مقام محمود

مفهوم‌شناسی

در لغت

محمود؛ به معنای نیکو سیرت. مقابل مذموم و نیز گفته شده: صفت مفعولی از حمد، به معنای ستوده و ستایش شده است. از نام­های خداوند متعال می‌باشد. از القاب حضرت رسول9  و نام فیلی است­که ابرهه برای ویران کردن کعبه با خود به مکه آورده بود.

مقام در لغت به معانی منزلت، مرتبت، درجه، پایه، رتبه و جایگاه آمده است. گفته­اند: مقام محمود، درجة اعلای از حسنات است.

در اصطلاح

«مقام محمود» اصطلاحی است قرآنی، برگرفته از آیة 79 ازسورة اِسراء و در بیان مفسران، عده‌ای آن را جایگاه و مقام ویژه‌ای برای حضرت رسول9  دانسته‌اند که در آن مقام، اشراف بر همة خلایق دارد و هرچه بخواهد خدا به او می‎دهد اما بسیاری از مفسران مقام محمود را مطلق مقام شفاعت دانسته‌اند. وبرخی نیز بر این نظرند که مراد از مقام محمود، مقام شفاعت عظمای حضرت رسول9  است.

مجلسی= ، یکی از معانی آن را، اهلیت یافتن، برای ظهور امام مهدی(عج</ref> می‌داند: «الْمَقامَ المَحْمُود؛ ‌ای مَقامَ الشَّفاعَة، ‌أی یُؤْهِلنُی لِشَفاعَتِکُمْ، اَوْ ظُهوُرَ امامُ الحقِّ، وَ اِعلاءَ الدّینُ وَ قَمْعُ الکافِریْنَ». «الْمَقامَ المَحْمُودُ»؛ یعنی مقام شفاعت یا اهلیت شفاعت یا اهلیت ظهور امام زمان یا زنده کردن دین یا از بین بردن کفار.

در اصطلاح عرفا، «مقام محمود؛ مجالست است درحال شهود».؛ [به معنای نشستن در حضور حق تعالی می‌باشد].

به نظر می‌رسد این مقام در صدر و سرسلسلة سایر مقامات ویژة آن حضرت در روز قیامت باشد؛ بنابراین، شاید بتوان شفاعت عظمای حضرت رسول9  را که مفسران از آن تعبیر به مقام محمود کرده‌اند به عنوان بارزترین مصداق این مقام ذکر کرد.

در قرآن

«مقام محمود» در قرآن تنها یک بار، آن هم در آیة:؛ آمده است.

جملة «وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ» به منزلة سبب و مقدمه برای رسیدن به مقام محمود است

و منظور از آن، قرائت قرآن و تهجد بعد از خواب «نافله» فضیلت «لک»؛ مخصوص تو است. «عسی» به معنای «ترجّی» است. در تفاسیر آمده: «عسی» هرگاه در رابطه با خدا به کار رود به مفهوم لزوم و وجوب است. «مقام» در اینجا به مفهوم «بعث» و متضمن معنای اقامت است و مفعول مطلق می‌باشد؛ یعنی خداوند تو را در قیامت در موقعیتی پرشکوه و مقامی بلند و ستوده قرار می‌دهد و خلق از اولین تا آخرین، تو را ستایش می‌کنند و در این مقام است که برتری پیامبر9  بر همگان روشن و آشکار می‌شود و در این جایگاه است که هرچه از او بخواهند و شایستة آن باشند، آن حضرت به اذن خدا اعطا می‌کند.

مقام محمود جایگاهی ستوده و منزلتی والاست که در نتیجه تهجد آن حضرت9  به ایشان عنایت شده است و روشن است که «این مقام درجه و رتبه‌ای اعتباری نیست، بلکه واقعیت و موجودیتی است که موهبةً و اکتساباً خداوند متعال آن را به حضرت رسول9  عنایت کرده است». و این رحمت گستردة خداوند متعال است که از رحمانیت او سرچشمه گرفته، خداوندی که محمود مطلق است، این حقیقت را می‌توان از آیات قرآن کریم به­دست آورد؛ آنجا که می‌فرماید: «یَوْمَ لَا یُغْنِی مَوْلًى عَن مَّوْلًى شَیْئًا وَلَا هُمْ یُنصَـرُونَ * إِلَّا مَن رَّحِمَ الله »؛ «روزی که هیچ دوستی نمی­تواند دوست خود را بی نیاز کند و مردم مورد نصرت واقع نمی­شوند مگر کسی که مورد رحمت خدا قرار گیرد.» رحمت استثنا شده در این آیه، همان اذن و اجازه‌ای است که در آیة:؛ «در آن روز، شفاعت [به کسی] سود نبخشد، مگر کسی را که [خدای] رحمان اجازه دهد.» استثنا شده است و حقیقت این اذن همان رحمت گستردة پروردگار است.

و از طرفی خطاب به پیامبر9  می‌فرماید:؛ «ای پیامبر، ما تو را نفرستادیم مگر رحمتی برای جهانیان.» از این آیه، اشرفیت و افضلیت حضرت خاتم النبیین9  بر تمام مخلوقات به­دست می‌آید.. در این آیه پیامبرخدا9  به­طور مطلق از طرف خداوند متعال رحمت برای جهانیان معرفی شده است، که گسترة این رحمت روز محشر را نیز شامل می‌شود، از این رو، آن حضرت مقام اذن مطلق را دارا هستند و لذا آن حضرت شفیع شفیعان می­باشند.

و از سوی دیگر اعطای مقام محمود نیز به­طور مطلق و بدون قید و شرط به آن حضرت صورت گرفته است.

دربارة حقیقت اعطای این مقام گفته شده:

«خداوند به تو مقام محمود را از هر حامدی و نسبت به هرگونه حمدی اعطا کرده است؛ یعنی هرگونه حمدی از هر حامدی به هر محمودی تعلّق بگیرد، آن حمد راجع به تو می‌باشد وآن مقام محمود از آن توست و از آنجا که اختصاص هر حمدی از هر حامدی برای خود خداوند متعال است. طبق آیة: «الْحَمْدُ لله رَبِّ الْعَالَمِینَ»؛.

بنابراین، مقام محمود مقامی است که واسطة بین خداوند متعال و بین مقام حمد است.».

افادة این حقیقت در آیة: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى»  (ضحی: 5</ref>؛ «و به زودی پروردگارت تو را عطا خواهد کرد، تا خرسند گردی.» روشن است؛ چون این خطاب خداوند به حضرت رسول9  نیز مطلق می‌باشد؛ و بدیهی است که عطیة مطلقة خداوند متعال همان رحمت مطلقه است.

بنابراین، مفاد این آیه از جهت مطلق بودن و گستردگی شمول آن و نیز از جهت افادة معنای فنای کلی حضرت رسول9  در ذات خداوند متعال ؛ همان مفاد آیات: و می‌باشد.

در نتیجه با توجه به آیات فوق، خداوند عنایات ویژه‌ای را بدون قید و شرط به پیامبر9  مبذول داشته که نشأت گرفته از رحمت بی منتهای اوست و ظهور کامل حقیقت، این عنایات روز رستاخیز بوده؛ بدین معنا که حقیقت رحمت بودن پیامبر برای جهانیان در جایگاه مقام محمود برای همگان آشکار شده که در نهایت به رضایت مطلق پیامبر9 می‌انجامد.

در روایات

در روایات نظراتی دربارة مقام محمود هست که ما به ذکر آنها می‌پردازیم:

روایات اسلامی که به صورت متواتر دربارة آیة 79 سورة اسراء وارد شد، در توضیح آیه می‌گوید: مقصود از «مقام محمود» همان شفاعت است؛ «وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ، عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً</ref>؛ «برای گزاردن نماز نافله، در بخشی از شب برخیز، تا خدا تو را به مقام بس پسندیده‌ای برانگیزد.»

طبرسی می‌نویسد: مفسران مسلمان همگی بر این نظریه­اند که مقصود از «مقام محمود» همان مقام شفاعت است و می‌گویند در روز رستاخیز پیامبرخدا9  پرچم سپاسگزاری را به دست می‌گیرد و تمام پیامبران زیر آن پرچم می­ایستند. او نخستین شفاعت کننده و نخستین کسی است که شفاعت او پذیرفته می‌شود.

برای نمونه، به چند روایت اشاره می­کنیم:

• پیامبر خدا9  فرمودند: «قَوْلَهُ:، هُوَ المَقامُ الذَّی اَشْفَعُ لِاُمَّتِی فِیهِ». «مقام محمود که خداوند متعال در آیة 79 سورة بنی اسرائیل گفته است؛ همان مقامی است که در آن برای امتم شفاعت می‌کنم.»
• امام علی7  فرمودند: «قالَ رَسُولُ الله9  اِذا قُمْتَ المَقامُ المَحْمُودُ تَشَفَّعْتُ فی اَصْحابِ الْکَبائرَ مِنْ اُمَّتی فَیَشْفَعَنی اللهُ فِیهِم وَ اللهُ لا تَشَفَّعْتُ فِیمَنْ اَذی ذُرِّیتَّی».
• «پیامبر خدا9  فرمودند: هنگامی­که در مقام محمود [مقام شفاعت] قرار گیرم، برای آن افراد از امتم که مرتکب گناهان بزرگ شده‌اند، شفاعت می‌کنم و خدای متعال شفاعتم را دربارة آنان می‌پذیرد. به خداوند سوگند برای کسانی که ذریه و فرزندان مرا آزار کرده باشند، شفاعت نمی­کنم.»
• از امام باقر یا امام صادق8 نقل شده که در تفسیر جملة فرمود: «هِی الشَّفاعَةُ».
• از سماعة بن مهران از موسی بن جعفر8  دربارة آیة مبارک روایت شده که فرمود: «مردم در قیامت چهل سال سرپا نگه داشته می‌شوند؛ به خورشید فرمان داده می‌شود تا بر سر مردم بتابد، و عرق آنها را فراگیرد و به زمین فرمان داده می‌شود که از عرق آنها چیزی نپذیرد. پس نزد آدم می‌آیند، او جواب می‌دهد که من خود دارای گناه و خطیئه هستم، نزد نوح بروید. نوح نیز آنان را به پیغمبر بعد از خود ارجاع می‌دهد تا به عیسی می‌رسد. و آن جناب می‌گوید: دست به دامان محمد رسول الله بزنید. همو که خاتم پیامبران است. پس پیامبر خدا9  می‌فرماید: من برای شفاعت هستم. پس تا در بهشت می‌آید و در را می‌کوبد. گفته می‌شود: کیستی؟ با اینکه خداوند بهتر می‌داند. می‌گوید: محمد. گفته می‌شود در را برایش بگشایید. وقتی در باز می‌شود، به پروردگارش رو می‌آورد و به سجده می‌افتد. سر را بلند نمی­کند تا به او گفته شود سخن بگو و درخواست کن تا عطا شوی و شفاعت کن تا پذیرفته شود. پس سر را بلند می­کند، حتی دربارة کسانی از مسلمانان که به آتش سوخته شده‌اند شفاعت می‌کند! روز قیامت هیچ کس از مردم، آبرومندتر از محمد9  نیست. این است گفتار خداوند؛.

در تفاسیر شیعه

بیشتر مفسران شیعه معتقدند: مقام محمود همان مقام شفاعت است که در اثر شب زنده­داری و نماز خواندن پیامبر9 ، به آن حضرت اعطا شده و هرکس از او شفاعت بخواهد و مصلحت باشد، به اذن خدا شفاعتش می‌کند.

• طبرسی در این باره می‌گوید: «و این مقامی والاست که آن بزرگوار مردم را شفاعت می‌کند. پرچم حمد به دست توانمندش برافراشته شده و پیامبران و فرشتگان در سایة آن پرچم گرد می‌آیند و پیامبر9  نخستین شفاعت کننده و نخستین کسی است که شفاعت او به بارگاه خداوند پذیرفته می‌شود.».
• ابوالفتوح رازی معتقد است: «عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ، أى رجاء أن یبعثک ربّک»؛ امید آن را که خداى تعالى تو را به مقام محمود رساند و مفسّران گفتند: «لعلّ» و «عسى» از خداى واجب باشد و امّا مقام محمود، بیشتر اهل علم برآنند که مقام شفاعت است و آن مقامى است که همه برآن غبطه می‌خورند!».
• صدرالمتألهین می‌نویسد: «اجلّ واعظم مراتب حمد در حقیقت محمدیه نهفته است. این حقیقت محمدیه، قائم به وجود پیامبر9 است. از حیث وصول او به مقام محمودکه در گفتار خداوند وعده داده شده:؛ «امید است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستایش برانگیزد!» پس ذات مقدس او اقصی مراتب حمد است که خداوند خودش را به آن حمد کرده است.».
• شبر معتقداست: «مقام محمود»، مقامی است که اولین وآخرین افراد درآن، پیامبر9 را ستایش می‌کنند وآن مقام شفاعت است».
• شریف لاهیجی ‌گوید: «منظور از آیة نزدیک است که برانگیزد تو را پروردگارت و تو را جاى دهد پسندیده؛ یعنى پروردگار تو در دنیا وجوب نماز شب را مخصوص تو گردانید و از خصایص تو ساخت تا آن­که در آخرت مقام محمود را مخصوص تو و از خصایص تو گرداند و جمعی از مفسران اتفاق کرده‏اند که مراد از مقام محمود مرتبه شفاعت کامله است که در روز قیامت به­آن حضرت خواهند داد و او را به این منزلت اختصاص و امتیاز خواهند بخشید.».
• علامه طباطبایی بر این اعتقاد است که: جملة «عَسَى أَن یَبْعَثَکَ» دلیل بر این است که این مقامی است که خدا در آینده به تو خواهد داد. مقامی است­که ستایش همگان را برمی­انگیزد؛ زیرا سودش به همگان می‌رسد؛. از این گذشته حمد و ستایش در برابر یک عمل اختیاری است و چیزی که واجد همة این صفات باشد جز شفاعت عامة پیامبر9  نیست.
• نظر تفسیر نمونه در این باره: «مقام محمود» چنانکه از لفظش پیداست، معنای وسیعی دارد که شامل هر مقام که در خور ستایش باشد، می‌شود ولی مسلماً در اینجا اشاره به مقام ممتاز و فوق العاده‌ای است که برای پیامبر در سایة عبادتهای شبانه و نیایش در دل سحر حاصل می‌شده است. معروف در میان مفسران این است که مقام در اینجا همان شفاعت کبرای پیامبر9 است. و این احتمال نیز وجود دارد که مقام محمود همان نهایت قرب به پروردگار باشد که یکی از آثارش شفاعت کبری است. گرچه مخاطب در این آیه ظاهراً پیامبر است، لیکن از یک نظر می­توان حکم آن را تعمیم داد و گفت همة افراد با ایمان ـ که برنامة الهی روحانی تلاوت و نماز شب را انجام می‌دهند ـ  سهمی از مقام محمود خواهند داشت و به میزان ایمان و عمل خود، به بارگاه قرب پروردگار راه خواهند یافت و به همان نسبت می‌توانند شفیع و دستگیر واماندگان در راه شوند؛ زیرا می‌دانیم هر مؤمنی در شعاع ایمان خود از مقام شفاعت برخوردار خواهد بود، ولی مصداق اتمّ و اکمل این آیه شخص پیامبر9  است.».

• مرحوم سیدمصطفی خمینی در این باره می‌نویسد: «این مقام بالاترین مرتبة حمدی است که خداوند توسط آن حمد و ستایش شده به این دلیل پیامبر9 ، حمّاد وأحمد و محمّد و محمود نامیده شده است.».

پس مقام محمود در تفاسیر شیعه، مقامی است که تمام مقامات پیامبر9  را باید در آن یافت و این مقام، جایگاهی است که از میان تمام انبیا و اوصیای الهی تنها پیامبر خاتم9  لیاقت و شایستگی احراز آن را دارند و به سبب این مقام است که آن حضرت سیادت و سروری بر تمام خلایق را در روز قیامت خواهند داشت و جایگاه و زمان ظهور این مقام و منزلت در روز رستاخیز برای همگان، از اولین وآخرین می‌باشد.

در تفاسیر اهل سنت

در میان مفسران اهل سنت نیز چند قول مختلف وجود دارد که در اینجا به بررسی آن‎ها می‌پردازیم:

• طبری ‌گوید: «مقام محمود همان مقامی است که حضرت رسول9  در کنار خداوند بر عرش می‌نشیند و روایتی از مجاهد نقل کرده که در تفسیر این آیه: گفته: «یجْلِسُهُ مَعَهُ عَلی عَرشِهِ»؛ «پیامبر همراه خداوند بر عرش می‌نشیند.».
• قرطبی در نقد نظر طبری آورده است: «این قول درست نیست؛ چرا که اصل و صحیحِ حدیث این است: «إِنَّهُ یَجْلِسَهُ مَعَ اَنْبیائه وَ مَلائِکَتِهِ»؛ او با انبیا و فرشتگان می‌نشیند. قرطبی در ادامه نظر ابن عبدالبرّ در کتاب التمهید را آورده که او نوشته است: مجاهد، که از بزرگان تأویل قرآن بوده، گفته است: نزد اهل علم این سخن دو معنا دارد؛ یکی همان که در بالا گفته شد «یَجْلِسَهُ مَعَ اَنْبیاءِهِ وَ مَلائِکَتِهِ» و دوم: در تأویل این آیه:. منظور از این آیه آن است که منتظر ثوابند و منظور نگاه کردن نیست.
• گروهی آن را شفاعت عامة حضرت رسول9  برای مردم در روز قیامت می‌دانندکه نمونة آنها فخررازی است که به نظر آن می‌پردازیم: «امت اسلامی دربارة شفاعت پیامبر عزیز خود به­طور اتحاد چنین می‌گویند: منظور از «مقام محمود» مقام شفاعت است که خدای منان به پیامبر گرامی خود وعده داده و در آن باره فرموده است: و باز می‌گویند: آیة مبارک مربوط به مسئله شفاعت است که خدای رحمان می‌گوید: «به زودی پروردگارت آنچنان برایت می‌بخشد که تا راضی­ات کند»؛ یعنی شفاعت تو را می­پذیرد و بدین وسیله برای عدة زیادی نجات می‌بخشد تا آن مقدار که رضایت تو در این باره جلب گردد.» وی در ادامه می‌گوید: «با اینکه مسلمانان در اصل «شفاعت» اتحاد دارند ولی متأسفانه در معنای آن، راه اختلاف را می‌پیمایند..
• طایفة معتزله شفاعت را تنها برای بالا بردن مقام و درجات بهشتیان می­دانند ولی به نظر ما شفاعت دربارة گناهکاران امت و پیروان پیامبر خاتم و خروج گروهی از آتش [که همان شفاعت پیامبر9  می‌باشد]. نیز انجام می­گیرد».
• مقام محمود، شفاعت عامه است برای اهل محشر؛ از مؤمنان و کافران امتها که انبیا امت­هایشان را به پیامبر9  ارجاع می‌دهند و آن حضرت در حق ایشان شفاعت می‌کند تا اینکه از هولها و ترسهای این موقف راحت شوند.
• گروهی اعطای لوای حمد به آن حضرت را مقام محمود دانسته­اند. قرطبی ‌گوید: «بین دو قول اختلافی وجود ندارد؛ چرا که حضرت رسول9  زمانی که لواء حمد در دستشان است به شفاعت می­پردازند».
• ابن عربی عارف بزرگ قرن هفتم در بیان حقیقت «مقام محمود» آورده است: «در روز قیامت تمام خصلت­های پسندیده از آن پیامبر(ص</ref>  است. و این همان مقام محمودی است که در قرآن وعده­اش به آن حضرت داده شده و این مقام مورد تحسین همگان است و بازگشت تمام ثناها و ستایش‎ها به آن است. و مقامی است که تمام مقامات </ref> به آن باز می‌گردد. ».

حاصل آنکه آنچه اکثر مفسران اهل سنت در تفسیر «مقام محمود» گفته‌اند در حقیقت بارزترین مصداق این مقام؛ یعنی شفاعت عظمای حضرت رسول9  می‌باشد؛ البته برخی نیز اعطای لوای حمد و قرارگرفتن آن حضرت9  در بهترین مکان در عرش خدا را مقام محمود دانسته‌اند که این دو نیز از ویژگیهای این مقام می‌باشد.

نتیجه

• «مقام محمود» جایگاهی ستوده و منزلتی والاست که در نتیجة تهجد حضرت محمد9  به ایشان عنایت شده است.
• روایات اسلامی که به صورت متواتر دربارة آیة وارد شده است، در توضیح آیه می‌گوید: مقصود از «مقام محمود» همان شفاعت است.
• «مقام محمود» در تفاسیر شیعه، مقامی است که در نهایت تمام مقامات پیامبر(ص</ref>  را باید در آن جستجو کرد و این مقام، جایگاهی است­که از میان تمام انبیا و اوصیای الهی تنها رسول الله(ص</ref> لیاقت و شایستگی احراز آن را دارند و به سبب این مقام است که آن حضرت سیادت و سروری بر تمام خلایق را در روز قیامت دارند و جایگاه و زمان ظهور این مقام و منزلت در روز رستاخیز برای همگان از اولین و آخرین می‌باشد.
• اکثر مفسران اهل سنت در تفسیر «مقام محمود» گفته‌اند در حقیقت بارزترین مصداق این مقام؛ یعنی شفاعت عظمای حضرت رسول(ص</ref>  می‌باشد؛ البته برخی نیز اعطای لوای حمد و قرارگرفتن آن حضرت(ص</ref> در بهترین مکان در عرش خدا را مقام محمود دانسته‌اند که این دو نیز از ویژگیهای این مقام می‌باشد.