چاه اعواف
چاه اُعواف، از چاه‌های متبرک مدینه و از موقوفات پیامبر(ص)
چاه اعواف از چاه‌های مدینه واقع در منطقه عوالی[۱] و از موقوفات پیامبر(ص)[۲] است. این چاه در باغ اعواف[۳] از هفت باغ مُخیریق یهودی قرار داشت که طبق وصیت او پس از شهادتش در نبرد احد (سال سوم) به پیامبر رسید[۴] و آن حضرت در سال هفتم هجرت وقف مسلمانان کرد.[۵] این در حالیست که منابع شیعی از وصیت فاطمه (س) به علی(ع) در خصوص اُعواف و دیگر باغ‌های مخیریق یاد کرده‌اند.[۶] برخی چاه اعواف را از اموال خنافه از بزرگان یهود و جد ریحانه همسر رسول خدا[۷] دانسته‌اند.[۸]
برخی اعواف را نام واحه‌ای بزرگ[۹] و یا نام محله‌ای[۱۰] در مدینه دانسته‌اند، که این چاه در آن قرار داشت. در گزارشی از ابن شبه(- ۲۶۲ق) آمده که رسول خدا بر کنار چاه اعواف وضو ساخت، آب وضوی آن حضرت بر زمین جاری شد و آنجا درختی رویید.[۱۱]
سمهودی(- ۹۱۱ق) موقعیت این چاه را در میان تعداد فراوان چاه‌های واحه اعواف نامشخص دانسته و تنها چاهی که احتمال می‌دهد همان چاه اعواف باشد، را نیز خشک و بی‌آب معرفی کرده است.[۱۲] این در حالیست که ایوب صبری پاشا (- ۱۲۹۰ق) در توصیف هفت باغ مخیریق آنگاه که از باغ و چاه اعواف یاد می‌کند، موقعیت آن را مشخص می‌داند.[۱۳] از موقعیت کنونی چاه اطلاعی در دست نیست.
چاه اَنّاء: از چاه‌های کمتر شناخته شده مدینه
چاه انا در منطقه عوالی مدینه، در پایین حره بنی قریظه* واقع شده و به بنی قریظه تعلق داشته است[۱۴] احتمالاً موقعیت جغرافیایی این چاه در محل مسجد بنی قریظه بوده است[۱۵] اما تاریخ حفر و حفرکننده آن نامشخص است. عبارت‌های مختلفی مانند اَنّا اُنّا یا اَنّا، با الف کوتاه و بلند، به صورت مشدد یا غیر مشدد از واژه انا ضبط کرده‌اند.[۱۶] برخی صورت ابا، انی و ابی را هم آورده‌اند از جمله یاقوت حموی (۶۲۶ق) در ترجیح شکل اَبّا، وجود چند رود و چشمه همنام در کوفه و جاهای دیگر را مورد استناد قرار داده است.[۱۷] بجاوی هم صورت اَبّا را قول اصلی واَنّا را به قولی ناشناخته نسبت داده است.[۱۸] برخی از نحویان بر آنند که این واژه را باید به صورت اَنَّی بخوانند.[۱۹]
بر اساس گزارشهای منابع متعدد که عمدتاً از ابن اسحاق گرفته شده،[۲۰] پیامبر اکرم(ص) بعد از پایان غزوه خندق*، آماده مقابله با پیمان‌شکنان بنی قریظه شد[۲۱] و در سر چاه اناء منزل کرد.[۲۲] حضرت فرمان داد خیمه‌گاهی سر چاه اناء نصب کنند و در آنجا به استراحت پرداخت و از آب آن نوشید، وضو گرفت و در مصلایی مهیا شده، نماز خواند و مرکبش را بر درختی در زمینِ متعلق به مریم بنت عثمان بست.[۲۳] برخی اتراق پیامبر بر سر چاه انا را، برای پیوستن مردم به ایشان در این محاصره دانسته‌اند.[۲۴] گزارشهای دیگر بیانگر این است که چاه انا و محل برپایی خیمه پیامبرنزدیک قلعه‌ها و منازل بنی قریظه بوده و با توجه بیشتر، صدای افراد داخل قلعه شنیده می‌شده است.[۲۵]گفته شده بنی قریظه چاه‌های مختلفی داشته که یکی از آنها چاه انا بوده است.[۲۶] در صورتی که پاره ای از سیره نگاران مانند ابن سیدالناس(۷۳۴ق) هنگام سخن از محاصره بنی‌قریظه، تنها از خیمه زدن پیامبر سر یکی از چاه‌های بنی قریظه بدون نام بردن از چاه انا، یاد کرده‌اند.[۲۷]
به هر روی، اطلاعات ما از چاه انا بسیارمحدود است و تنها در رخداد محاصره بنی قریظه از آن نام برده‌اند و درباره وضع چاه و انهدام‌ها و بازسازی‌های احتمالی بعدی چیزی گزارش نشده است. همچنین برخی از معاصران درباره موقعیت کنونی چاه اظهار بی اطلاعی کرده و تنها احتمال داده‌اند که موقعیت چاه در نزدیک مسجد بنی قریظه باشد.[۲۸]برخی هم این احتمال را که چاه نام دیگری داشته و فراموش شده، بعید ندانسته‌اند.[۲۹]
پانویس
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص124؛ المعالم الاثیره، ص31.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص159، 175؛ اخبار المدینه، ص212.
- ↑ المعالم الاثیره، ص31؛ نک: وفاء الوفا، ج3، ص150-152.
- ↑ المغازی، ج1، ص378؛ تاریخ المدینه، ج1، ص173؛ وفاء الوفا، ج3، ص154.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص175؛ وفاء الوفا، ج3، ص151؛ المعالم الاثیره، ص157.
- ↑ الکافی، ج7، ص48؛ من لایحضره الفقیه، ج4، ص244؛ تهذیب، ج9، ص144-145.
- ↑ تاریخ دمشق، ج3، ص184.
- ↑ وفاء الوفا، ج13، ص124.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص154.
- ↑ عمدة الاخبار، ص207.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص159.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص124.
- ↑ موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص807.
- ↑ السیرة النبویه، ج2، ص234؛ معجم البلدان، ج1، ص298-299؛ معالم الاثیره، ص33.
- ↑ تاریخ معالم المدینه، ص 277.
- ↑ سبل الهدی، ج7، ص222؛ وفاء الوفا، ج3، ص 124؛ معالم الاثیره، ص33.
- ↑ معجم البلدان، ج1، ص59.
- ↑ مراصد الاطلاع، ج1، ص7.
- ↑ السیرة النبویه، ج2، ص234 -235؛ معجم البلدان، ج1، ص298؛ موسوعه العتبات المقدسه، ج3، ص69.
- ↑ السیرة النبویه، ج2، ص234؛ تاریخ الطبری، ج2، ص581-582.
- ↑ تاریخ الطبری، ج2، ص586؛ البدایة و النهایه، ج4، ص121.
- ↑ الامکنة، ج1، ص52.
- ↑ سبل الهدی، ج7، ص222 -223؛ وفاء الوفا، ج3، ص124؛ تاریخ معالم المدینه، ص277.
- ↑ معجم البلدان، ج1، ص298 -299.
- ↑ السیرة النبویه، ج2، ص234- 235؛ سبل الهدی، ج5، ص6.
- ↑ حجاز در صدر اسلام، ص390.
- ↑ عیون الاثر، ج2، ص101.
- ↑ تاریخ معالم المدینه، ص277.
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص428.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل چاه اعواف.
- اخبار المدینه، محمد بن الحسن ابن زبالة ( -۱۹۹ق.)، به کوشش صلاح عبدالعزیز زین سلامه، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق.
- تاریخ المدینة المنوره(اخبار المدینه النبویه)، عمر بن شبّه النمیری ( -۲۶۲ق.)، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر، ۱۳۶۸ش.
- تاریخ مدینه دمشق، علی بن الحسن ابن عساکر ( -۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق.)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.و علی آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- عمدة الاخبار، احمد بن عبدالحمید، به کوشش الانصاری، ناشر سید اسعد طرابزونی.
- الکافی، محمد بن یعقوب کلینی ( -۳۲۹ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- المعالم الاثیره، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق.
- المغازی، محمد بن عمر الواقدی ( -۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
- من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق.)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا ( -۱۲۹۰ق.)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
- وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی ( -۹۱۱ق.)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.