مزار محمد عابد (عراق)

مزار محمد عابد در عراق، منسوب به فرزند بلافصل امام موسی کاظم(ع)، محمد بن موسی کاظم(ع) است. در رابطه با نحوه رحلت یا شهادت و محل دفن سیدمحمد عابد علمای انساب و مورخان و برخی علمای رجال و سیره، اختلاف‌نظر دارند و زیارتگاه‌های مختلفی به ایشان منسوب است. علاوه بر جاهای مختلف دو مکان در عراق با نام شهر دور از توابع استان صلاح‌الدین و روستای عواتق در اطراف استان دیالی نیز به محمد عابد منسوب است.

بنابر نقل منابع تاریخی می‌توان نتیجه گرفت که به احتمال قوی، مزار منسوب به محمد عابد در شهر دور، به محمد بن فَرّخان بن روزبه، مکنی به ابوالطیب دوری محدث تعلق دارد.

معرفی اجمالی

مزار منسوب به محمد عابد در عراق، منسوب به فرزند بلافصل امام موسی کاظم(ع)، محمد بن موسی کاظم(ع) است. در رابطه با محل دفن سیدمحمد عابد علمای انساب و مورخان و برخی علمای رجال و سیره، اختلاف‌نظر دارند و زیارتگاه‌های مختلفی را به وی منسوب کرده‌اند، افزون بر این زیارتگاه‌ها دو مکان در عراق با نام شهر دور از توابع استان صلاح‌الدین و روستای عواتق در اطراف استان دیالی نیز به محمد عابد منسوب است.

براساس منابع تاریخی و کتب انساب و رجال، محمد عابد با احمد بن موسی(ع) و حمزه از یک مادر هستند و مادر گرامی آنها «اُم احمد» است.

مزار منسوب در شهر دور

مزار منسوب به محمد عابد زیارتگاه با شکوه در اطراف شهرِ دور از توابع استان صلاح‌الدین قرار دارد و به «امام محمد دوری» شناخته می‌شود و به محمد بن امام موسی کاظم(ع)، معروف به محمد عابد، منسوب است.

این زیارتگاه از آثار تاریخی برجسته شمال عراق است و قدمت آن به قرن چهارم و پنجم هجری می‌رسد. ساختمان این زیارتگاه، به شکل اتاق مربع مرتفعی از خشت و گل با گچ‌بری‌های زیباست. گنبد بنا به شکل مضرس و در پنج رج و به ارتفاع حدود ٢/٧5 متر است. بر ساقه آن، یک لوح سنگی، حاوی کتیبه‌ای به خط نسخ غیر منقوط وجود دارد که این متن بر آن نوشته شده است:

بسم الله الرحمن الرحیم. هذا المسجد المبارک تربة الامام ابو عبدالله محمد بن موسی بن جعفر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب صلوات الله علیهم اجمعین وهو موضع رحمة الله من زاره واسعده.

در این کتیبه، شخص مدفون در این بنا، محمد عابد فرزند امام هفتم(ع) معرفی شده است. ولی درباره صحت این انتساب تردید وجود دارد؛ زیرا مزارهای دیگری نیز به محمد عابد منسوب است که مشهورترین آنها زیارتگاه وی در شیراز است.

دیدگاه مورخان

محیی‌الدین بن علی بکری، در سفرنامه خود که در سال ١١٣٩ ه. ق نگاشته است، می‌نویسد: «به روستایی به نام دور رسیدم که در آنجا مزار سید محمد از فرزندان امام موسی کاظم(ع) قرار دارد».

در کتاب جامع الانوار، درباره محمد دوری چنین آمده است:

شیخ محمد دوری که نسبش به امام موسی کاظم(ع) می‌رسد، از بزرگان مشایخ بود. او اشارات غریب و کرامات عجیبی داشت و در روستای دور از روستاهای بغداد در فاصله چهار فرسخی «سرّ من رای» (سامرا) وفات یافت و قبر وی در آنجا آشکار و محل زیارت است.

ثامر عبدالحسن عامری، از «هرتزفلد» باستان‌شناس آلمانی، نقل کرده است: «مسلم بن قریش، فرمان ساخت این بنا را داد و هنگامی که در سال 478 ه. ق (برابر با سال 1085م) کشته شد، در آغاز، او را در حلب به‌خاک سپردند. ولی پس از برقراری امنیت و آرامش، برابر وصیت وی، جسدش را به این مکان منتقل و دفن کردند».

او نتیجه می‌گیرد که یا مسلم بن قریش این مکان را ساخته تا پس از مرگ در آنجا دفن شود یا اینکه این مکان را برای یکی از نوادگان ائمه(ع)؛ یعنی محمد بن موسی بن جعفر(ع) ساخته تا بعداً خودش را نیز در آنجا دفن کنند.

مکان‌های دیگر با نام دور

برخی نیز این مکان را متعلق به ابوالطیب دوری، متوفای حدود سال ٣٩5 ه. ق می‌دانند که خطیب بغدادی در تاریخ بغداد، زندگی‌نامه مختصری از وی آورده است. آنچه این ادعا را تقویت می‌کند، سخن جالب یاقوت حموی ذیل کلمه «دور» است. وی می‌نویسد:

دور، هفت مکان در عراق، از نواحی بغداد را شامل می‌شود: دور تکریت که میان سامرا و تکریت است؛ دور عربانی که بین سامرا و تکریت قرار دارد؛ در اطراف دجیل، روستایی قرار دارد که به دور بنی اوقر شناخته می‌شود و به دور وزیر عون‌الدین یحیی بن هبیره معروف است و در آنجا مسجد جامعی قرار دارد؛ در نزدیک سمیساط، دور دیگری وجود دارد و در منطقه‌ای در نیشابور نیز دوری وجود دارد و به هر یک از آنها افرادی منسوب هستند.

دور سامرا، به محمد بن فرخان بن روزبه، ابوالطیب دوری منسوب است. وی از ابی‌خلیفه و دیگران احادیث غریبی نقل کرده و جنید بغدادی نیز از او حکایاتی در تصوف بیان کرده است.

دور بغداد، به ابوعبدالله محمد بن مخلد دوری و هیثم بن محمد دوری منسوب است. همچنین ابوعبدالله محمد بن عبدالباقی ابن ابی‌الفرج محمد بن ابی‌الیسری بن عبدالعزیز بن ابراهیم بن اسحاق ابن نجیب دوری باغدادی، به دور بغداد مشهور است که از ابی‌بکر محمد بن عبدالملک بن بکران و ابومحمد حسن بن علی جوهری و محمد بن فتح عشاری روایت نقل کرده است. وی شیخی صالح و متدین بود و در شعبان سال 434ه. ق به دنیا آمد و در سحر روز چهارشنبه، ١٧ محرم الحرام سال 513 ه. ق از دنیا رفت.

تعلق مزار به ابوالطیب دوری

از این نقل قول چنین می‌توان نتیجه گرفت که به احتمال قوی، مکان کنونی، به محمد بن فَرّخان بن روزبه، مکنی به ابوالطیب دوری محدث متعلق است، مسلم بن قریش آرامگاهی برای وی ساخته و پس از او، خود نیز در این مکان دفن شده است. ولی امروزه با عنوان فرزند امام هفتم(ع) زیارت می‌شود. خطیب بغدادی درباره ابوالطیب دوری نوشته است:

محمد بن فرّخان بن روزبه، ابوالطیب دوری، از دور سامرا و معروف به «فرُّخانی» است. او به بغداد آمد و با صوفیان و اهل حدیث (یتعاهد) عهد بست.... وی در بغداد به نقل از پدرش و ابوخلیفه فضل بن حباب و دیگران، احادیث ناشناخته‌ای را روایت می‌کرد و در نقل حدیث، ثقه و مورد اطمینان نبود. ابوالطیب، همچنین با تعدادی از صوفیان مانند جنید، ابن عطاء و حریری دیدار داشت و از آنان حکایت‌های صوفیانه‌ای را نقل می‌کرد.

مزار منسوب در روستای عواتق

مرقد منسب به محمد عابد در روستای عواتق در اطراف استان دیالی است که ساختمانی مختصر دارد.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب ابراهیم مجاب مدفون در حائر حسینی، بخش «مزارات منسوب به محمد بن موسى(ع)»، ص55-59، است.

• رجال شيخ طوسى، محمدبن حسن طوسى، تحقيق: جواد قيومى اصفهانى، چاپ دوم، قم، مؤسسه نشر اسلامى وابسته به جامعه مدرسين، ١۴٢٠ه .ق.
• جامع الانساب، محمدعلی روضاتی.
• ارشاد، شيخ مفيد، قم، ١۴١٣ه .ق.