بازسازی مسجدالنبی (مهدی عباسی)

بازسازی مسجدالنبی به فرمان خلیفه مهدی عباسی در سال ۱۶۵ قمری انجام شد. در این بازسازی تنها قسمت شمالی مسجدالنبی تخریب و دوباره ساخته شد و طول مسجد افزایش یافت. در منابع افزایش مساحت مسجدالنبی در این دوره بین 53 تا 100 ذراع گفته شده‌است. خانه‌هایی که در جهت گسترش مسجد بودند از جمله خانه ملیکه، شرحبیل بن حسنه، عبدالله بن مسعود و مسود بن مخرومه تخریب و به مساحت مسجد افزوده شد. بنا بر گزارش‌هایی تعداد درها به 24 در رسید که بعدا به مرور بسته شدند.

در این دوره مسجد با کاشی‌‌های معرق زینت شد. از سنگ‌های رخام و مرمر برای دیوارها استفاده گردید. در این دوره مقصوره دوره اموی ویران و با سطح مسجد برابر شد و مقصوره جدیدی از چوب ساخته شد.

زمان بازسازی

مهدی عباسی خلیفه عباسی که در سال‌های ۱۵۸ تا ۱۶۹ هجری خلیفه بود، در سال 160 قمری حج بجا آورد و سپس به زیارت مدینه آمد. در این سفر وی دستور توسعه مسجد را داد. بازسازی مسجد در سال 162هـ.ق/79-778م. آغاز شد و تا سال 165هـ.ق/82-781م ادامه یافت.

گسترش مساحت

برخی منابع توسعه مسجد را 100 ذراع و برخی دیگر 53 یا 55 ذراع ذکر کرده‌اند. گسترش مسجد تنها از سمت شمالی صورت گرفت. در قسمت شمالی آن‌ چه در دوره اموی ساخته شده بود، ویران و از نو بازسازی شد.

ادغام خانه های اطراف

در این بازسازی خانه‌های ملیکه، شرحبیل بن حسنه، عبدالله بن مسعود، مسود بن مخرمه در مسجد ادغام شد.

معمار و ناظر بنا

مهدی عباسی، جعفر بن سلیمان را امیر مدینه کرد و او را مامور توسعه مسجد کرد. معماری بنا بر عهده عبدالله بن عاصم بن عمر بن عبدالعزیز و عبدالملک بن شبیب غسانی از اهالی شام بود که پس از وفات ابن عاصم عبدالله بن موسی حمصی به جای وی به کار پرداخت.

مصالح و تزیینات

در این دوره، بیشتر از سنگ‌های مرمر و رخام استفاده شد. ستون‌ها بر پایه‌های مربع شکل قرار داشتند. همه ستون‌ها پوشیده از رخام، سرستون‌ها طلاکاری شده و منقوش به فسیفسا (چیزی شبیه کاشی) بود. طاق‌ها و نیز دیوارهای شمالی و جنوبی با فسیفسا تزیین شده بود. دیوارهای شرقی و غربی، سفید و مقرنس بودند.

در این دوره مسجد با کاشی کاری‌های معرق تزیین شد.

توصیف بنا

جایگزین

در این دوره، رواق‌های پنچ‌گانه شمالی عصر اموی که مشرف بر صحن بود تخریب شد. رواق‌ها در دوره مهدی بدین ترتیب بود:

• پنج رواق در جناح جنوبی
• پنج رواق در جناح شمالی
• سه رواق در جهت شرقی
• چهار رواق در جهت غربی

ستون

• 17 ستون در جهت موازی دیوار جنوبی
• 18 ستون در جهت موازی دیوار شرقی و غربی

دیوار و طاق‌ها

دیوارهای مشرف بر صحن در دیوار جنوبی و شمالی دارای یازده طاق و در هر یک از دیوارهای شرقی و غربی دارای نوزده طاق بودند.

سایبان چوبی

در بالای طاق‌ها برای حفاظت از نور خورشید، سایبان چوبی نصب شد.

درها

24 در برای مسجد ساخته شد. 8 باب در دیوار غربی، هشت باب در دیوار شرقی، چهار باب در دیوار شمالی و چهار باب در دیوار جنوبی(قبله). به نقل از منابع این درها به مرور بسته شد به‌طوریکه ابن جبیر تنها از چهار در اصلی مسجد یعنی باب السلام، باب الرحمه، باب جبرئیل و باب النسا نام می‌برد.

علاوه بر این درها، در کوچکی (خوخه) منسوب به آل عمر در دیوار جنوبی سمت چپ محراب قرار داشت که در این دوره بسته شد و پس از ساخته شدن مقصوره جدید به شکل پنجره درآمد.

مقصوره

در این دوره مقصوره دوران اموی از بین رفت و سطح آن با سطح مسجد یکسان شد. مقصوره‌ای جدید از جنس چوب ساخته شد که به پهنای طول رواق اول بود.

مأذنه

در منابع آمده، در این زمان، سه مأذنه دوره ولیدبن عبدالملک پا برجا بوده است. بدین ترتیب مأذنه‌های شمال شرقی و شمال غربی مسجد در توسعه زمان مهدی که تنها در جهت شمال بود تخریب نشد.

جستارهای وابسته

• مسجدالنبی
• بازسازی مسجدالنبی
• بازسازی مسجدالنبی (دوره عباسی)
• خوخه ابوبکر

منابع

• تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن القادر الانصاری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر

• عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001

• مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، صالح لمعی مصطفی، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372

• وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001