سامراء

سامراء، یکی از شهرهای شمالی کشور عراق بوده و آستان مقدس امامین عسکریین(ع) در آن قرار دارد.

سامراء

اطلاعات کلی
کشور	عراق
استان	صلاح‌الدین
زبان	عربی
نژاد	عرب
ادیان	اسلام
مذهب	اهل سنت
اطلاعات تاریخی
نام قدیم	سرّ من رای
سال تأسیس	221 ه ق
مکان‌های تاریخی	مسجد جامع
اماکن
زیارتگاه	آستان مقدس امامین عسکریین(ع)

به گفته باستان‌شناسان نام سامرا از نام آشوری سرمارتا تحریف شده است. این شهر به دست معتصم یکی از خلفای عباسی به عنوان پایتخت خلافت عباسیان به دست بهترین معماران و هنرمندان ساخته شده است. در دوره عباسی این شهر به نام سر من رای شهرت داشت.

این شهر تا دوره خلافت معتضد عباسی مرکز خلافت بود اما معتضد پایتخت خلافت را به بغداد بازگرداند. از آن به بعد این شهر از رونق افتاد. شهر فعلی سامرا در دوره عثمانی با مرکزیت حرمین عسکریین(ع) ساخته شد و تا الآن توسعه چندانی نداشته است.

معرفی اجمالی

شهر سامرا در ساحل سمت راست (شرقی) رود دجله و در فاصله حدود 120 کیلومتری شمال بغداد، واقع است. گویا در محل این شهر، در دوره پیش از اسلام، روستای کوچکی وجود داشته است. هرزفلد، باستان‏‌شناس آلمانی، در محل این شهر، ظروف سفالی، از هزاره ششم قبل از میلاد، یافته است که نشان‏‌دهنده قدمت منطقه است.

واژه‌شناسی

درباره ریشه تاریخی نام سامرا، گفته‏‌اند که این واژه، در اصل یک نام آرامی است که همانند سایر نام‏‌های آرامی، نظیر کربلا، عکبرا و حَرَورا، با الف مقصوره (بدون همزه) نگاشته می‏‌شود. به عقیده هرزفلد، این کلمه، تحریف نام آشوری این منطقه، یعنی «سرمارتا» است که در کتیبه‏‌های دوره آشوری، ذکر شده است.

بر اساس برخی اقوال عامیانه رایج در دوره اسلامی، بنیان سامرا به سام، فرزند حضرت نوح (علیه‌السّلام)، نسبت داده شده است. پس از تاسیس شهر اسلامی سامرا در دوره‏ بنی‏‌‌عباس، این شهر به نام «سُرَّ مَن رای» نامیده شد و تا مدت‏ها بدین نام مشهور بود.

در این‏‌باره نقل کرده‌‏اند زمانی که معتصم عباسی، از نام این منطقه (سامرا) آگاه شد، آن را «سرّ من رای» نامید. اما برخی، لفظ سامرا را تحریف نام دوره اسلامی آن می‏‌دانند. با این حال تقریباً مسلم است که واژه سامرا، ریشه در نام‏‌های کهنی دارد که مدت‏‌ها پیش از اسلام، بر این منطقه اطلاق می‏‌شده است.

تأسیس شهر سامرا

ساختن شهر اسلامی سامرا، در سال 221 ه.ق، به دستور معتصم عباسی، آغاز شد. او برای این منظور، بهترین معماران و هنرمندان را از مناطق مختلف جهان اسلام، جلب کرد تا آنها شهری لایق مرکز خلافت، بنا کنند. برای این شهر، بخش‌‏ها و محلات مختلفی برای سکونت طبقات مختلف اجتماعی، از جمله نظامیان، دولتمردان و عموم مردم، اختصاص داده شد و همچنین در آن، مسجد جامع و بازارهایی ساخته شد.

چندی بعد، متوکل عباسی مسجد جامع را به علت مساحت کم آن، خراب کرد و به‏‌جای آن، مسجد عظیمی را که بقایای آن، تا به امروز باقی است، بنا کرد. همچنین به دستور وی، شهر دیگری به نام «متوکلیه»، نزدیک سامرا ساختند که درباریان وی، به آنجا منتقل شدند و در آنجا، کاخ‏‌های خود را بنا کردند. پس از معتصم، چند خلیفه عباسی دیگر نیز در سامرا، به عنوان پایتخت خلافت عباسی، اقامت نمودند که عبارت‏‌اند از: واثق، متوکل، منتصر، مستعین، معتز، مهتدی و معتمد.

دوران افول

پس از اینها، معتضد عباسی، پایتخت خلافت را به بغداد بازگرداند و این شهر را رها کرد. از آن پس، سامرا پس از گذشت حدود نیم قرن از زمان تاسیس آن، به یک‏باره اهمیت خود را از دست داد و به تدریج، رو به ویرانی نهاد.

از نوشتهیاقوت حموی‏ درباره وضعیت سامرا در اوایل قرن هفتم هجری، چنین برمی‌‏آید که در زمان وی، از این شهر، جز آستان سامرا و نیز محله دیگری به نام «کرخ سامرا»، در مسافت دوری از آن، چیز دیگری باقی نمانده بود؛ تا جایی‏‌که دیدن ویرانه‏‌های آن، وحشت را به دل بیننده، وارد می‏‌کرد.

در اواخر دوره عثمانی، شهر فعلی سامرا، با مرکزیت آستان مقدس امامین عسکریین(ع)، بر بخشی از ویرانه‏‌های شهر دوره عباسی، شکل گرفت. در این زمان، سامرا شهری کوچک با بارویی به طول دو کیلومتر بود و تا به امروز نیز، توسعه درخور توجهی نیافته است. پس از استقلال عراق، سامرا به شهرستانی تابع بغداد، تبدیل شد. اما در زمان رژیم بعثی پیشین عراق، به استان صلاح‏‌الدین، با مرکزیت شهر تکریت، ملحق شد.

قدمت

سامرا از شهرهای اسلامی کهن در عراق، به شمار می‏‌آید و وجود بقایای آثار تاریخی مهم و کم‏‌نظیری، از قبیل مسجد جامع و مسجد ابودلف [نزدیک شهر دور در شمال‏ شرق سامرا]، از نظر معماری، اهمیت ویژه‏ای به این شهر داده است؛ تا جایی‏که این شهر در سال 2007 م، در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو، به ثبت رسید.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم. بخش «ضریح قبر امام حسین(ع)»، ج1، ص172. است.

• معجم البلدان، ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.
• دائرة المعارف الاسلامية الشيعية، حسن الامين، بيروت، دار التعارف، ١۴٢٢ه. ق - ٢٠٠١م.
• الموسوعة التاريخية الجغرافية، (ج ١٢)، مسعود الخوند، بيروت، (لا. ن)، (لا. ت).