مصارف قربانی
مصارف قربانی، راه‌های شرعی مصرف گوشت قربانی حج است. شیوه مصرف گوشت قربانی و ویژگی‌های مصرف‌کنندگان گوشت قربانی حج در منابع فقهی تعیین شده است. به طور کلی فقهای مذاهب اسلامی برآنند که گوشت قربانی را باید به سه بخش تقسیم کرد. بخشی از آن توسط خود حاجی خورده می‌شود، بخشی به دوستان او هدیه می‌شود و بخشی به فقرا صدقه داده می‌شود.
مصارف سه گانه قربانی
برای قربانی حج تمتع، با توجه به آیات 28 و 36 سوره حج[۱] و روایات باب قربانی به ویژه روایات تثلیث قربانی در طرق شیعه[۲] و اهل سنت،[۳] سه مصرف توسط فقهای مذاهب خمسه ذکر شده است: 1) خوردن بخشی از قربانی توسط حاجی، 2)هدیه دادن بخشی از آن به دوستان، 3) صدقه دادن بخشی از آن به فقیر. که در ادامه جزئیات تفاوت دیدگاه این فقهاء بیان می گردد.
اصطلاح "تثلیث قربانی" در باب حج، به معنای «سه بخش کردن آن» آمده است.[۴] به این صورت که حج گزار، قربانی را به سه بخش کاملاً مساوی تقسیم کند. یک سوم آن را برای خود بردارد، یک سوم آن را به دیگران هدیه دهد و یک سوم آن را به فقرا صدقه دهد.[۵]
نظر فقهای امامی
فقهای امامیه در مورد مصارف قربانی حج تمتع چهار دیدگاه اصلی دارند:
- وجوب مصارف سه گانه (خوردن حاجی از قربانی، هدیه به دوستان و صدقه به فقراء)؛[۶]
- استحباب تثلیث؛[۷]
- احوط بودن مصارف؛[۸]
- جواز صرف در یکی از مصارف به تنهایی.[۹]
اقوال فقهای اهل سنت
شافعی(م204ق) خوردن از قربانی حج تمتع را مانند قربانی کفاره ای جایز نمی داند و تمام قربانی را سهم فقرا می داند.[۱۰]
ابوحنیفه نعمان بن ثابت(م150ق)، مالک بن انس(م179ق) و احمد بن حنبل(م۲۴۱ق) و فقهای پیرو آنها خوردن از قربانی حج تمتع و قران را شبیه قربانی های مستحبی و تطوعی جایز دانسته اند.[۱۱]
فقهای حنفی و حنبلی گفته اند: حاجی بیش از یک سوم قربانی را نخورد و روایات تثلیث قربانی را نقل کرده اند.[۱۲] و استحباب خوردن از قربانی حج قران و تمتع و استحباب تثلیث آن دو را مطرح کرده اند.[۱۳] اما فقهای مالکی برای خوردن مقداری مشخص نکرده و تثلیث قربانی را رد کرده اند.[۱۴]
شرایط مصرف کنندگان قربانی
همان طور که در بخش مصارف قربانی گفته شد، بخشی از قربانی صدقه و بخشی دیگر هدیه داده می شود. فقها برای کسی که صدقه یا هدیه را دریافت می کند، شرایطی همچون ایمان، فقر و اهل حرم بودن را قرار داده اند که در ادامه می آید:
نظر فقهای امامیه
اکثر فقهای امامیه، "مومن بودن" را جزو شرایط دریافت کننده بخش صدقه و هدیه قربانی دانسته اند. [۱۵] برخی نیز تنها در دریافت کننده بخش صدقه این شرط را لازم دانسته اند.[۱۶]
برخی فقهای امامیه "فقیر بودن" را جزو شرایط دریافت کننده بخش هدیه و صدقه از قربانی دانسته اند. [۱۷] اما قریب به اتفاق فقهای امامیه، فقیر بودن را تنها جزو شرایط دریافت کننده صدقه دانسته اند؛[۱۸]به جز محقق داماد که در هیچ کدام از دریافت کننده هدیه و صدقه، فقر را شرط ندانسته است. ایشان که صدقه دادن به غنی را نیز جایز می شمارد؛ وجه امتیاز بین هدیه و صدقه را در شرط بودن "قصد قربت" در صدقه و عدم شرطیت آن در هدیه می داند.[۱۹]
در بین فقهای شیعه، آیة الله شبیری زنجانی، شرط "اهل حرم بودن" فقیر را در مصرف کننده صدقه قرار داده است.[۲۰]
نظر فقهای اهل سنت
در سهم فقیر از قربانی، حنابله و شافعیه قائل به شرطیت "اهل حرم بودن" فقراء، و حنفیه و مالکیه قائل به عدم شرطیت آن هستند.[۲۱]
مشکلات مصارف قربانی
بین دهه های 30 تا 80 قرن چهاردهم هجری شمسی حاجیان با سه مشکل جدید در انجام فریضه قربانی حج تمتع مواجه شدند که عبارتند از:
- انتقال کشتارگاه به خارج از منی (در سال 1355ه.ش به "وادی محسر"[۲۲] و در سال 1378ه.ش به "معیصم"[۲۳] )
- عدم امکان تثلیلث قربانی در فضای محدود منی به علت تعداد زیاد حجاج
- اسراف قربانی با سوزاندن و دفن آنها: به علت زیاد بودن گوشت های قربانی، کم بودن مستحقین نزدیک، نبودن شرایط مناسب برای بسته بندی و ارسال قربانی ها و وجود فتاوایی بر ممنوعیت خارج کردن قربانی از منی.
در بین فقهای امامیه، آیت الله خوئی مشکل اول را با جواز قربانی در کشتارگاه های فعلی و برداشتن شرط وقوع ذبح در منی؛[۲۴] و مشکل دوم را با وکالت گرفتن از فقیر و اجازه تصرف در سهم فقیر؛[۲۵] مشکل سوم را با دادن جواز خروج گوشت قربانی از منی حل کرده اند.[۲۶] اکثر فقهای معاصر هم مشابه این راه کارها را پیشنهاد داده اند. اما آیت الله مکارم ابتدا با ساقط کردن تکلیف ذبح قربانی در حج تمتع مسأله را حل کردند[۲۷]و پس از چند سال که امکان بسته بندی و ارسال گوشت ها به کشورهای فقیر فراهم شد؛ اجازه ذبح قربانی را در کشتارگاه های فعلی خارج از منی دادند.[۲۸]
مذاهب اربعه اهل سنت مشکل اول را ندارند؛ چون قائل به وجوب ذبح در منی نیستند؛ بلکه کل حرم را محل قربانی می دانند؛[۲۹] همچنین با مشکل دوم نیز مواجه نیستند؛ زیرا فقهای شافعی و مالکی تثلیث قربانی را رد کرده اند و فقهای حنفی و حنبلی نیز قائل به استحباب تثلیث هستند و استحباب برای آنها لزومی نمی آورد. پس تنها با مشکل سوم مواجه بودند. شیخ محمود شلتوت (م1383ه.ق)، در سال 1328 ه.ش ذبح را واجب کرد؛ هرچند موجب سوزاندن یا دفن شود.[۳۰] اما دکتر طه ریان مالکی سه راهکار برای قربانی مطرح کرده است: 1- پرداخت قیمت قربانی به جای ذبح آن و صرف آن در مصارف مورد نیاز فقراء، 2- فروش گوشت قربانی و دادن قیمت آن به فقراء کشورهای اسلامی،3- ساخت کارخانه هایی برای بسته بندی گوشت ها و ارسال آن به فقراء کشورهای اسلامی.[۳۱] امروزه راهکار سوم در عربستان اجرا می گردد.
پانویس
- ↑ «فَكلُواْ مِنهْا وَ أَطْعِمُواْ الْبَائسَ الْفَقِيرَ» (سوره حج، آیه 28) و «فَكلُواْ مِنهْا وَ أَطْعِمُواْ الْقَانِعَ وَ الْمُعْترَّ» (سوره حج، آیه 36)
- ↑ به عنوان نمونه رجوع شود به: وسائل الشيعة، ج14، باب 40: بَابُ حُكْمِ أَكْلِ الْإِنْسَانِ وَ إِطْعَامِهِ وَ إِهْدَائِهِ مِنْ هَدْيِهِ الْمَنْدُوبِ وَ الْوَاجِبِ، صص159-168.
- ↑ احكام القرآن جصاص، ج5، ص81.
- ↑ رک: فرهنگ فقه، ج2، صص347-348.
- ↑ رک: پیشین، ج2، ص 347.
- ↑ جامع المقاصد، ج3، ص242، الروضة البهية، ج2، صص 292-293 و مسالك الأفهام،. ج2، ص 303.
- ↑ النهاية، ص261؛ الجامع للشرائع، ص214.المختصر النافع، ج1، ص90، إرشاد الأذهان، ج1، ص333، كشف اللثام و الإبهام، ج6، ص170، جواهر الكلام، ج19، ص157 و ص160.
- ↑ بيست و پنج رساله فارسى، ص456، مناسك حج، شیخ انصاری، ص105، دليل الناسك - تعليقة وجيزة على مناسك الحج (للنائيني)، صص 386-387، المعتمد، ج5، صص295.
- ↑ كتاب الحج، ج3، ص238، جامع المدارك، ج2، ص462،الحج في الشريعة الإسلامية الغراء، ج5، ص 141
- ↑ -الام، ج2، ص239، التفسير المظهرى، ج1، ص226؛ احکام القرآن ابن عربی، ج3، ص1291؛ الشرح الكبير على متن المقنع، ج3، ص580؛ تذكرة الفقهاء، ج8، ص 294؛ همو، 1412ق، ج11، ص147 و ص258.
- ↑ - التفسير المظهرى، ج6، ص279، الكافي في فقه الإمام أحمد، ج1، ص540-541؛ العدة شرح العمدة، ص236؛ البحر الرائق شرح كنز الدقائق، ج3، ص76؛ اللباب فی شرح الکتاب، ج1، ص223؛ الشرح الكبير على متن المقنع، ج3، ص580؛ الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، ص216.
- ↑ - احکام القرآن جصاص، ج5، ص81، المغني،ج9، ص448، العدة شرح العمدة، ص235.
- ↑ - الفقه على المذاهب الأربعة، ج1، صص628-629، المبسوط، ج4، ص141، حاشية الروض المربع شرح زاد المستقنع، ج4، ص239-240.
- ↑ - احکام القرآن ابن عربی، ج3، ص1294، الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، ص217.
- ↑ مسالك الأفهام، ج2، ص303؛ مناسك حج، صص105-106؛ أنوار الفقاهة - كتاب الحج، ص172؛ قلائد الدرر، ص72؛ و نیز: سفينة النجاة، ج2، ص173.
- ↑ جامع المقاصد، ج3، ص243؛ مدارك الأحكام، ج8، ص45؛ مهذّب الأحكام، ج14، صص278-279.
- ↑ بيست و پنج رساله فارسى، ص456؛ أنوار الفقاهة - كتاب الحج، ص172.
- ↑ جامع المقاصد، ج3، ص243؛ مسالك الأفهام، ج2، ص 303؛ جواهر الكلام، ج19، ص 160؛ قلائد الدرر في مناسك من حج و اعتمر، ص72؛ و سفينة النجاة، ج2، ص173؛ مهذّب الأحكام، ج14، صص278-279؛ دليل الناسك، صص 386-387؛ التهذيب في مناسك العمرة و الحج، ج3، ص 226؛ منتخب مناسك حج، ص260؛ مناسك زائر، ص228، مسأله555.
- ↑ - رک: كتاب الحج، ج3، ص 221.
- ↑ مناسك زائر، ص228، مسأله555.
- ↑ - الفقه على المذاهب الخمسة، ج1، صص267-268؛ عیون المسائل، مسأله 557، ص273؛ الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، سال یازدهم، شماره 2، ص218-219؛ المغنی، ج3، ص385؛ اللباب في شرح الكتاب، ج1، ص224.
- ↑ - رک: سازمان حج و زیارت، اجرای طرح قربانی 1379 -1380 ه.ش، صص ۴۲_۴۳.
- ↑ - آثار اسلامی مکه و مدینه ، ص170.
- ↑ - رک: المعتمد، ج5، صص210-211.
- ↑ - المعتمد، ج5، ص302؛ مناسك الحج، ص176.
- ↑ - المعتمد، ج5، ص302.
- ↑ - رک: پرشکوه ترین مراسم عبادت و قربانی، ص115؛ حکم الاضحیه فی عصرنا، صص5-6.
- ↑ - مکارم شيرازى، ناصر، الفتاوى الجديدة، ج3، صص109-110، سؤال 389.
- ↑ - منتهى المطلب، ج11، ص172؛ و نیز رک: كشف اللثام و الإبهام، ج6، ص203.
- ↑ - رک: الفقه على المذاهب الخمسة، ج1، صص270-271؛ فقه الإمام الصادق عليه السلام، ج2، ص 237؛ به نقل از رسالة الإسلام، ج1، شماره4.
- ↑ - رک: الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، سال یازدهم، شماره2، ص221-222.