آیه هجرت

آیه هجرت، نود و هفتمین آیه سوره نساء، بیان‌کننده عذاب مسلمانانی که به مدینه هجرت نکردند.

متن و ترجمه

آیه هجرت به سرنوشت شوم کسانی اشاره شده که در ظاهر مسلمان بودند؛ اما هجرت نکردند و سرانجام در صفوف مشرکان جان سپردند: إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ المَلائِكَةُ ظَالِمِی أَنفُسِهِم قَالُوا فِیمَ كُنتُم قَالُوا كُنَّا مُستَضعَفِینَ فِی الأرضِ قَالُوا أَلَم تَكُن أَرضُ اللهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِیهَا فَأُولَئِكَ مَأْوَاهُم جَهَنَّمُ وَسَاءَت مَصِیرًا. (نساء/4، 97) كسانى كه بر خويشتن ستمكار بوده‌اند، [وقتى‌] فرشتگان جانشان را مى‌گيرند، مى‌گويند: «در چه [حال‌] بوديد؟» پاسخ مى‌دهند: «ما در زمين از مستضعفان بوديم.» مى‌گويند: «مگر زمين خدا وسيع نبود تا در آن مهاجرت كنيد؟» پس آنان جايگاهشان دوزخ است، و [دوزخ‌] بد سرانجامى است.

شأن نزول

در پی بیعت عقبه میان پیامبر اسلام(ص) و گروهی از مردم مدینه، زمینه هجرت بسیاری از مسلمانان به آن شهر، فراهم شد.^[۱] با هجرت پیامبر به مدینه، صف مؤمنان از مشرکان جدا شد. آیه 97 سوره نساء که به آیه هجرت معروف شد،^[۲] پس از غزوه بدر درباره گروهی نازل شد که در مکه اسلام آوردند، اما هجرت نکردند.^[۳] برخی مفسران از آیات 97 تا 99 سوره نساء هم به آیات هجرت تعبیر کرده‌اند.^[۴]

مصادیق آیه

روایت‌های مربوط به شأن نزول این آیه، مختلفند و هریک مصداق‌هایی را برای آیه معرفی کرده‌اند:

طبق برخی روایات، آیه درباره گروهی است که در مکه به خدا و رسولش ایمان آوردند، اما از هجرت با ایشان تخلف کردند و به سبب تهدید سران قریش^[۵] همراه مشرکان به جنگ بدر رفتند و به دست مسلمانان کشته شدند. پس از جنگ، مسلمانان با این پندار که چون این گروه با کراهت در صف مشرکان قرار گرفته و کشته شده‌اند، برای آنان استغفار کردند. بدین جهت آیه هجرت نازل شد^[۶] و از حال آنان خبر داد.^[۷]

بر پایه برخی گزارش‌ها^[۸] و روایتی از امام باقر^[۹] کسانی که در غزوه بدر کشته شدند و آیه هجرت درباره آنان نازل شد، پنج نفر بودند: قیس بن فاکه بن مغیره، حارث بن زمعه،‌ قیس بن ولید، ابوالعاص بن میته و علی بن امیة بن خلف.

بر پایه روایتی دیگر گروهی در مکه اظهار ایمان کردند، اما هنگام مشاهده کم‌شمار بودن مسلمانان در غزوه بدر دچار تردید شدند و ‌پنداشتند که مسلمانان به واسطه دینشان دچار غرور گشته‌اند.^[۱۰] به گفته اینان مقصود از {ظَالِمِی أَنفُسِهِم} در آیه هجرت، کفر آنان است^[۱۱] و نشان می‌دهد که در حال ارتداد کشته شدند.^[۱۲]
در برخی روایات هم آمده است که در غزوه بدر هنگامی که عباس عموی پیامبر(ص)، عقیل و نوفل به دست مسلمانان اسیر شدند، پیامبر به عباس گفت که فدیه آزادی خود و برادرزاده‌اش عقیل را بپردازد. عباس پاسخ داد: ما به سوی قبله تو نماز گزاردیم و به آنچه تو شهادت دادی، شهادت دادیم. پیامبر گفت: شما دشمنی کردید و با شما دشمنی شد. سپس آیه هجرت را تلاوت کرد:^[۱۳]

پیامدهای نزول آیه

آیه هجرت افزون بر بیان حال مسلمانان تارک هجرت و کیفیت برخورد فرشتگان مرگ با آنها، در بردارنده حکم وجوب هجرت^[۱۴] بر هر مسلمانی است که در زیستگاه خویش قادر به اقامه شعائر دین نباشد.^[۱۵] از این رو، با نازل‌شدن آیه هجرت، اصحاب پیامبر در مدینه به کسانی که در مکه مسلمان شده و به مدینه هجرت نکرده بودند، نامه نوشتند که اقرار و اسلام ایشان پذیرفته نیست، مگر با هجرت.^[۱۶] بر پایه گزارشی، پس از نزول آیه هجرت، رسول خدا افرادی را برای اعلان این آیه به مکه فرستاد.^[۱۷]

پانویس

↑ الطبقات، ج1، ص225؛ تاریخ طبری، ج2، ص96؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص37.
↑ جامع البیان، ج5، ص315-316؛ الدر المنثور، ج2، ص205-206.
↑ البدایة و النهایه، ج3، ص360؛ روح المعانی، ج3، ص121.
↑ مجمع البیان، ج3، ‌ص152.
↑ البدایة و النهایه، ج3، ص360؛ الدر المنثور، ج2، ص205.
↑ جامع البیان، ج5، ص316؛ الدر المنثور، ج2، ص205.
↑ جامع البیان، ج5، ص315-316؛ تفسیر قرطبی، ج5، ص345.
↑ جامع البیان، ج5، ص317-318؛ الدر المنثور، ج2، ص205؛ فتح القدیر، ج1، ص504.
↑ التبیان، ج3، ص303؛ نور الثقلین، ج1، ص536.
↑ مجمع البیان، ج3، ص150؛ روض الجنان، ‌ج6، ص78؛ فتح القدیر، ج1، ص501.
↑ التبیان، ج3، ص303؛ مجمع البیان، ج3، ص151؛ التفسیر الکبیر، ج11، ص12.
↑ تفسیر قرطبی، ج5، ص345.
↑ تفسیر ابن کثیر، ج2، ص345؛ الدر المنثور، ج2، ص206.
↑ الکشاف، ج1، ص555؛ تفسیر قرطبی، ج5، ص346؛ الصافی، ج1، ص490.
↑ جامع البیان، ج4، ص317-318؛ الکشاف، ج1، ص555؛ المنیر، ج5، ص229.
↑ تفسیر بغوی، ج1، ص469؛ الدر المنثور، ج2، ص205.
↑ الکشاف، ج1، ص555.

منابع

البدایة و النهایه: ابن كثیر (م.۷۷۴ق.)، به كوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛
تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوك): الطبری (م.۳۱۰ق.)، به كوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی،۱۴۰۳ق؛
تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛
التبیان: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به كوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
تفسیر ابن کثیر (تفسیرالقرآن العظیم): ابن كثیر (م.۷۷۴ق.)، به كوشش شمس ‌الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛
التفسیر الكبیر: الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛
تفسیر بغوی (معالم التنزیل): البغوی (م.۵۱۰ق.)، به كوشش خالد عبدالرحمن، بیروت، دار المعرفه؛
تفسیر قرطبی (الجامع لاحكام القرآن): القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
تفسیر نور الثقلین: العروسی الحویزی (م.۱۱۱۲ق.)، به كوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش؛
جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به كوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
الدر المنثور: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛
روح المعانی: الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به كوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛
روض الجنان: ابوالفتوح رازی (م.۵۵۴ق.)، به كوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی،۱۳۷۵ش؛
الصافی: الفیض الكاشانی (م.۱۰۹۱ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق؛
الطبقات الكبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر؛ فتح القدیر: الشوكانی (م.۱۲۵۰ق.)، بیروت، دار المعرفه؛
الكشاف: الزمخشری (م.۵۳۸ق.)، مصطفی البابی، ۱۳۸۵ق؛
مجمع البیان: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
المحرر الوجیز: ابن عطیة الاندلسی (م.۵۴۶ق.)، به كوشش عبدالسلام، لبنان، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق؛ *المنیر: وهبة الزحیلی، بیروت، دار الفكر المعاصر، ۱۴۱۱ق.

[1] الطبقات، ج1، ص225؛ تاریخ طبری، ج2، ص96؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص37.

[2] جامع البیان، ج5، ص315-316؛ الدر المنثور، ج2، ص205-206.

[3] البدایة و النهایه، ج3، ص360؛ روح المعانی، ج3، ص121.

[4] مجمع البیان، ج3، ‌ص152.

[5] البدایة و النهایه، ج3، ص360؛ الدر المنثور، ج2، ص205.

[6] جامع البیان، ج5، ص316؛ الدر المنثور، ج2، ص205.

[7] جامع البیان، ج5، ص315-316؛ تفسیر قرطبی، ج5، ص345.

[8] جامع البیان، ج5، ص317-318؛ الدر المنثور، ج2، ص205؛ فتح القدیر، ج1، ص504.

[9] التبیان، ج3، ص303؛ نور الثقلین، ج1، ص536.

[10] مجمع البیان، ج3، ص150؛ روض الجنان، ‌ج6، ص78؛ فتح القدیر، ج1، ص501.

[11] التبیان، ج3، ص303؛ مجمع البیان، ج3، ص151؛ التفسیر الکبیر، ج11، ص12.

[12] تفسیر قرطبی، ج5، ص345.

[13] تفسیر ابن کثیر، ج2، ص345؛ الدر المنثور، ج2، ص206.

[14] الکشاف، ج1، ص555؛ تفسیر قرطبی، ج5، ص346؛ الصافی، ج1، ص490.

[15] جامع البیان، ج4، ص317-318؛ الکشاف، ج1، ص555؛ المنیر، ج5، ص229.

[16] تفسیر بغوی، ج1، ص469؛ الدر المنثور، ج2، ص205.

[17] الکشاف، ج1، ص555.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]