محل وقوف امام در روز عرفه

محل وقوف امام در روز عرفه، نزدیک جبل‌الرحمه و در سمت راست آن قرار داشته است. وقوف در عرفات، دومين واجب از واجبات حج است. در شمال شرقی سرزمین عرفات، کوهی وجود دارد که به نام‌های جبل الرَّحْمَه، جبل الال یا الال، نابِت، جبل الدعاء و ... خوانده می‌شود؛ حاجیان و امام‌الحج با تأسی از پیامبر(ص) در روز عرفه (نهم ذی‌حجه) در پایین این کوه وقوف کرده و به دعا و تضرع می‌پردازند.

امیرالحاج یا امامةالحاج یکی از مناصب حج است که ریاست و سرپرستی حاجیان را در طول مسیر و نیز در موسم حج در مکه بر عهده دارد. امیرالحاج به دلیل داشتن این منصب، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و به همین مناسبت، در دوره‌های تاریخی مختلف، از علائم و نشانه‌هایی، برای تعیین مکان وقوف امام‌الحج در صحرای عرفات استفاده شده است و منابع تاریخی نیز از وجود این علائم و تعیین محل دقیق آن مکان گزارش داده‌اند.

امیر الحج

امارت حج، یکی از مناصب حج بوده و به معنای سرپرستی و زعامت حجاج بیت‌الله‌الحرام است. امیر الحج، به منصبی اطلاق می‌شود که ریاست، پیشوایی و سرپرستی حاجیان را در طول مسیر و نیز در موسم حج در مکه بر عهده دارد. در منابع، افزون بر این اصطلاح، از عناوینی دیگر مانند امامةالحاج، ولایةالحج یا ولایةموسم، برای اشاره این منصب استفاده شده است.

با توجه به ماهیت وظایف امیرالحاج مانند لزوم برگزاری نماز جماعت، ایراد خطابه، وقوف در عرفات و ... در سرپرستی حاجیان، مقام امارت حج در دوران‌های گوناگون، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.

از آنجا که شرایط خاص موسم حج و محدودیت زمانی وقوف در عرفات در روز نهم ذی‌حجه، موجب ازدحام فوق‌العاده جمعیت حجاج، در این مکان می‌گردد و از دیگر سو، امام‌الحج مسئولیت رسیدگی به امور حجاج را بر عهده دارد؛ به همین مناسبت برای دسترسی سهل و آسان حجاج به امیرالحج، در دوره‌های تاریخی مختلف، از علائم و نشانه‌هایی، برای تعیین مکان وقوف امام‌الحج در صحرای عرفات در روز عرفه استفاده شده است و منابع تاریخی کهن به وجود علائم و نشانه‌هایی برای تعیین دقیق موقف امام‌الحج در صحرای عرفات اشاره نموده‌اند.

وقوف در عرفات

بنابر نقل منابع، پیامبر اسلام(ص) در روز عرفه (نهم ذی‌حجه) تا هنگام غروب در پایین جبل‌الرحمه و جایی که بعدها مسجدی کوچک با نام «مسجد الصخرات» ساخته شد، وقوف کرده و به دعا و تضرع پرداختند.

شیخ صدوق در المقنع گفته است: آن‌گاه که به عرفات آمدی، در نَمِرَه نزدیک مسجد، خیمه زن، که رسول خدا(ص) نیز همین جا خیمه زد. پیامبر(ص) تا نزدیکی اذان ظهر نزد مسجد ابراهیم در نمره ماند، سپس حرکت کرده به نزدیکی جبل الرحمه آمد و آنجا وقوف کرد.

مکان وقوف امام

در رساله کهن وصف مکه و مدینه، از نیمه دوم سده چهارم، به وجود یک میل در پای کوه اشاره شده که محل وقوف امام در روز عرفه بوده است. مقدسی نیز به وجود یک عَلم سنگی، که امام برای دعا کردن پشت آن می‌ایستاده و مردم نیز پیرامون آن بر کوه‌ها می‌ایستادند، اشاره کرده که بر میل مورد اشاره در رساله کهن وصف مکه و مدینه قابل انطباق است.

ازرقی می‌نویسد: محل وقوف پیامبر(ص) در شامگاه روز عرفه، میان کوه‌های نبعه و نابت و کنار زمین گسترده‌ای که پشت جایگاه وقوف امام و سالار حج می‌باشد، بوده است. بر اساس آنچه که رفعت پاشا در کتاب مرآه الحرمین درباره جبل‌الرحمه آورده است؛ در دامنه کوه رحمت، محوطه مسطّحی وجود داشته که در حال حاضر از بین رفته است. وی این مکان را مسجد ابراهیم نامیده است. اما به نظر می‌رسد مکانی را که وی توصیف کرده، موقف امام‌الحج در روز عرفه بوده، چون در سایر منابع تاریخی، این محل به نام مسجد ابراهیم نامیده نشده است.

منابع

این مقاله برگرفته از فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 104. بخش «عرفات و بناهای آن در گذر تاریخ»، ص111-134. است.

• سلسلة ینابیع الفقهیة، مروارید، علی‌اصغر.
• احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، مقدسی، محمد بن احمد، 1906م، لیدن: بریل.
• مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق/ 1925م، القاهرة: مطبعه دار الکتب المصریة، چاپ اول.