قبرستان وادی السلام
قبرستان وادِی السَّلام، نام قبرستانی بزرگ و تاریخی در شهر نجف که به سبب وجود احادیث بسیاری درباره فضیلت آن، برای شیعیان اهمیت مذهبی دارد.
این قبرستان از بزرگ‌ترین قبرستان‌های جهان است که افزون بر وسعت، از قدمت بسیار بالایی نیز برخوردار است. بنابر برخی روایات، این قبرستان محل رجعت بعضی از پیامبران و صالحان است و هر مؤمنی در هر جای دنیا که وفات کند، روح او به این مکان خواهد آمد.
قرار گرفتن وادی‌السلام در شهر نجف، که مرقد امام اول شیعیان، امام علی(ع) در آن قرار دارد، بر اهمیت آن افزوده است. همچنین بسیاری از مشاهیر مذهبی، سیاسی و اجتماعی شیعه در این قبرستان مدفونند.
وجه تسمیه
کلمه «وادی» در عربی به معنای سیل‌گاه و جایی است میان دو کوه و آبراهی که سیلاب در آن جاری می‌شود و اندک اندک در زمین فرو می‌رود. در فارسی، این کلمه را برای بیابان و صحرا به کار می‌برند [۱][۲][۳] و کلمه «السلام» نزد مسلمانان از نام‌های خدا و در عربی از جمله به معنای سلامت از آسیب و آفات ظاهری و باطنی است. [۴][۵]
شیخ کلینی روایتی درباره این قبرستان از امام علی (ع) نقل کرده که در آن، از کلمه «وادی السلام» برای اشاره به آن استفاده شده است. [۶][۷]
برخی منابع درباره سبب نام‌گذاری قبرستان وادی السلام برآنند که این نام را پیامبر اسلام(ص) و بلکه جبرئیل بر آن نهاده به این معنا که مدفون در این قبرستان از محاسبه و عذاب عالم برزخ معاف و در سلامت است.[۸]
به غیر از نام «وادی السلام» در برخی روایات با عبارت «ظَهر الکوفَه» (پشت کوفه) به این قبرستان اشاره شده؛ مانند روایتی که مجلسی دوم از عیاشی نقل کرده است:
«قال أمیر المؤمنین- صلوات اللّه علیه: أول بقعة عبد اللّه علیها ظهر الکوفة لما أمر اللّه الملائکة ان یسجدوا لآدم، سجدوا علی ظهر الکوفة: [۹] امیر مومنان (ع) فرمود: نخستین جایی (در زمین) که خدا را در آن عبادت کردند، پشت کوفه بود؛ وقتی که خداوند فرشتگاه را امر به سجده بر آدم کرد، آنان در پشت کوفه سجده کردند.»
موقعیت جغرافیایی و تاریخچه
قبرستان وادِی السَّلام، در شهر نجف کشور عراق واقع است و از جنوب به بارگاه مطهر امام علی(ع) و خیابان موسوم به علی بن ابی‌طالب و از شرق به جاده نجف - کربلا و از شمال به منطقه حی المهندسین و از سمت غرب به دریاچه «بحر النجف» می‌رسد.
بنابر روایات دینی پیشینه این قبرستان به پیش از اسلام می‌رسد؛ اما روایات تاریخی چندانی از وضعیت قبرستان در پیش از اسلام در دست نیست. با این حال، به نظر می‌رسد که این مکان از قدیم محل دفن مردگان بوده است.
روایات دینی، تاریخ این مکان را تا زمان سجده فرشتگان بر آدم پیش برده‌اند؛ چنان که در روایتی منسوب به امام علی(ع)، وقتی خداوند فرشتگان را به سجده بر آدم(ع) امر کرد، آنان در همین مکان بر زمین سجده کردند.[۱۰]
اهمیت و فضیلت
در منابع شیعه از قبرستان وادی‌السلام بسیار سخن آمده و فضائل بسیاری برای آن برشمرده شده است. گویا قدیم‌ترین روایتی که در این باره در منابع معتبر شیعی نقل شده، روایت کلینی (متوفای ۳۲۸ق.) است که به امام علی(ع) رسیده و منابع بعدی نیز آن را بسیار نقل کرده‌اند. در این روایت، امام علی(ع) همراه یکی از اصحاب خویش، به وادی السلام می‌رود و در آنجا می‌فرماید:
«... مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یمُوتُ فِی بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا قِیلَ لِرُوحِهِ الْحَقِی بِوَادِی السَّلَامِ وَ إِنَّهَا لَبُقْعَةٌ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ؛[۱۱] هیچ مومنی در جایی از زمین نمیرد مگر آن که به روح او فرمان دهند که به وادی السلام آید. اینجا، نقطه‌ای از بهشت است.»
از مروان بن مسلم نیز چنین نقل شده است:
به امام جعفر صادق(ع) عرض کردم: «برادرم در بغداد زندگی می‌کند و می‌ترسم که اجلش در آنجا فرا رسد». امام(ع) فرمود:
«ما تبالی حیثما مات، اما انه لا یبقی مؤمن فی شرق الارض وغربها الا حشر الله روحه الی وادی السلام»؛ «اهمیت نده که کجا بمیرد. هیچ مؤمنی در مشرق یا مغرب زمین نمی‌میرد؛ مگر آنکه خداوند روحش را به وادی‌السلام می‌فرستد».
راوی پرسید: «وادی‌السلام کجاست؟» حضرت(ع) فرمود:
«ظهر الکوفة، اما انی کانی بهم حلق حلق قعود یتحدثون»؛ «پشت کوفه. گویی من با چشم خود می‌بینم که حلقه حلقه نشسته‌اند و با یکدیگر سخن می‌گویند». [۱۲][۱۳]
«زید نرسی»، از اصحاب امام صادق(ع)، از آن حضرت، روایت می‌کند که فرمود:
چون روز جمعه و عیدین (فطر و قربان) فرا رسد، خداوند منان به رضوان، خازن بهشت، دستور می‌دهد که میان ارواح مؤمنان که در عرصه‌های بهشت قرار دارند، فریاد برآورد که خداوند به شما رخصت داده است که به خویشان و دوستان خود در دنیا، سر بزنید. در ادامه روایت، امام(ع) توضیح می‌دهد که چگونه، خداوند آنها را به روی زمین می‌آورد.
«فینزلون بوادی السلام وهو واد بظهر الکوفة ثم یتفرقون فی البلدان والامصار حتی یزورون اهالیهم الذین کانوا معهم فی دار الدنیا....؛ پس آنها در وادی‌السلام فرو می‌آیند و آن، منطقه‌ای پشت کوفه است و از آنجا، به شهرها و کشورها، پراکنده می‌شوند. سپس به خویشان و آشنایان خود که در دنیا با آنها بوده‌اند، سر می‌زنند... سپس به جایگاه خود در بهشت بازمی‌گردند. »[۱۴]
دیلمی در کتاب ارشاد، ویژگی‌های وادی‌السلام را چنین نقل کرده است:
از ویژگی‌های تربت امیرمؤمنان(ع) آن است که از کسانی که در این سرزمین دفن شوند، عذاب قبر و سؤال نکیر و منکر برداشته می‌شود؛ چنان‌که در روایات صحیح، به آن تصریح شده است. [۱۵]
سیدنعمت‌الله جزائری نیز در همین رابطه می‌گوید:
بهشت روی زمین، وادی‌السلام است که محل آن، بیرون کوفه، بین نجف و کربلا می‌باشد و ارواح مؤمنان در پیکرهای مثالی در آنجا، از نعمت‌های الهی برخوردار می‌شوند تا روزی که به جایگاه اصلی خود در بهشت برین راه یابند. [۱۶]
با توجه به روایات و ویژگی‌های بیان شده، بسیاری از بزرگان و شیعیان، از گذشته تا به امروز، وصیت می‌کرده‌اند که جنازه‌شان را به نجف اشرف منتقل نمایند و در قبرستان وادی‌السلام به خاک بسپارند. در نتیجه، این قبرستان، به مرور زمان گسترش یافته و به پهناورترین قبرستان جهان، تبدیل شده است.
بناهای داخل قبرستان
در قبرستان وادی‌السلام، زیارتگاه‌ها و مقام‌های منسوب به برخی پیامبران و امامان (علیهم‌السّلام) و نیز آرامگاه‌های برخی از علما و مشاهیر شیعه وجود دارد که مهم‌ترین آنها، عبارت‌اند از:
مرقد حضرت هود و صالح
میان قبرستان وادی‌السلام، قبری منسوب به دو پیامبر بزرگ الهی؛ حضرت هود و حضرت صالح(ع) وجود دارد که از زیارتگاههای مشهور و شناخته شده شیعیان می‌باشد.
البته گفتنی است، بیشتر مورخان و جغرافی‌دانان مسلمان، مدفن این دو پیامبر را در یمن، تعیین کرده‌اند. اما در منابع حدیثی شیعه، روایات دیگری وارد شده است که بر وجود قبر هود و صالح(ع) در وادی‌السلام، دلالت دارد؛ از جمله در روایتی، از امام حسن(ع) نقل شده است که امیرمؤمنان(ع) به ایشان فرمود:
«مرا پشت کوفه، در قبر دو برادرم هود و صالح، به خاک بسپارید». [۱۷]
در روایت دیگری آمده است که امیرمؤمنان(ع) به امام حسن(ع) فرمود: «مرا در قبر برادرم هود، دفن کنید».[۱۸]
علامه سیدمهدی بحرالعلوم، مزار کنونی هود و صالح(ع) را در این نقطه از وادی‌السلام آشکار کرد. [۱۹]
گویا پیش از آن، مزار هود و صالح در قسمت دیگری از وادی‌السلام قرار داشت. اما سید بحرالعلوم، محل فعلی را شناسایی کرد و گنبدی نیز از سنگ و گچ بر فراز آن ساخت. سپس یک ایرانی، آن را خراب نمود و به‌جای آن، ساختمان جدیدی با گنبد کاشی‌کاری بنا کرد. این ساختمان در سال ١٣٣٧ه. ق، یعنی در دوره اشغال عراق از سوی بریتانیا بازسازی گردید. [۲۰]
مقام حضرت مهدی و امام صادق
به فاصله چندصد متر از سمت شمال غربی مرقد هود و صالح(ع)، مقامی منسوب به حضرت مهدی(عج) وجود دارد که ساختمان آن گویا برای نخستین بار، به دست علامه سیدمهدی بحرالعلوم، ساخته شده است.
شیخ جعفر آل محبوبه، به وجود کتیبه‌ای به تاریخ ١٢٠٠ه. ق، در زیارتگاه اشاره کرده که گویا مربوط به زمان ساختن زیارتگاه به دست سیدبحرالعلوم است. در سال ١٣١٠ه. ق، نیز یک شیعه هندی، به نام سیدمحمد خان، ساختمان مقام را بازسازی و برای آن گنبدی با کاشی‌های آبی رنگ بنا نمود. [۲۱]
زیارتگاه، دارای صحنی است که با یک ورودی در زاویه جنوب غربی آن به فضای قبرستان متصل می‌شود. در سمت راست ورودی، چاه آبی منسوب به امام زمان(عج) به چشم می‌خورد. ساختمان مقام، در جنوب شرقی صحن قرار دارد و دارای دو اتاق است. در اتاق اول (غربی)، محراب کاشی‌کاری وجود دارد که همان مقام حضرت مهدی(عج) است. در اتاق دوم نیز مقامی منسوب به امام جعفر صادق(ع)، به‌صورت محراب کاشی‌کاری وجود دارد.
پیش‌تر، روایتی از شیخ کلینی و ابن‌قولویه از ابان بن تغلب نقل شد که براساس آن، امام صادق(ع) در سه موضع از نجف، نماز خواند که یکی از آنها، محل منبر قائم(عج) بود. بر این اساس، مقام حضرت مهدی(عج) در وادی‌السلام، منطبق بر این مکان و مقام امام صادق(ع) نیز محل نماز خواندن آن حضرت دانسته شده است.
مقبره سید علی آقا قاضی
حاج سیدمیرزا علی، فرزند سیدحسین قاضی طباطبایی، در ذی‌حجه ١٢٨5ه. ق، در تبریز به دنیا آمد. نخست در حوزه علمیه تبریز به تحصیل علوم دینی پرداخت، سپس برای ادامه تحصیل، راهی نجف اشرف شد و از محضر استادانی، چون آخوند خراسانی، شریعت اصفهانی، شیخ محمدحسن مامقانی و سیدمحمدکاظم یزدی بهره برد و در سن ٢٧ سالگی به درجه اجتهاد رسید.
او بیشتر سال‌های عمر پربرکت خود را به مجاهدت و تهذیب نفس و کسب مقامات عرفانی سپری کرد و شاگردان بزرگی، همچون علامه سیدمحمدحسین طباطبایی صاحبتفسیر المیزان، محمدتقی بهجت، سیدعبدالحسین دستغیب، سیدعبدالاعلی سبزواری، به دست وی تربیت شدند. سیدعلی آقا قاضی در سال ١٣66ه. ق، درگذشت و پیکرش در وادی‌السلام، به خاک سپرده شد. قبر وی، ابتدای ورودی اصلی قبرستان وادی‌السلام، روبه‌روی خیابان متصل به مرقد هود و صالح(ع)، قرار دارد. [۲۲][۲۳]
قبر رئیسعلی دلواری
رئیسعلی دلواری، از شخصیت‌های ملی و رهبران نهضت مبارزه با استعمار انگلیس در سواحل شمالی خلیج فارس، به شمار می‌آید. او در خانواده‌ای مذهبی در روستای «دلوار»، از توابع تنگستان (در استان بوشهر)، متولد شد و در دامان پدر و مادری متدین و مسلمان پرورش یافت.
پدرش، زایر محمد، فرزند زایر غلامحسین، فرزند عالی، فرزند عیوض، کدخدای دلوار و از طایفه احمدی بود و مادرش، «شهین»، دختر علی، فرزند زایر محمد از طایفه فولادی ساکن باغک تنگستان بود. تاریخ تولد وی در هیچ منبعی، ثبت نشده است.
در سال ١٣٢6ه. ق، در دوره استبداد صغیر که محمدعلی شاه قاجار، مجلس شورای ملی را منحل کرد و آزادی‌خواهان را به زندان‌انداخت و مردم ایران در شهرهای مختلف از جمله تبریز، رشت، اصفهان و نقاط دیگر مبارزه را آغاز کردند، رئیسعلی دلواری با همکاری روحانیان و دیگر آزادی‌خواهان، این شهر را از تصرف نیروهای وابسته به محمدعلی شاه خارج کردند. رئیسعلی دلواری، کنار تدارک حمله به بوشهر، تقریباً هر شب به پادگان انگلیسی‌ها حمله می‌کرد و ضرباتی بر آنها وارد می‌آورد؛ تا اینکه سرانجام در جریان یکی از این حملات در سال ١٣٣٣ه. ق، به شهادت رسید. [۲۴]
جنازه رئیسعلی، مدتی پس از شهادت، به نجف اشرف انتقال یافت و در قبرستان وادی‌السلام به خاک سپرده شد و قبر وی تا به امروز در این قبرستان، باقی مانده است و مردم و علاقه‌مندان، بر آن فاتحه می‌خوانند.
پانویس
- ↑ العین، فراهیدی، ج۸، ص۹۸.
- ↑ مفردات ألفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ص518.
- ↑ دهخدا، ذیل مدخل «وادی».
- ↑ مفردات ألفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ص239.
- ↑ قاموس قرآن ،قرشی، علی‌اکبر، ج۳، ص۲۹۶.
- ↑ الکافی، کلینی ، محمد بن یعقوب ج5، ص349.
- ↑ الکافی ،کلینی، محمد بن یعقوب، ج۳، ص۲۴۳.
- ↑ تاریخ النجف المعروف بالیتیمة الغرویة و التحفة النجفیة فی الارض المبارکة الزکیة، براقی، حسین ، ص۲۴۳.
- ↑ بحار الانوار، مجلسی، محمدباقر، ج100، ص232.
- ↑ بحار الانوار، مجلسی، محمدباقر، ج100، ص232.
- ↑ الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب ج5، ص600.
- ↑ الکافی، ج٣، ص٢4٣.
- ↑ تهذیب الاحکام، الطوسی، ج١، ص466.
- ↑ الاصول الستة عشر، ص43-44.
- ↑ ارشاد القلوب، ص٣٩٠.
- ↑ قصص الانبیاء، السید نعمة الله الجزائری، ص٢٩4.
- ↑ فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص١٢6-٢٧.
- ↑ فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص١٢٨-١٢٩.
- ↑ تاریخ النجف، ص٢٢٣.
- ↑ ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٩6.
- ↑ ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٩5 و ٩6.
- ↑ گلشن ابرار، ج4، ص٣٨١.
- ↑ گلشن ابرار، ج4، ص٣٩٢.
- ↑ فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج١، عباس قدیانی، ص4١4-4١6.
منابع
- قصص الانبياء، السيد نعمة الله الجزائري، بيروت، مؤسسة الاعلمي، ١٣٩٨ه. ق - ١٩٧٨م.
- الاصول الستة عشر، عدة محدثين، ط ٢، قم، دار الشبستري، ١۴٠۵ه. ق - ١٣۶٣ه. ش.
- تاریخ النجف المعروف بالیتیمة الغرویة و التحفة النجفیة فی الارض المبارکة الزکیة، براقی، حسین.
- لغت نامه دهخدا، دهخدا، علی‌اکبر.
- گلشن ابرار، جمعى از پژوهشگران حوزه علميه قم، زير نظر: پژوهشكده باقرالعلوم(ع)، چاپ ٣، قم، معروف، ١٣٨۵ه. ش.
- العین، فراهیدی، خلیل بن احمد.
- بحارالانوار، محمدباقر المجلسي، ط ٢، بيروت، مؤسسة الوفاء، ١۴٠٣ه. ق - ١٩٨٣م.
- قاموس قرآن،قرشی، علی‌اکبر.
- الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی، تصحیح: علی اکبر الغفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة.
- مفردات ألفاظ القرآن، راغب اصفهانی.
- ماضی النجف وحاضرها، جعفر آل محبوبة، بیروت، دار الاضواء، ١4٠6ه. ق - ١٩٨6م.
- فرهنگ جامع تاريخ ايران، عباس قديانى، تهران، آرون، ١٣٨٧ه. ش.
- تهذیب الاحکام، شیخ طوسی.
- ارشاد القلوب، حسن بن محمد (الدیلمی)، ط ٢، قم، ذوی‌القربی، ١4٢٩ه. ق.
- فرهنگ جامع تاريخ ايران، عباس قديانى، تهران، آرون، ١٣٨٧ه. ش.
- فرحة الغری فی تعیین قبر امیرمؤمنان علی(ع) فی النجف، غیاث‌الدین عبدالکریم بن احمد الحسینی (ابن طاووس)، تحقیق: محمد مهدی نجف، النجف، العتبة العلویة المقدسة، ١4٣١ه. ق - ٢٠١٠م.