مسجد فضیخ

مسجد فضیخ یا شمس یا ردّ الشمس یا بنی‌نضیر،

مکان

مسجد فضیخ، در شرق مسجد قبا و ميان مسجد قبا و مشربه ام ابراهيم قرار دارد. بر پایه نوشته تاریخ‌نگاران و سفرنامه‌نویسان کهن، این مسجد در فاصله یک کلیومتری تا ۷۰۰ متری جنوب شرق مسجد قبا قرار داشته است. این منطقه بخشی از محله قربان است.

نام

واژه «فضیخ»، به معنای شرابی است که از خرما، بدون اینکه آتش به آن برسد گرفته شده باشد. برخی آن را به معنای شراب انگور نیز دانسته‌اند.

بر پایه روايتى از امام صادق(ع)، علت نامگذاری این مسجد،‌ وجود درختانى بوده كه يا نام آنها فضيخ بوده و يا فضيخ که نوعى شيره خرما يا نبيذ خرما است از آن به عمل مى‌آمده است. بر پایه روایتی در منابع اهل سنت، در محل این مسجد، گروهی از مسلمانان در اوايل ظهور اسلام، پیش از نزول آيه حرمت خمر، به باده‌گسارى می‌پرداختند، زمانی که آيه حرمت خمر نازل شد، توبه كرده و آن محل را به مسجد تبديل كردند. به این علت این مسجد به فضیخ نامیده شد.

نام دیگر این مسجد، «شمس» است. به گفته برخی، علت نامگذاری آن، باور مردم به روی دادن معجزه ردّ الشمس در این مکان بوده است. برخی نیز، علت نامگذاری آن را قرار گرفتن آن روی تپه بلندی دانسته‌اند که خورشید هنگام طلوع، نخسین بار بر آن می‌تابیده است.

از این مسجد به «ردّالشمس» نیز یاد شده که علت آن، باور به روی دادن معجزه رد الشمس در این مکان بوده است.

نام ديگر اين مسجد، مسجد بنى‌نضير است، كه به مناسبت نزديكى آن به محل استقرار يهوديان بنى نضير، بعدها اين نام نیز به آن گفته شده است.

پیشینه

تصویری که گفته شده مسجد فضیخ پیش از تخریب آن است.

اين مسجد، يكى از پر زائرترين مسجدهای مدينه در گذر تاريخ بوده و بيشتر تاریخ‌نگاران و جغرافى‌دانان اين شهر، در سده‌های گوناگون، از آن ياد كرده‌اند.

بر پایه گزارشی، در حدود سال ۱۳۰۷ق. درازای بنای مسجد يازده گز و پهنای آن نيز يازده گز بوده است. گزارشی در حدود سال ۱۳۲۱ق. درازای بنای این مسجد را نزدیک به ۲۰ ذرع دانسته و بخشی از آن را با چوب خرما پوشانده معرفی کرده است.

بر پایه گزارشی نزدیک به سال ۱۴۱۷ق. (۱۳۷۵ش)، مسجد فضیخ، رواقی به درازی ۱۹متر و پهنای ۴ متر داشته و صحن آن نیز با همان درازا و با پهنای ۱۴ متر بوده است. بر پایه گزارش دیگری در همان سال،

رد الشمس

این مسجد، در منابع شیعه و سنی، به‌عنوان یکی از مساجد ساخته شده در محل نماز خواندن حضرت محمد(ص) دانسته شده و نزد شیعه این باور وجود داشته که در محل این مسجد، معجزه ردّ شمس به وقوع پیوسته است.

بر پایه روایتی در منابع شیعه، در محل این مسجد، حضرت محمد(ص) در حالی که سر خود را روی دامن امام علی(ع) گذاشته بود خوابید. امام علی(ع) نماز عصر خود را نخوانده بود، با این همه، نخواست پیامبر(ص)‌ را بیدار کند؛‌ تا اینکه وقت نماز گذشت و نماز عصر او قضا شد. پیامبر(ص) پس از بیدار شدن از خداوند خواست آفتاب را برگرداند. آفتاب برگشت و امام علی(ع) نماز عصر را خواند.

جمال‌الدین مطری (م.741ق)، اشاره کرده است که در زمان وی، مسجد فضیخ به نام «مسجد الشمس» شهرت داشته است. اگرچه او وجه این شهرت را بیان نکرده، ولی از اشاره فیروزآبادی می‌توان دریافت که علت شهرت آن به این نام، باور واقع شدن معجزه ردّ شمس در محل این مسجد بوده است. با این همه، او در وقوع این معجزه در محل مسجد فضیخ تردید کرده و محل آن را در منطقه صهباء در خیبر دانسته است.‌

همچنین از سوی دیگر، حسین‌ بن حمدان خصیبی (م.334ق) پس از نقل روایتی مبنی بر اینکه در محل وقوع معجزه ردّ شمس مسجدی ساخته شد، محل این مسجد را در زمان خود یعنی سال 273ق. زمین پست و همواری در غرب مدینه تعیین کرده و آن را زیارتگاه مشهوری دانسته که همواره بازسازی می‌شود و به محل ردّ شمس برای علی(ع) شهرت دارد و گفته است که او خود این مسجد را دیده و در آن نماز خوانده است.‌

در روایات

بر پایه منابع شیعه، حضرت محمد(ص) در اين مسجد نماز فراوان خوانده و در برخى از روايات امامان(ع) نيز، سفارش به خواندن نماز در آنجا شده است. محمدباقر مجلسی عالم شیعی نیز، نماز خواندن در مسجدهای مدینه از جمله مسجد فضیح را سنت دانسته است.

بر پایه روایتی، امام صادق(ع) این مسجد را جزء اندک آثار باقی مانده از حضرت محمد(ص) دانسته است که دچار دگرگونی نشده است. بر پایه روایتی دیگر، مسجد فضیخ یکی از مکان‌هایی است که سفارش شده از رفتن به آن خودداری نشود.

اشتباه با مسجد بنوقریظه

مسجد بنوقُریظه، از دیگر مساجد تاریخی مدینه، به اشتباه به مسجد فضیخ شهرت یافته است. این مسجد، در منطقه شرق مسجد قبا، نزدیک مشربه ام‌ابراهیم، در شارع عوالی یا علی بن ابی‌طالب(ع) قرار دارد.‌

امروزه

امروزه ساختمان مسجد فضیخ از میان رفته؛ ولی زمینی که مسجد در آن قرار داشته، درون یک چهاردیواری بدونِ در باقی مانده است.

منابع

این مقاله برگرفته از فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 100. بخش «اماکن منسوب به امام علی(ع) در حجاز»، ص86-88 و کتاب مصباح الحرمین عبدالجبار شکوئی، تصحیح جواد طباطبایی، ص۴۴۸ و است.

آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، چاپ 14، 1390ش. (ویرایش جدید).

آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، چاپ 14، 13۸۹ش.

بحار الانوار، محمّد باقر بن محمّد تقى مجلسى، بيروت، مؤسّسة الوفاء، ١۴٠۴ ق.

بیست و پنج رساله فارسی، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، گردآورنده محمود بن شهاب‌الدین مرعشی، تحقیق مهدی رجایی، قم، کتابخانه حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی، 1412ق. (1370ش).

تاریخ المدینه المنورة، ابن شبّه، عمر بن زید، تحقیق فهیم محمد شلتوت، بی‌تا، بی‌جا، بی‌نا.

التعریف بما انست الهجره من معالم دار الهجرة، المطری، محمد بن احمد، تحقیق سلیمان الرحیلی، الریاض، داره الملک عبدالعزیز، 1426ق. (2005م).

حاشیة الشهاب المسماة عنایة القاضي و کفایة الراضي علی تفسیر البیضاوي، احمد بن محمد خفاجی تحقیق عبد الرزاق مهدی، بیروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۷ق. (۱۹۹۷).

صفا در صفا، منصور گتمیری، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.

قصص الانبياء، قطب الدين راوندى (م.۵٧٣ق)، مشهد، بنياد پژوهش‌هاى آستان قدس، ١۴٠٩ق.

الكافى، كلينى، تصحيح على اكبر غفارى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، بی‌تا.

الکافی، الکلینی، محمد بن یعقوب، بیروت، دار صعب و دار التعارف، 1401ق.

لسان العرب، محمد بن مکرم (ابن منظور)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق. (۱۹۹۴م).

مجمع البحرین، فخرالدین بن محمد طریحی، احمد حسینی اشکوری، تهرا، مکتبة المرتضویة، ۱۳۷۵ش.

المحیط فی اللغة، اسماعیل بن عباد صاحب بن عباد، تحقیق محدحسن آل یاسین، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۴ق. (۱۹۹۴م).

وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، تحقیق قاسم السامرائی، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ق. (2001م).

الهدایه الکبری، حسین بن حمدان الخصیبی، بیروت، مؤسسه البلاغ، 1423ق. (2002م).

هدیة الزائرین، هادی بن محمدامین تهرانی نجفی، تصحیح سیدمحمد (عارف) موسوی نژاد، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش.