مسجد الراس

مسجد الراس، مسجدى است با بناى كهن كه در سمت غرب صحن حيدرى از حرم امام علی(ع) واقع شده است.

گویـا بـه علـت اینکـه روبـه‌روی مقـام سـر‌ مقدس امـام حسـین(ع) قـرار گرفتـه اسـت یـا بـه دلیـل اینکـه براسـاس برخـی از روایـات، سـر مبـارک‌ امـام حسـین(ع) در آنجـا بـه خـاک سـپرده شـده اسـت، اینگونـه نام‌گـذاری گردیده اسـت.

این مسجد در همین اواخر محل تدریس آيت‌الله سيدمحسن طباطبايى و آيت‌الله محمدصادق صدر بوده و هم اکنون در بازسازى‌هاى بزرگى كه به منظور توسعه ضريح مطهر انجام شده است، به طرف غرب صحن حرم امام علی(ع)، ملحق گردیده است.

وجه تسمیه

درباره علت نام‌گذاری این مسجد، دو قول وجود دارد:

یکی به سبب قرار گرفتن مسجد در بالای سر مدفن شریف امیرمؤمنان(ع) می‌باشد و دیگری، به علت این است که بنابر قولی، سر بریده حضرت امام حسین(ع)، در این محل دفن شده است. گفتنی است که براساس برخی اقوال، سر شریف امام حسین(ع) در مجاورت یا نزدیک مدفن امیرمؤمنان(ع) در نجف، به خاک سپرده شده است.

تحقیق در مدفن راس الحسین

درباره محل دفن سر شریف امام حسین(ع)، اقوال متعددی ذکر شده است که مهم‌ترین آنها، به شرح زیر است:

کربلا

مشهور میان علمای شیعه، آن است که سر شریف امام حسین(ع) به کربلا بازگردانده شده و نزد بدن مطهر آن حضرت دفن شده است.

بقیع مدینه

بر اساس برخی اقوال، یزید، سر امام حسین(ع) را برای عامل خود در مدینه، عمرو بن سعید بن عاص، فرستاد و او سر شریف را کنار قبر حضرت فاطمه زهرا(س) به خاک سپرد.

دمشق

برخی مورخان نیز اشاره کرده‌اند که پس از آوردن سر امام(ع) به دمشق، سر شریف در خزانه امویان باقی ماند تا اینکه پس از مدتی، آن را از آنجا خارج نموده و دفن کردند. برخی نوشته‌اند کسی که سر را از خزانه، خارج و دفن کرد «سلیمان بن عبدالملک اموی» بود. خوارزمی افزوده است زمانی که «عمر بن عبدالعزیز» به خلافت رسید، سر را از آنجا خارج کرد. اما مشخص نشد با آن، چه کرد؛ برخی احتمال داده‌اند که او، سر را به کربلا بازگرداند. براساس قول دیگری، عمر بن عبدالعزیز سر را از جای خود خارج نکرد. بلکه عباسیان پس از ورود به دمشق، سر را از محل دفن آن خارج کردند و با خود به محل نامعلومی بردند.

قاهره

در زمان خلافت فاطمیان مصر، در شهر عسقلان فلسطین، زیارتگاهی وجود داشته که محل دفن سر امام حسین(ع) به شمار می‌آمده است. «طلائع بن رُزَیک»، وزیر الفائز، خلیفه فاطمی، از ترس آنکه صلیبیان، عسقلان را اشغال کنند، تصمیم گرفت سر امام حسین(ع) را از آنجا به قاهره منتقل کند و بدین منظور در «باب زُوَیله» قاهره، مسجدی برای دفن کردن سر بنا کرد. اما پس از رسیدن سر به قاهره، به دستور الفائز، آن را به کاخ‌های خلفای فاطمی منتقل کردند و پس از ساختن زیارتگاه مخصوصی در سال 54٩ه. ق، سر را در آنجا دفن کردند. مورخ دیگری گفته است که سر را در سال 548ه. ق، به قاهره منتقل کردند و در سرداب قصر زمرّد قرار دادند و سپس نزدیک «قبة الدیلم» دفن کردند. امروزه زیارتگاه راس الحسین(ع) قاهره، از زیارتگاه‌های مهم و مشهور قاهره به شمار می‌آید و نزد مردم مصر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

نجف اشرف

قول دیگر درباره محل دفن سر امام حسین(ع)، شهر نجف است. مبنای این قول، روایاتی است که در برخی منابع حدیثی مهم شیعه نقل شده است؛ از جمله شیخ کلینی و ابن‌قولویه روایت کرده‌اند که حضرت امام صادق(ع) به همراه فرزندشان اسماعیل و راوی (یزید بن عمر بن طلحه)، از حیره به قصد زیارت امیرمؤمنان(ع) به نجف رفتند و هر سه در آنجا نماز خواندند. سپس امام(ع) به فرزندش اسماعیل گفت: بایست و بر جدت حسین بن علی(ع) سلام بده. راوی از امام پرسید: «آیا امام حسین(ع) در کربلا نیست؟» حضرت فرمود: «بلی. اما هنگامی که سر مطهر آن حضرت را به شام آوردند، یکی از دوستان ما آن را ربود و کنار امیرمؤمنان(ع) دفن کرد».

کلینی و ابن قولویه، روایت دیگری نیز نقل کرده‌اند که «ابان بن تغلب» می‌گوید:

همراه امام جعفر صادق(ع) بودم. ایشان از پشت کوفه عبور کرد و در جایی، از مرکب پیاده شد و دو رکعت نماز خواند. بعد‌اندکی جلو رفت و دو رکعت دیگر نماز خواند. سپس کمی حرکت کرد و باز پیاده شد و دو رکعت نماز خواند. سپس فرمود: «اینجا قبر امیرمؤمنان(ع) است». عرض کردم: «فدایت شوم! پس آن دو مکان که در آن نماز خواندید، چه بود؟» حضرت فرمود: «یکی مکان سر امام حسین(ع) بود و دیگری، جای منبر قائم(عج)».

در روایت سومی نیز از حضرت امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود:

«وقتی به غَری (نجف) وارد شدی، دو قبر می‌بینی: قبر بزرگ و قبر کوچک. قبر بزرگ، قبر امیرمؤمنان(ع) است و قبر کوچک، محل دفن سر حسین بن علی(ع) است». همچنین در روایت دیگری از «یونس بن ظبیان» نقل شده است که به همراه امام صادق(ع) از حیره خارج شد و امام(ع) در دو نقطه نزدیک به یکدیگر، نماز خواند و بعد به راوی گفت که یکی از این دو جا، قبر امیرمؤمنان(ع) و دیگری، مدفن راس الحسین(ع) است که آن را پس از فرستادن به شام، به کوفه بازگرداندند و خداوند آن را به نزد امیرمؤمنان(ع) فرستاد. پس سر با جسد و جسد با سر است.

با استناد به این روایات، برخی معتقدند که مدفن شریف سر امام حسین(ع)، کنار قبر مطهر امیرمؤمنان(ع) و در محلی که امروزه به مسجد الراس شهرت یافته است، قرار دارد. اما براساس دیدگاه دیگری، محل دفن سر بریده امام(ع) که در روایات فوق نیز به آن اشاره شده منطبق بر مسجد حنانه، در شرق نجف، دانسته شده است که امروزه در آنجا، ضریحی منسوب به سر امام حسین(ع) وجود دارد.

همچنین گفتنی است، در کتب ادعیه، زیارتنامه‌ای برای امام حسین(ع) وارد شده است که خواندن آن، به‌ویژه در حرم امیرمؤمنان(ع) مستحب است. برخی علما افزون‌بر روایات بیان شده، این زیارتنامه را نیز قرینه‌ای بر وجود سر امام حسین(ع) در روضه مطهر امام علی(ع) در نجف دانسته‌اند. به هر حال، همان‌گونه که اشاره شد، بیشتر علما و مشاهیر شیعه، از دیرباز تاکنون معتقدند سر مبارک امام(ع) به بدن آن حضرت در کربلا ملحق گردیده و در آنجا به خاک سپرده شده است.

تاسیس

‌ایـن مسـجد در عصـر ایلخانیـان و توسط «غـازان بـن هولاکوخـان» بنـا شـده اســت. او بـه منظـور بنـای این مسجد بـه مـدت یـک سـال کامـل، بیـن نجـف و مسـجد الحنانـة در ثویـه، چـادر زد تـا آن را بـه پایـان رسـانید.

تجدید بنا

براســاس نوشــته‌هایی کــه در محــراب قدیمــی مسـجد پیـدا شد، ایـن مسـجد در عصـر شـاه عبـاس اول، سـپس در دوره نادرشـاه افشـار، تجدیـد بنـا شـده اسـت. ‌ایـن تجدیـد بنـا، هنگامی صـورت گرفـت کـه فرمـان طـلاکاری گنبـد ضریـح و دو منـاره آن را نادرشـاه صـادر کـرد. هزینه‌هـای بنـای آن نیـز بـه بیسـت هـزار نـادری رسـید کـه رضیـه سـلطان بگـم، زن نادرشـاه آن را اهـدا نمـود.

این بنا همچنین در عصـر سـلطان عبدالحمیـد نیـز مرمـت گردیـد و بـرای آن، یـک منبـر از مرمـر سـاخته شـد. تاریـخ مرمـت آن کـه سـال 1306ه.ق،1888م بـود، روی آن نوشـته شـده اسـت.

توصیف مکان راس الحسین

در مسجد غربى صحن مطهر متصل به ساباط، ايوان كوچک چهارگوشى در سمت ديوار جنوبى، ميان محراب مسجد و ساباط قرار دارد. در اين ايوان قبرى است كه بر روى آن پنجره‌اى از فولاد گران‌بها و ارزشمند مى‌باشد و داراى درى قفل‌ ‌دار است. آن‌جا مدفن سر امام حسين(ع) فرزند اميرالمؤمنين(ع) مى‌باشد. اسماعيليانِ هندى‌ ‌تبار اين قبر را زيارت مى‌كردند و زيارتش در نزد آنان جايگاه ويژه‌اى داشت، تا اين‌كه تعداد زائران آن زياد شد. بلافاصله پس از اين افزايش جمعيت، ادارۀ اوقاف عثمانى در نجف، از سمت تكيۀ بكتاشيه درى گشود و درِ اول آن را بست. هنديان و ساير زائران از درِ تكيۀ بكتاشيه داخل مى‌شدند. پس از مدتى اين در را هم بستند و مسجد سال‌هاى سال، تا زمان اشغال عراق و تشكيل حكومت عربى در عراق، بسته ماند.

وضعیت کنونی

آيت‌الله نائينى و پس از ايشان آيت‌الله سيدجمال‌الدين گلپايگانى و بعد از وى فرزندش آيت‌الله سيدمحمد جمال هاشمى، امام جماعت اين مسجد بوده‌اند. پس از سيدمحمد جمال هاشمى، فرزندش علامه سيدهاشم هاشمى عهده‌دار اين مسؤوليت بود؛ اما حكومت صدام، ايشان را دستگير و تبعيد كرد. بدين ترتيب مسجد براى چندين سال بسته و متروك ماند.

مرجع بزرگ و عالى‌قدر، آيت‌الله سيدمحسن طباطبايى در اين مسجد درس خارج مى‌گفت و در اين اواخر، آيت‌الله محمدصادق صدر اين مسجد را مكانى براى تدريس قرار داده بود و صبح و عصر در آن تدريس داشت.

سرانجام در سال ١۴٢۶هجرى تخريب و بازسازى اين مسجد به پايان رسيد و هم‌اكنون داخل طرح بزرگ توسعه رواق مقدس قرار دارد. این مسجد، در بازسازى‌هاى بزرگى كه به منظور توسعه ضريح انجام شده است، به طرف غرب صحن حرم مطهر امام علی(ع)، ملحق گردیده است.

منابع

این مقاله برگرفته از زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، ج1، ص48، مقاله «مسجد الراس». است.

• ترجمة الامام الحسین (علیه‌السّلام) و مقتله من القسم غیر المطبوع من کتاب الطبقات الکبیر لابن سعد، تحقیق: السید عبدالعزیز الطباطبائی، ط ١، بیروت، مؤسسة آل‌البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، ١4١6ه. ق - ١٩٩5م.

• مقتل الحسین، موفّق بن احمد (الخوارزمی)، تحقیق: الشیخ محمد السماوی، ط ١، قم، انوار الهدی، ١4١٨ه. ق.

• تذکرة الخواص، سبط ابن الجوزی، قم، الشریف الرضی، ١4١٨ه. ق - ١٣٧6ه. ش.

• البدایة والنهایة، ابوالفداء اسماعیل بن کثیر الدمشقی (ابن کثیر)، تحقیق: علی شیری، ط ١، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ١4٠٨ه. ق - ١٩٨٨م.

• شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، عبدالحی بن احمد (ابن عماد الحنبلی)، تحقیق: محمود الارناؤوط، ط ١، دمشق، دار ابن کثیر، ١4٠6ه. ق - ١٩٨6م.

• مثیر الاحزان، ابن نما الحلی، ط ٣، قم، مدرسه الامام المهدی، ١4٠6ه. ق.

• الروضة البهیة الزاهرة فی خطط المعزیة القاهرة، عبدالله بن عبدالظاهر مصری (ابن عبدالظاهر)، تحقیق: ایمن فؤاد سید، ط ١، القاهرة، مکتبة الدار العربیة للکتاب، ١4١٧ه. ق - ١٩٩6م.

• الخطط المقریزیة (المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار)، (المقریزی)، تحقیق: محمد زینهم و مدیحة الشرقاوی، القاهرة: مکتبة مدبولی، ١٩٩٨م.

• کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولویه قمی)، تصحیح: بهراد الجعفری، ط١، تهران، صدوق، ١٣٧5ه. ش.

• کامل الزیارات (ترجمه فارسی)، جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولویه قمی)، ترجمه: محمدجواد ذهنی تهرانی، تهران، پیام حق، ١٣٨٧ه. ش.

• الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی، تصحیح: علی اکبر الغفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة.

• تاریخ مدینة دمشق، علی بن الحسن الشافعی الدمشقی (ابن عساکر)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، ١4١5ه. ق - ١٩٩5م.