) در سمت راست و چپ باب جبرئیل، عبارت: «عمَل اهلُ حمص» و بر سمت بیرونی، آیات {{قلم رنگ|سبز|بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم‏* لَقَد جاءَکُم رَسُولٌ مِن اَنفُسِکُم‏}{ تا پایان سوره توبه نقش بسته بود.

عبدالحمید عثمانی (حک: 1187-1203ق.) به سال 1201ق. باب جبرئیل را بازسازی کرد و پیرامون آن را با سنگ مرمر تزیین نمود. بر بالای طاق آن، با خطی زیبا آیات 192-194 سوره شعراء و از سمت راست به چپ طاق، آیه97 سوره بقره و 102 سوره نحل و زیر آن، آیه 50 سوره ص: جَنَّاتِ عَدنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الاَبوابُ‏ و نیز این بیت نگاشته شد:

وحطّ فِی بَابِنا مَا شئتَ مِن ثقل **** وَکلُّ شَی‏ءٍ یری صَعباً یهونُ بِنَا

«و فروریز در آستانه ما هر چه را بر تو سنگینی می‌کند. هر آن چه که مشکل می‌نماید، برای ما آسان است.»

در پایان نیز آیه 73 سوره زُمَر: سَلامٌ عَلَیکُم طِبتُم فَادخُلُوها خالِدِینَ‏ نگاشته شد. در بالای دیوار سمت چپ آن، جمله «امَر بعمارةِ هذا الحرمِ الشریف النبوی حضرة مولانا السلطانُ عبدالحمید خان بنظر المعتمدِ الحاج محمد سلاحشوری سنة 1201» به چشم می‌خورد.

باب جبرئیل در گسترش دوره عبدالمجید عثمانی (حک: 1255-1277ق.) به سال 1265ق. برای آسان ساختن ورود و خروج زائران یا امکان اقامه نماز در بیرون مسجد بسته شد. نیز درِی دیگر به موازات آن، حدود سه تا چهار متر پایین‏‌تر، به سوی شمال، در همان دیوار باز شد. «باب جبرئیل» کنونی همین در است.به جای درِ قدیمی، پنجره‌ای نهادند تا مکان نخست آن مشخص باشد. نیز آیه: اِنَّ اللهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَسَلِّمُوا تَسلِیمًا (56 سوره احزاب) را با خطی زیبا بر بالای آن نگاشتند.بالای طاق بیرونی درِ کنونی، نوشته شده است: قال اللّهُ العلیمُ الخبیر فی کتابِه العزیز فَاِنَّ اللهَ هُوَ مَولاهُ وَ جبرئیل وَ صالِحُ المُؤمِنِینَ وَ المَلائِکَةُ بَعدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ. (سوره تحریم، 4) در طاق داخلی، آیه 50 سوره ص، همراه بیت یاد شده و عبارت «عَمره السلطانُ عبدالمجید» به رشته تحریر درآمده است. بر حلقه‌های چپ و راست، نیز عبارت «لا اله الا الله محمد رسول الله» نقش بسته است.به سال 1212ق. بار دیگر باب جبرئیل به فرمان سلطان سلیم سوم (حک: 1203-1222ق.) بازسازی شد.

برای مطالعه بیشتر

• باب جبرئيل‌،موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب جبرئیل.

• اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (م. 1310ق.)، بیروت، دار الفکر، 1418ق؛

• تاریخ المدینة المنوره: ابن شبه (م. 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق؛

• تاریخ معالم المدینة المنوره: احمد یاسین الخیاری، ریاض، 1419ق؛

• تاریخ مکة المشرفه: محمد ابن الضیاء (م. 854ق.)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق؛

• تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره: اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1386ش؛

• التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (م. 902ق.)، قاهره، دار الثقافه، 1399ق؛

• التعریف بما آنست الهجره: محمد المطری (م. 741ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، 1426ق؛

• تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی: ناجی محمد حسن الانصاری، ترجمه: آیتی، مشعر، 1378ش؛

• الدرة الثمینة فی اخبار المدینه: محمد بن محمود النجار (م. 643ق.)، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم؛

• دلائل النبوه: البیهقی (م. 458ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق؛

• رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد (م. 614ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م؛

• السیرة الحلبیه: الحلبی (م. 1044ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1400ق؛

• مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه؛

• المغازی: الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق؛

• مفاتیح الشرائع: الفیض الکاشانی (م. 1019ق.)، قم، مکتبة النجفی؛

• من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق؛

• المناسک و اماکن طرق الحج: الحربی (م. 285ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1401ق؛

• موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛

• وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.