آل مهنا
آل مُهَنّا از علویان حاکم بر مدینه (حکومت: ۴۰۱-۵۸۳ق).
| نام کامل | آل مهنا |
|---|---|
| نسب | اشراف حسینی |
| سرسلسله | مهنا |
| مکان قبیله | مدینه |
| زیرشاخه‌ها | آل جمّاز، هواشم |
| مذهب | نامعلوم |
| محل حکومت | مدینه |
| مدت حکومت | ۴۰۱-۵۸۳ق |
| اشخاص مهم | شهاب‌الدین حسین، مالک بن حسین، مهنا الأعرج، قاسم عزالدین |
این خاندان از سادات حسینی و از نسل امام سجاد(ع) بودند که حدود دو قرن بر مدینه حکومت کردند. اولین حاکم آنها مُهَنّا پسر داود بن قاسم بود که پس از پدر و برادرش به حکومت مدینه رسید و پس از وی فرزندانش به طور متناوب (به جز مدت محدودی) حاکم این شهر بودند. آخرین حاکم این خاندان ابوفلیته قاسم عزالدین بود که تا سال ۵۸۳ق حاکم این شهر بود.
نسب
خاندان آل مهنا در زمره اشراف حسینی، از نسل ابوعماره حمزة مُهنا الأکبر بن داود بن قاسم (متوفای ۴۰۸ق) بودند که نسبشان به امام زین العابدین(ع) می‌رسید.[۱] آنان حدود یک سده حکمران محلی مدینه بودند. بنوفُلَیتَه، هواشمیه و جَمامِزَه (بنوجَمّاز)[۲] از زیرشاخه‌های آل مهنا هستند. ایشان رقابتی سخت با حاکمان حسنی زیدی مکه داشتند که نسبت به اشراف حسینی از قدرت و جایگاهی والاتر برخوردار بودند. هر دو دستگاه خلافت فاطمی و عباسی برای گسترش نفوذ در حرمین تلاشی بسیار داشتند؛ چرا که نام بردن از خلیفه بر منبر مکه، به ویژه در موسم حج، در آن روزگار از عناصر مشروعیت‌بخش خلافت شمرده می‌شد.[۳] اشراف مکه و مدینه نیز برای بهره‌مندی از کمک‌های این دو کانون قدرت، می‌کوشیدند با هر دو پیوند داشته باشند؛ هر چند که بیشتر نگاهشان به دستگاه فاطمیان بود.[۴]
آغاز حکومت
پس از درگذشت داود بن قاسم، پدر مهنا، حکمرانی آل مهنا آغاز گردید. داود در سال ۴۰۱ق از درگیری میان حکمران مکه و امیر مدینه سود برد و با نزدیک شدن به فاطمیان و تحت حمایت آنان به قدرت رسید. حکمرانی وی کمتر از یک سال به طول انجامید و پس از وی دو فرزندش هانی (سلیمان بن داود) و مُهَنّا (حمزة بن داود) به حکمرانی مدینه رسیدند. حکمرانی هانی دوامی نداشت و اندکی از منابع آن را ذکر کرده‌اند.[۵] مُهَنّا از سال ۴۰۱ تا ۴۰۸ق جانشین پدر و امیر مدینه بود. وی سرشاخه آل مهنا شمرده می‌شود. هر چند پس از وی برادرش حسین به حکمرانی مدینه رسید، در ادامه فرزندان و نوادگان مهنا حکمران گشتند.[۶]
حکومت شهاب‌الدین حسین
شهاب‌الدین حسین، نخستین فرزند مهنا بود که از حدود سال ۴۲۸ تا ۴۶۹ق بر مدینه حکومت کرد.[۷] او شخصی دوراندیش، بخشنده، ادیب و شجاع بود.[۸] برخی وی را نخستین امیر مدینه از اشراف حسینی دانسته‌اند.[۹] در پی رقابت امیران مکه و مدینه برای پیوستن به خلفای عباسی یا فاطمی و نیز پس از حمایت محمد بن ابی‌هاشم، امیر مکه، از القائم بامرالله عباسی، سلطان سلجوقی، آلب ارسلان به حسین بن مهنا پاداش بخشید و اعلام کرد که در صورت پیوستنش ۲۰.۰۰۰ دینار به وی خواهد داد و هر سال نیز ۵۰۰۰ دینار خواهد پرداخت.[۱۰]
سلطنت مخیط بر مدینه
حسین بن مهنا همانند حاکمان حسنی مکه از تاجرانی که وارد مکه می‌شدند، مالیات می‌گرفت و بر زائران مرقد نبوی نیز مالیات وضع کرده بود. از این رو، حسین بن احمد علوی مشهور به مِخْیط در سال ۴۶۹ق در مدینه قیام کرد و به نام خلیفه فاطمی خطبه خواند و ابن مهنا گریخت.[۱۱] دوران سلطه مخیط بر مدینه هفت ماه بود.[۱۲]
بازگشت حکومت به آل مهنا
با مرگ مخیط بار دیگر حکومت به فرزندان مهنا رسید و مالک بن حسین بن حمزه حاکم مدینه شد و کمتر از یک سال حکومت کرد.[۱۳] سادات «وحاحده» که گروهی از آنان در مدینه و گروهی دیگر در مصر ساکن بودند، به وی نسب می‌برند.[۱۴]
پس از مالک، برادرش مهنا مشهور به اعرج در سال۴۶۹ق به حکمرانی مدینه رسید. برخی به اشتباه حکمرانی وی را در سال‌های ۵۰۸ تا ۵۲۲ق دانسته‌اند.[۱۵] به فرزندان وی مُهانَیه می‌گفتند.[۱۶] پس از اعرج، منظور (یا منصور) بن عمارة بن مهنا بن سبیع بن مهنا به حکومت رسید. سال آغاز حکمرانی وی مشخص نیست؛ اما وفات وی در سال ۴۹۵ق ثبت شده است.[۱۷] او را فردی دوراندیش، شجاع و فاضل خوانده‌اند.[۱۸] پس از مرگ وی، فرزندش تا سال ۵۰۰ق حاکم مدینه بود.[۱۹]
حسین بن مهنا الاعرج از دیگر امیران این خاندان در مدینه بود که به سال ۵۵۸ق درگذشت. پس از وی برادرش ابوفلیته قاسم عزالدین تا سال ۵۸۳ق به مدت ۲۵ سال بر مدینه حکمرانی کرد و ارتباطی گسترده با صلاح‌الدین ایوبی برقرار نمود.[۲۰] تبار او به آل فلیته شهرت یافتند. بعدها برخی دیگر از زیرشاخه‌های آل‌مهنا همچون آل جمّاز و هواشم به حکمرانی مدینه رسیدند.[۲۱]
دیگر خاندان‌های آل مهنا
در منابع از دو خاندان دیگر به نام آل مهنا (آل فضل) در بادیه شام و جزیره[۲۲] و آل مهنا ابوالخیل از قبیله عنزه[۲۳] یاد شده که با این خاندان نسبتی ندارند.
پانویس
- ↑ الدرر الکامنه، ج۲، ص۸۸؛ تحفة الازهار، ج۲، ص۲۱۲.
- ↑ عمدة الطالب، ص۱۳۷، ۳۳۷-۳۳۸، «پاورقی».
- ↑ تاریخ مکه، ص۱۹۴.
- ↑ نک: جامعه شیعه، ص۲۳ به بعد.
- ↑ تاریخ امراء المدینه، ص۲۳۲-۲۳۴.
- ↑ نک: عمدة الطالب، ص۳۳۷؛ تاریخ امراء المدینه، ص۲۳۴-۲۳۵.
- ↑ عمدة الطالب، ص۳۳۷؛ تاریخ امراء المدینه، ص۲۳۵.
- ↑ تحفة الازهار، ج۲، ص۲۱۲.
- ↑ التحفة اللطیفه، ج۱، ص۵۶؛ تاریخ امراء المدینه، ص۲۳۵.
- ↑ الکامل، ج۱۰، ص۶۱.
- ↑ المنتظم، ج۱۶، ص۱۸۰.
- ↑ عمدة الطالب، ص۳۳۶؛ تحفة الازهار، ج۲، ص۲۱۳؛ تاریخ امراء المدینه، ص۲۴۰.
- ↑ عمدة الطالب، ص۳۳۶؛ تحفة الازهار، ج۲، ص۲۱۳؛ تاریخ امراء المدینه، ص۲۴۰.
- ↑ عمدة الطالب، ص۳۳۵، ۳۳۷؛ تحفة الازهار، ج۲، ص۲۱۳.
- ↑ عمدة الطالب، ص۳۳۷؛ تحفة الازهار، ج۲، ص۳۳۵.
- ↑ عمدة الطالب، ص۳۳۷.
- ↑ الکامل، ج۱۰، ص۳۵۲؛ نک: تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۱۴۱؛ عمدة الطالب، ص۳۳۷.
- ↑ الاعلام، ج ۷، ص۳۰۸.
- ↑ الکامل، ج۱۰، ص۳۵۲؛ تاریخ امراء المدینه، ص۲۴۲.
- ↑ الکامل، ج۱۲، ص۲۰؛ تاریخ المدینة المنوره، ص۲۱۵؛ تاریخ امراء المدینه، ص۲۴۳، ۲۴۷.
- ↑ تاریخ المدینة المنوره، ص۲۲۸؛ عمدة الطالب، ص۳۳۷-۳۳۸.
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ج۵، ص۴۹۸؛ ج۶، ص۸.
- ↑ نک: الاعلام، ج۷، ص۳۱۶.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل آل مهنا.
- الاعلام: الزرکلی (م.۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م.
- تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.۸۰۸ق)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق
- تاریخ المدینة المنوره: ابن فرحون (م.۷۶۹ق)، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم.
- تاریخ امراء المدینه: عارف احمد عبدالغنی، اقلیم، ۱۴۱۸ق
- تاریخ مکه: احمد السباعی (م.۱۴۰۴ق)، نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ق
- تحفة الازهار و زلال الانهار: ضامن بن شدقم الحسینی (م.۱۰۹۰ق)، به کوشش الجبوری، تهران، میراث، ۱۴۲۰ق
- التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (م.۹۰۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق
- جامعه شیعه نخاوله در مدینه منوره: ورنراند، ترجمه: جعفریان، قم، دلیل ما، ۱۳۷۹ش.
- الدرر الکامنه: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق)، به کوشش محمد عبدالمعید، هند، مجلس دائرة المعارف العثمانیه، ۱۹۷۲م.
- عمدة الطالب: ابن عنبه (م.۸۲۸ق)، به کوشش محمد حسن، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۰ق
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق
- المنتظم: ابن الجوزی (م.۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق