بئر زبیده
بئر زبیده چاهی در نزدیکی مکه است.
بئر زبیده چاهی است که به دستور زبیده در حد غربی عرفات در شرق مکه و پشت منا، ایجاد شده تا برای حاجیان در عرفات آب آشامیدنی فراهم نماید.
موقعیت
بئر زبیده چاهی است در وادی عُرَنه در حد غربی عرفات در شرق مکه و پشت منا که به دستور زبیده (م. 215ق.) همسر هارون الرشید (حک: 170-193ق.) حفر شد.[۱]
مردم مکه این چاه را به سبب عمق زیادش که ورود بدان را ترسناک می‌کرد، با نام حبس الجن می‌شناختند.[۲]
علت احداث چاه
احداث این چاه پس از هنگامی رخ داد که زبیده بر آن شد تا برای حاجیان در عرفات آب آشامیدنی فراهم نماید. از این‌رو، با حفر قناتی آب چشمه نعمان در وادی نعمان بین مکه و طائف را به سوی عرفات هدایت کرد. آب قنات پس از ورود به برکه‌ای در عرفات، به سوی مزدلفه[۳] و سپس چاه زبیده می‌رسید.[۴]
به نوشته منابع، این چاه با استفاده از سنگ‌هایی بسیار بزرگ ساخته شده بود و حدود 23 متر عمق داشت و دسترسی به آن با 73 پله ممکن بود.[۵] با توجه به این ویژگی‌ها، آن چاه باید چیزی همانند آب انبار و مخزن آب بوده باشد. فاصله بئر زبیده با منبع اصلی تامین‌کننده آب آن، حدود 33 کیلومتر بود.[۶] شاید صعوبت و سنگلاخ بودن مسیر باعث شد تا این قنات در بئر زبیده به پایان برسد و تا مکه ادامه نیابد.[۷]
هزینه عملیات آب‌رسانی
هزینه عملیات آب‌رسانی از وادی نعمان به چاه زبیده، همراه هزینه احداث چشمه‌های دیگر در حنین واقع در 20 کیلومتری شرق مکه را افزون بر یک میلیون و هفتصد هزار دینار دانسته‌اند.[۸]
آورده‌اند هنگامی که کارگزاران عملیات آب‌رسانی پس از پایان یافتن کار برای انجام محاسبات هزینه‌ها به بغداد نزد زبیده آمدند، وی با گشاده‌دستی با آن‌ها برخورد کرد و بدون توجه به دفاتر ثبت هزینه‌ها، طلب همه را پرداخت و بدهکاری‌های آن‌ها را بخشید و خلعت‌هایی نیز به آن‌ها اهدا کرد.[۹]
تعمیرات بئر زبیده
بئر زبیده در طول تاریخ شاهد تعمیراتی نیز بود[۱۰] ولی بیشترین توجه به آن هنگامی صورت گرفت که به دستور «فاطمه خانم سلطان» دختر سلطان سلیمان قانونی (حک: 926-974ق.) [۱۱] یا همسر وی[۱۲] بازسازی شد.
بر پایه این گزارش، به سال 969ق. که بسیاری از چاه‌ها و چشمه‌های مکه به سبب خشکسالی از میان رفتند، از آن‌جا که چاه زبیده و سرچشمه آن در وادی نعمان هنوز اندک آبی داشت، مهندسان خبره و نیروهای زبده کوشیدند تا با لایروبی کانال‌های آب، حجم آب این چاه را بیفزایند. سپس مقرر شد تا آب این چاه را با حفر کانال‌هایی به چشمه حنین برسانند که پیش از آن در دوران زبیده تا مکه کانال‌کشی شده بود.[۱۳] سرانجام این طرح پس از 10 سال در ذی‌قعده سال 979ق. با صرف هزینه‌ای افزون بر 500 هزار دینار به پایان رسید.[۱۴]
در سده 14ق. آب بئر زبیده با استفاده از مَرکب‌ها برای شریف مکه، والیان و کارگزاران کاروان‌های حج حمل می‌شد.[۱۵] در دوره سعودی، آب چشمه حنین و نیز چشمه نعمان، منبع تامین آب بئر زبیده، با دو قنات جداگانه در منطقه شیبیه مکه در یک‌جا گرد آمد و آب آن‌ها از طریق قنات و لوله به مناطق گوناگون منتقل شد.[۱۶]
پانویس
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص338؛ الارج المسکی، ص83؛ تحصیل المرام، ج2، ص612؛ التاریخ القویم، ج3، ص354.
- ↑ التاریخ القویم، ج3، ص406.
- ↑ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص405.
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص338، 341؛ الارج المسکی، ص83.
- ↑ التاریخ القویم، ج3، ص406-407.
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص214.
- ↑ التاریخ القویم، ج3، ص407.
- ↑ مروج الذهب، ج4، ص226؛ الارج المسکی، ص83.
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص337؛ تحصیل المرام، ج2، ص610؛ مرآة الحرمین، ج1، ص214.
- ↑ الارج المسکی، ص83-84.
- ↑ التاریخ القویم، ج3، ص407.
- ↑ منائح الکرم، ج3، ص353.
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص342-349؛ منائح الکرم، ج3، ص353-357؛ تحصیل المرام، ج2، ص619؛ التاریخ القویم، ج3، ص407-408، 412.
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص343؛ مرآة الحرمین، ج1، ص219-220.
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص214.
- ↑ التاریخ القویم، ج3، ص410.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بئر زبیده.
- الارج المسکی فی التاریخ المکی: علی عبدالقادر الطبری (م. 1070ق.)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، 1416ق.
- الاعلام باعلام بیت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالی (م. 990ق.)، به کوشش علی محمد، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1425ق.
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.
- تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. 1321ق.)، به کوشش ابن دهیش، 1424ق.
- رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. 779ق.)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق.
- مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق.
- مروج الذهب: المسعودی (م. 346ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق.
- منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (م. 1125ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة‌ام القری، 1419ق.