آیه لیلة المبیت

آیه لیلة المبیت، آیه دویست و هفتم سوره بقره، درباره خوابیدن علی بن ابی‌طالب بر بستر پیامبر اسلام(ص)، در شب هجرت. لیلة المبیت به معنا گذراندن شب در جایی است.

متن و ترجمه

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْري‏ نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ^[۱]

و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا می‏‌فروشد، و خدا نسبت به [این‏] بندگان مهربان است.^[۲]

علت نامگذاری

«لیلة‌» به معنای شب^[۳] و «مَبیت» به معنای گذراندن شب در مکانی، در حال خواب یا بیداری است.^[۴] آیه ۲۰۷ سوره بقره را بدین جهت آیه لیلة المبیت می‌نامند که از خوابیدن امام علی(ع) در بستر پیامبر سخن می‌گوید.^[۵] این آیه را آیه شراء (فروش) هم می‌خوانند؛^[۶] زیرا در آن، از معامله جان در برابر کسب خشنودی خدا سخن رفته است: {وَمِنَ النَّاسِ مَن یشرِی نَفسَهُ ابتِغَاءَ مَرضَاةِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالعِبَادِ}.

شأن نزول

پیامبر و کسانی که به وی ایمان آورده بودند، از سوی مشرکان قریش زیر فشار و آزار سخت قرار داشتند؛ به گونه‌ای که گروهی از آنان ناچار به هجرت به حبشه شدند.^[۷] با مرگ ابو‌طالب در سال دهم بعثت، آزار مشرکان به مسلمانان شدت بیشتر یافت.^[۸] به‌ رغم همه سخت‌گیری‌های مشرکان، اسلام در میان قشرهای مختلف قریش گسترش یافت.^[۹] با انعقاد پیمان عقبه اول و دوم میان پیامبر و مردم یثرب و مسلمان‌شدن بسیاری از آنان، بسیاری از مسلمانان از مکه به مدینه هجرت کردند.^[۱۰] بدین رو در مکه جز پیامبر که منتظر وحی الهی در این باره بود، علی، ابوبکر و گروهی اندک، کسی در مکه نمانده بود.^[۱۱]

مشرکان قریش که نگران هجرت پیامبر به مدینه بودند، در دار الندوه، مکان مشورت و تصمیم‌گیری مکیان^[۱۲]، گرد آمدند^[۱۳] و تصمیم گرفتند پیامبر را بکشند.^[۱۴]

پیامبر به وسیله وحی از توطئه مشرکان آگاه شد. خداوند او را به هجرت فرمان داد و برای آنکه قریشیان هنگام خروج پیامبر از خانه‌اش آگاه نشوند، به وی گفت که از علی بخواهد در بستر او بخوابد. علی با آگاهی‌یافتن از فرمان الهی پذیرفت که در بستر پیامبر بخوابد^[۱۵] و پیامبر در حالی که پاسی از شب گذشته بود و مشرکان قریش خانه‌اش را محاصره کرده بودند، پنهانی از خانه بیرون رفت.^[۱۶]

دیدگاه مفسران

مفسران شیعه^[۱۷] و بسیاری از مفسران اهل‌ سنت^[۱۸] نوشته‌اند که آیه لیلة المبیت در خصوص مقام امام علی(ع) و به ‌سبب خوابیدن او در بستر پیامبر اسلام(ص) در شب هجرت نازل شده است. در روایتی آمده است که خداوند در لیلة المبیت به جبرئیل و میکائیل گفت: «شما را با یکدیگر برادر قرار دادم و عمر یکی از شما را طولانی‌تر از دیگری ساختم. کدام یک حاضر است عمرش را به دیگری ببخشد؟» هر یک از آن دو زندگی طولانی را برای خود برگزید. سپس خداوند به آنان گفت: «علی بن ابی‌طالب و پیامبر را برادر یکدیگر قرار دادم. اکنون علی در بستر پیامبر بیتوته کرده است و او را از خطر حفظ می‌کند. به زمین بروید و نگهبان او باشید.» در این هنگام، جبرئیل بالای سر او و میکائیل پایین پایش قرار گرفتند و جبرئیل مرحباگویان به علی گفت: خداوند با تو بر فرشتگان مباهات می‌کند. در این هنگام، آیه لیلة المبیت نازل شد.^[۱۹]

برخی از مفسران اهل‌ سنت، شأن نزول آیه مزبور را به گونه‌ای دیگر نقل کرده و گفته‌اند: این آیه درباره زبیر و مقداد نازل شده است که پیامبر اسلام آنان را برای مأموریتی خطیر به مکه فرستاده بود.^[۲۰] بر پایه گزارشی دیگر از اهل سنت، این آیه درباره صُهَیب نازل شده است؛ آنگاه که مشرکان او را در مسیر هجرت به سوی مدینه اسیر کردند و خواستند وی را به مکه بازگردانند یا به قتل رسانند؛ اما وی با دادن اموال همراهش و نیز آگاهی‌دادن از دارایی باقی‌مانده‌اش در مکه، خود را آزاد و به مدینه هجرت کرد.^[۲۱] برخی هم آیه را درخصوص ابوذر دانسته‌اند.^[۲۲] همچنین گفته‌اند: مقصود ازهر کسی است که در طاعت خدا و جهاد در راه او و امر به معروف فداکاری کند.^[۲۳]

نویسنده کتاب الصحیح من سیرة النبی با توجه به نقل عموم مفسران شیعه و بسیاری از اهل‌ سنت که آیه را درخصوص مقام امام علی(ع) به سبب بیتوته‌اش در بستر پیامبر(ص) می‌دانند، در دیدگاه‌های دیگر درباره شأن نزول، تردید کرده است.^[۲۴] این کتاب نقل کرده است که سمرة بن جَندب، قاتل ۸۰۰۰ انسان،^[۲۵] با دریافت ۴۰۰۰۰۰ درهم از معاویه، روایتی را جعل و آن را تبلیغ کرد که بر اساس آن، آیه لیلة المبیت درخصوص عبدالرحمان بن مُلجَم نازل شده است.^[۲۶]

برخی این ایثار علی را از ایثار اسماعیل نبی برای ذبح‌شدن به امر خدا برتر دانسته‌اند؛ زیرا اسماعیل آماده شده بود تا به دست پدرش ذبح شود؛ اما امام علی خود را برای کشته‌شدن به دست دشمنان آماده کرده بود.^[۲۷]

آیه لیلة المبیت در برابر آیات ۲۰۴ تا ۲۰۶ سوره بقره قرار دارد که در آن از کسب عزت و آبرو از راه نفاق، فساد و گناه سخن می‌رود.^[۲۸] به نوشته مفسران، تعبیر «مِن الناس» در این آیه بدین معنا است که چنین ایثاری در توان گروهی خاص از مردم است^[۲۹] که در کار خیر و طلب رضای خدا، جان را فدا می‌کنند و این برترین نشان و درجه ایمان است.^[۳۰]

مقایسه آیه لیلة المبیت با آیه غار

برخی از اهل سنت با توجه به آیه ۴۰ سوره توبه (آیه غار) همراهی ابوبکر با پیامبر را فضیلتی برتر از خوابیدن امام علی در بستر پیامبر دانسته‌اند.^[۳۱] در مقابل، شیعیان پاسخ داده‌اند که در آیه غار نامی از ابوبکر به میان نیامده است؛ همچنین آیه فاقد هرگونه لحن ستایش است؛ اما آیه لیلة المبیت به گزارش عموم علمای شیعه^[۳۲] و بسیاری از اهل‌ سنت^[۳۳] در خصوص امام علی(ع) نازل شده است و لحن ستایش‌آمیز آشکاری دارد. افزون بر این، رخداد خوابیدن علی در بستر پیامبر در شب هجرت، چنان قطعی و مسلم است که عدم تصریح به آن در قرآن از اهمیتش نمی‌کاهد و کسی آن را انکار نمی‌کند.^[۳۴]

پانویس

↑ سوره بقره، آیه ۲۰۷.
↑ ترجمه فولادوند.
↑ المعجم الوسیط، ج۲، ص۸۵۰، «لیل».
↑ المعجم الوسیط، ج۱، ص۷۸، «بات».
↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۰۱؛ الامالی، ص۲۵۲، ۲۵۳؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۲۲؛ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۵۰.
↑ الصحیح من سیرة النبی، ج۴، ص۳۵؛ ج۷، ص۲۲۴، ۲۲۵.
↑ الطبقات، ج۱، ص۲۰۷، ۲۰۸؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۹.
↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۸.
↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۷، ۲۸.
↑ الطبقات، ج۱، ص۲۱۹، ۲۲۵؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۷، ۳۸؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۶.
↑ الطبقات، ج۱، ص۲۲۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۷.
↑ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۴۰؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۸؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۳۳۵.
↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۹؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۸؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۲۱۵.
↑ الطبقات، ج۲، ص۲۲۷؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۸، ۹۹؛ الامالی، ص۴۶۴، ۴۶۵.
↑ الامالی، ص۴۶۵؛ بحار الانوار، ج۱۹، ص۵۹، ۶۰.
↑ الامالی، ص۴۶۶.
↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۰۱؛ مجمع البیان، ج۲، ص۵۶، ۵۷؛ المیزان، ج۲، ص۹۹، ۱۰۰.
↑ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۲۳؛ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۵۰؛ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۲۱.
↑ تفسیر ثعلبی، ج۲، ص۱۲۶؛ کشف الاسرار، ج۱، ص۵۵۴؛ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۵۰؛ الامالی، ص۴۶۹.
↑ زاد المسیر، ج۱، ص۲۰۳؛ البحر المحیط، ج۲، ص۳۳۴.
↑ کشف الاسرار، ج1، ص553-554.
↑ البحر المحیط، ج۲، ص۳۳۴؛ الدر المنثور، ج۱، ص۲۴۰.
↑ جامع البیان، ج۲، ص۴۳۷، ۴۳۸؛ البحر المحیط، ج۲، ص۳۳۴.
↑ الصحیح من سیرة النبی، ج۴، ص۳۴، ۳۵.
↑ الصحیح من سیرة النبی، ج۶، ص۱۲۹، ۱۳۰.
↑ شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۷۳؛ عبقات الانوار، ج۳، ص۲۶۲، ۲۶۴؛ الغدیر، ج۲، ص۱۰۱؛ ج۱۱، ص۳۰.
↑ کنز الفوائد، ص۲۰۶، ۲۰۷.
↑ المیزان، ج۲، ص۹۸.
↑ نمونه، ج۲، ص۷۹.
↑ التحریر و التنویر، ج۲، ص۲۵۶، ۲۵۷.
↑ شرح نهج‌ البلاغه، ج۱۳، ص۲۶۱.
↑ حلیة الابرار، ج۲، ص۱۰۳-۱۱۰؛ بحار الانوار، ج۳۶، ص۴۰، ۴۱؛ الغدیر، ج۲، ص۴۸.
↑ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۲۳؛ اسد الغابه، ج۴، ص۲۵؛ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۲۱.
↑ شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۶۲.

منابع

الارشاد: المفید (م.413ق.)، به كوشش آل‌ البیت:، بیروت، دار المفید، 1414ق؛
اسد الغابه: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.630ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی؛
الامالی: الطوسی (م.460ق.)، قم، دار الثقافه، 1414ق؛
بحار الانوار: المجلسی (م.1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق؛
البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م.754ق.)، بیروت، دار الفکر، 1412ق؛
البدایة و النهایه: ابن كثیر (م.774ق.)، به كوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق؛
تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.808ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ق؛
تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوك): الطبری (م.310ق.)، به كوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق؛
تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق؛
التحریر و التنویر: ابن عاشور (م.1393ق.)، مؤسسة التاریخ؛
تفسیر العیاشی: العیاشی (م.320ق.)، به كوشش رسولی محلاتی، تهران، المكتبة العلمیة الاسلامیه؛
التفسیر الكبیر: الفخر الرازی (م.606ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق؛
تفسیر نمونه: مكارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛
جامع البیان: الطبری (م.310ق.)، به كوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
تفسیر قرطبی (الجامع لأحكام القرآن): القرطبی (م.671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق؛
حلیة الابرار: سید هاشم البحرانی (م.1107ق.)، به كوشش مولانا، قم، المعارف الاسلامیه، 1411ق؛
الخصال: الصدوق (م.381ق.)، به كوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق؛
خصائص الائمه: الشریف الرضی (م.406ق.)، به كوشش الامینی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامی، 1406ق؛
الدر المنثور: السیوطی (م.911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق؛
روح المعانی: الآلوسی (م.1270ق.)، به كوشش علی عبدالباری، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق؛
زاد المسیر: ابن جوزی (م.597ق.)، بیروت، المکتب الاسلامی، 1407ق؛
سیرة المصطفی: هاشم معروف الحسنی، قم، الرضی، 1371ش؛
شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.656ق.)، به كوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الكتب العربیه، 1378ق؛
شواهد التنزیل: الحاكم الحسكانی (م.506ق.)، به كوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق؛
الصحیح من سیرة النبی: جعفر مرتضی العاملی، بیروت، دار السیره، 1414ق
الطبقات الكبری: ابن سعد (م.230ق.)، بیروت، دار صادر؛
عبقات الانوار: سید حامد حسین اللكهنوی (م.1306ق.)، به كوشش مولانا بروجردی، قم، محقق، 1404ق؛
الغدیر: الامینی (م.1390ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش؛
الفضائل: شاذان بن جبرئیل القمی (م.660ق.)، نجف، المکتبة الحیدریه، 1381ق؛
كشف الاسرار: میبدی (م.520ق.)، به كوشش حكمت، تهران، امیر کبیر، 1361ش؛
تفسیر ثعلبی (الكشف و البیان): الثعلبی (م.427ق.)، به كوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق؛
كنز الفوائد: الكراجكی (م.449ق.)، قم، مکتبة المصطفوی، 1410ق؛
مجمع البیان: الطبرسی (م.548ق.)، به كوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1415ق؛
المستدرك علی الصحیحین: الحاكم النیشابوری (م.405ق.)، به كوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛
المعجم الوسیط: ابراهیم انیس و دیگران، تهران، فرهنگ اسلامی، 1375ش؛
مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهر آشوب (م.588ق.)، به كوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق؛
المیزان: الطباطبایی (م.1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق؛
نهج الایمان: ابن جبر (م.قرن7)، به کوشش الحسینی، مشهد، مجتمع امام هادی7، 1418ق.

[1] سوره بقره، آیه ۲۰۷.

[2] ترجمه فولادوند.

[3] المعجم الوسیط، ج۲، ص۸۵۰، «لیل».

[4] المعجم الوسیط، ج۱، ص۷۸، «بات».

[5] تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۰۱؛ الامالی، ص۲۵۲، ۲۵۳؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۲۲؛ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۵۰.

[6] الصحیح من سیرة النبی، ج۴، ص۳۵؛ ج۷، ص۲۲۴، ۲۲۵.

[7] الطبقات، ج۱، ص۲۰۷، ۲۰۸؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۹.

[8] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۸.

[9] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۷، ۲۸.

[10] الطبقات، ج۱، ص۲۱۹، ۲۲۵؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۷، ۳۸؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۶.

[11] الطبقات، ج۱، ص۲۲۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۷.

[12] تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۴۰؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۸؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۳۳۵.

[13] تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۹؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۸؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۲۱۵.

[14] الطبقات، ج۲، ص۲۲۷؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۸، ۹۹؛ الامالی، ص۴۶۴، ۴۶۵.

[15] الامالی، ص۴۶۵؛ بحار الانوار، ج۱۹، ص۵۹، ۶۰.

[16] الامالی، ص۴۶۶.

[17] تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۰۱؛ مجمع البیان، ج۲، ص۵۶، ۵۷؛ المیزان، ج۲، ص۹۹، ۱۰۰.

[18] شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۲۳؛ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۵۰؛ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۲۱.

[19] تفسیر ثعلبی، ج۲، ص۱۲۶؛ کشف الاسرار، ج۱، ص۵۵۴؛ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۵۰؛ الامالی، ص۴۶۹.

[20] زاد المسیر، ج۱، ص۲۰۳؛ البحر المحیط، ج۲، ص۳۳۴.

[21] کشف الاسرار، ج1، ص553-554.

[22] البحر المحیط، ج۲، ص۳۳۴؛ الدر المنثور، ج۱، ص۲۴۰.

[23] جامع البیان، ج۲، ص۴۳۷، ۴۳۸؛ البحر المحیط، ج۲، ص۳۳۴.

[24] الصحیح من سیرة النبی، ج۴، ص۳۴، ۳۵.

[25] الصحیح من سیرة النبی، ج۶، ص۱۲۹، ۱۳۰.

[26] شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۷۳؛ عبقات الانوار، ج۳، ص۲۶۲، ۲۶۴؛ الغدیر، ج۲، ص۱۰۱؛ ج۱۱، ص۳۰.

[27] کنز الفوائد، ص۲۰۶، ۲۰۷.

[28] المیزان، ج۲، ص۹۸.

[29] نمونه، ج۲، ص۷۹.

[30] التحریر و التنویر، ج۲، ص۲۵۶، ۲۵۷.

[31] شرح نهج‌ البلاغه، ج۱۳، ص۲۶۱.

[32] حلیة الابرار، ج۲، ص۱۰۳-۱۱۰؛ بحار الانوار، ج۳۶، ص۴۰، ۴۱؛ الغدیر، ج۲، ص۴۸.

[33] شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۲۳؛ اسد الغابه، ج۴، ص۲۵؛ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۲۱.

[34] شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۶۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]