حمزة بن قاسم بن علی
حمزة بن قاسم، مکنی به ابویعلی و مشهور به علوی و عباسی، از نوادگان حضرت عباس(ع) بوده، در سال‌های آغازین سده چهارم قمری می‌زیسته است. رجال‌نگاران و عالمان شیعه او را مورد اعتماد و جلیل القدر معرفی کرده‌اند. برای او آثاری نام برده‌اند که یکی از آن‌ها درباره زیارت و مناسک حج است.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حمزة بن قاسم علوی عباسی |
| کنیه | ابویعلی |
| نسب | از نوادگان حضرت عباس(ع) |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| آرامگاه | حله |
| حج و زیارت | |
| نام زیارتگاه | حمزة بن قاسم |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| اساتید | سعد بن عبدالله، محمد بن اسماعيل البرمكى |
| شاگردان | هارون بن موسی تلعكبرى، على بن محمد القلانسى |
| تالیفات | كتاب الزيارات و المناسك، كتاب التوحيد |
نام
حمزة بن قاسم، مكنى به «ابويعلى» از نوادگان حضرت عباس(ع) است كه نسبش با ۵ واسطه به وی مى‌رسد. حمزه به دليل انتساب به امام علی(ع) به «علوى» و به دليل انتسابش به حضرت عباس(ع) به «عباسى» شهرت دارد.[۱]
تبار
در نسب او دو قول است:
قول مشهور: حمزة بن قاسم بن محمد بن عبدالله بن عبیدالله (امیر و قاضی حرمین) بن حسن بن عبيدالله بن ابى‌الفضل العباس(ع). در این قول، پدربزرگ او محمد لحیانی معرفی شده است.[۲]
قول نجاشی: حمزة بن قاسم بن على بن حمزة بن حسن بن عبيدالله (امیر و قاضی حرمین) بن ابى‌الفضل العباس(ع).[۳] در این قول، پدربزرگ او علی بن حمزة معرفی شده است.
برخی، از آنجا که علی بن حمزه، فرزندی به نام قاسم ندارد،[۴] و از آنجا که برای محمد لحیانی فرزندی به نام قاسم و نسل فراوانی برای او گزارش شده، قول مشهور را درست دانسته‌اند.[۵]
حضرت عباس(ع) چند فرزند داشت؛ ولی نسل وی از عبيدالله گسترش يافت. عبيدالله فرزند لبابه، دانشمند و فرهيخته عصر خود بوده است. او دو فرزند به نام‌هاى عبدالله و حسن داشت كه نسلش از حسن ادامه يافت. حسن بن عبيدالله ۶٧ سال زندگى كرد. او را سرشاخه اصلى نوادگان حضرت عباس شمرده‌اند.[۶] ابراهيم[۷] عباس، عبيدالله، فضل و حمزه از فرزندان اويند.
عبيدالله بن حسن، در سال ٢٠٣ قمرى از سوى مأمون عباسى، علاوه بر منصب قضاوت، عهده‌دار امارت حرمين شريفين شد و در سال‌هاى ٢٠۴ تا ٢٠۶ه .ق، امارت حج را به عهده داشت.[۸]
پدربزرگ حمزه، محمد ملقب به لحيانى، در شهر رمله[یادداشت ۱][۹] مقام رياست و خطابه را به عهده داشت.[۱۰]
حمزه، که جد حمزة بن قاسم است، در عصر مأمون عباسى مى‌زيست و به شباهت با امام علی(ع) شهرت داشت. وی به دليل ازدواج با زينب، يكى از نوادگان عبدالله جعفر، زينبى نيز خوانده مى‌شد. برخی از نوادگان او، در فقه، حدیث یا شعر افراد برجسته‌ای بودند؛ مانند قاسم بن حمزه، ابو محمد علي بن حمزه،[۱۱] فضل بن محمد[۱۲] و محمد بن علی.[۱۳]
زیست‌نامه
از سال تولد و وفات او تاریخ دقیقی در دست نیست؛ برخی تولد او را ۲۰۳ق. و برخی ۲۹۳ق. دانسته‌اند.[۱۴] برخی وفات او را سال ۳۳۵ق. نقل کرده[۱۵] و برخی او را در سال ۳۳۹ق. زنده دانسته‌اند.[۱۶] برخی دیگر، با توجه به استادان و شاگردانش، زندگی او را نیمه دوم سده سوم تا نیمه اول سده چهارم قمری دانسته‌اند.[یادداشت ۲][۱۷] محل زندگی او، شهرهای قم و ری احتمال داده شده است.[۱۸]
استادان و شاگردان
برای او ۲۱ استاد و مشیخه سرشناس نقل کرده‌اند.[۱۹] برخی از آن‌ها عبارتند از: احمد بن ادريس اشعرى قمى، احمد بن محمد بن خالد برقى، عبدالعظيم بن عبدالله حسنى علوى، عبدالله بن محمد بن سليمان علوى حسنى،[یادداشت ۳][۲۰] على بن ابراهيم قمى، سعد بن عبدالله، محمد بن اسماعيل البرمكى، حسن بن مَتّيل، جعفر بن محمد بن مالك الفزارى و على بن جنيد الرازى روایت نقل کرده است.[۲۱]
برای او ۲۲ شاگرد سرشناس نقل شده است.[۲۲] برخی از آن‌ها عبارتند از: إبراهيم بن الحسن،[یادداشت ۴] [۲۳] حسن بن حمزة بن على علوى حسينى طبرى، ابوعبدالله الحسين بن احمد العلوى، حسين بن ابراهيم بن احمد مكتب، هارون بن موسی تلعكبرى، حسين بن هارون حسينى،[یادداشت ۵][۲۴] على بن محمد القلانسى، حسين بن ابراهيم بن احمد بن هشام المؤدب، على بن احمد بن محمد الدقاق[۲۵]
فرزندان
پسرانى به نام‌هاى محمد[۲۶]، حسن[۲۷]، على[۲۸]، قاسم و حيدر را به وى نسبت داده‌اند.[۲۹] از میان نوادگان او، ابوطاهر حسن بن محمد بن حسن بن حمزه و پسرش نعمه و نوه‌اش مانكديم،[یادداشت ۶] از چهره‌هاى بنام علويان در رى بودند.[۳۰]
فعالیت فرهنگی
دوران زندگی حمزه، دوران پرچالشی از نظر مسائل اعتقادی بود. مسئله جبر و اختيار، ظهور دوباره غاليان و حيرت شيعه در دوران غیبت صغرا چالش‌های اعتقادی شیعیان بود.[۳۱] برخی، آثار علمی و روایات حمزه، از جمله کتاب او در رد عقیده جبرگرایان را[یادداشت ۷] نشانه حضور وی در زمینه مسائل فرهنگی دوره خویش دانسته‌اند.[۳۲]
فعالیت سیاسی
نوادگان حضرت عباس(ع) و عموزادگان حمزة بن قاسم در برخى از قيام‌های علویان در برابر عباسیان شرکت داشتند. ولی از حمزه و بستگان نزديكش، چيزى در اين مورد گزارش نشده است.[۳۳]
تألیفات
آثار او، نشان از تخصص او در رشته‌های فقه، کلام، تاریخ و رجال دارد. برخی از آن‌ها به این شرحند:
- من روی عن جعفر بن محمد(ع)؛ کتابی رجالی است و نام کسانی که از امام صادق(ع) روایت کرده‌اند را گردآوری کرده است. نجاشی، این کتاب را نیکو شمرده است.
- كتاب التوحيد
- كتاب الزيارات و المناسك
- كتاب الرد على محمد بن جعفر الاسدي.[۳۴]
از حمزة بن قاسم، بیش از ۵۰ روایت در کتاب‌های روایی شیعه باقی مانده، که موضوع آن‌ها عبارتند از: مباحث كلامى (خداشناسى و امامت)، فضايل و سيره اهل‌بيت(ع)، مواعظ و احاديث تربيتى و اخلاقى، آداب و مستحبات فقهى، ملاحم و فتن و معارف عام اهل بيت(ع).[۳۵]
توثیق
نجاشی(م.۴۵۰ق.) رجال‌نگار شیعه و علامه حلى (م.٧٢۶ق)، حمزة بن قاسم را ثقه، جلیل القدر، از اصحاب امامیه و کثیر الحدیث خوانده است.[۳۶] ابن‌داود حلى (ت.۶۴٧ق)،[۳۷] سيد مصطفى تفرشى (م.١٠۴۴ق) در «نقد الرجال»،[۳۸] حائرى مازندرانى (م.١٢١۶ق) در «منتهى المقال»،[۳۹] شيخ عباس قمى[۴۰] و سيد ابوالقاسم خويى (م.١۴١٣ق)[۴۱] نيز به بزرگى از وی ياد كرده‌اند.
در نگاه زیدیه
یکی از افرادی که حمزة بن قاسم از او روایت نقل کرده است، عبدالله بن محمد بن سليمان علوى حسنى است؛ وى از محدثان و دانشوران زيدى مذهب بود كه در شهر كوفه به نقل حديث مشغول شد.[۴۲] ۲ نفر از کسانی که از حمزه روایت نقل کرده‌اند، یکی ابرهیم بن الحسن، محدث زیدی است[۴۳] و دیگری حسين بن هارون حسينى، پدر امامان زيدى يمن است که روايات متعددى را از حمزه نقل كرده است.[۴۴]
با توجه به حضور حمزة بن القاسم در سلسله اسناد برخى از بزرگان زيديه يمن، زيديان او را محدثى زيدى دانسته‌اند. [۴۵]
کتاب‌شناسی
المثل الاعلی فی ترجمة ابویعلی، نام کتابی است که محمدعلی اردوباری درباره حمزة بن قاسم، در سال ۱۳۶۰ق نگاشته است.[۴۶] این کتاب، با تحقیق و اضافات جودت قروینی، توسط CASIS، در لندن، در سال ۱۴۱۳ق. (۱۹۹۳م/۱۳۷۲ش) به چاپ رسیده است.[۴۷]
جستارهای وابسته
پانوشت
- ↑ رجال الطوسی، الأبواب، ص۴٢۴؛ معجم رجال الحديث، ج٧، ص٢٩٠.
- ↑ عمدة الطالب، ص٣٣٠؛ رجال الطوسى، ص۴٢۴.
- ↑ رجال النجاشى، فهرست أسماء مصنفى الشيعة، ص ١۴٠.
- ↑ المجدى فى الانساب، ص۴۴٠.
- ↑ حمزة بن قاسم علوی، ص۱۲؛ سر السلسلة العلوية، ص١٣٩.
- ↑ سلسله‌جنبان رادمردى، ص ٣۴.
- ↑ اعيان الشيعه، ج٢، ص١٢٨.
- ↑ المحبر، ص۴١؛ المنتظم، ج١٠، ص١٣١؛ الكامل فى التاريخ، ج۶، صص٣۵٨ و ٣٧٩.
- ↑ معجم البلدان، ج٣، ص۶٩.
- ↑ الشجرة المباركة، ص٢٠١؛ الفخرى، المروزى الأزوارقانى، ص١٧١؛ تهذيب الانساب، ص٢٨٢؛ المجدى فى الانساب، ص۴۴٨.
- ↑ رجال‌النجاشي، ص ٢٧٣.
- ↑ مقاتل الطالبيين، ص ٨٩.
- ↑ الذريعه الى تصانيف الشيعه، ج ۴، ص ۴٧٨.
- ↑ مجله الينابيع، ص۶٣.
- ↑ لوامع الأنوار فى جوامع العلوم والآثار، الامام المؤيدى، ج١، ص٣٨۶.
- ↑ مستدركات علم رجال الحديث، ص٢٨٠.
- ↑ حمزة بن قاسم علوی، ص۲۱؛ الذريعه الى تصانيف الشيعه، ج ۴، ص ۴٧٨.
- ↑ حمزة بن قاسم علوی، ص۲۱.
- ↑ حمزة بن قاسم علوی، ص۳۱.
- ↑ الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج٢، ص١٠۶؛ اوضاع سياسى-اجتماعى و فرهنگى شيعه در عصر غيبت صغرا، صص ٢٢٧ و ٢۶٩.
- ↑ كافى، ج۴، ص١٩٨؛ امالى، صدوق، ص۶١٧؛ ارشاد، ج٢، ص٢٠١؛ اسرار توحيد، ترجمه التوحيد، صدوق، ص٢٧٩؛ تيسير المطالب، ص١٩٢ و ۵١٢؛ علل الشرايع، ج١، ص٩۶؛ كمال الدين و تمام النعمة، ج٢، ص۴١٣؛ الخصال، ج١، ص١۶٩ و ٣٠۵ و ج٢، ص٣۶٣؛ كمال الدين، ج٢، ص٣۵٨؛ معانى الاخبار، ص١٢۶؛ مختصر البصائر، ص۴١٧؛ كامل الزيارات، ص٣٢۴؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص٩٩؛ المحدثون من آل ابى‌طالب، ج١، ص۴۵٠.
- ↑ حمزة بن قاسم علوی، ص۳۲.
- ↑ الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج١، ص٣۵١.
- ↑ تيسير المطالب، ص١٨؛ الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج١، ص٣٢٨.
- ↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج ۴، ص ١٨۶.
- ↑ بصائر الدرجات، الصفار، ص٣٧۴.
- ↑ تهذيب الانساب، ص٢٨٢.
- ↑ الأمالى، ص۴۵۵.
- ↑ مجله الينابيع، ج٢۶، ص۵٣.
- ↑ تهذيب الانساب، ص٢٨٢.
- ↑ ر.ك: تاريخ امامت، صص٢۵٠ - ٢٧٠ و دولت عباسيان، صص١٨١ - ٢١٠.
- ↑ حمزة بن قاسم علوی، ص۲۱.
- ↑ حمزة بن قاسم علوی، ص۲۰.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۴۰.
- ↑ كافى، ج۴، ص١٩٨؛ امالى، صدوق، ص۶١٧؛ ارشاد، ج٢، ص٢٠١؛ اسرار توحيد، ترجمه التوحيد، صدوق، ص٢٧٩؛ تيسير المطالب، ص١٩٢ و ۵١٢؛ علل الشرايع، ج١، ص٩۶؛ كمال الدين و تمام النعمة، ج٢، ص۴١٣؛ الخصال، ج١، ص١۶٩ و ٣٠۵ و ج٢، ص٣۶٣؛ كمال الدين، ج٢، ص٣۵٨؛ معانى الاخبار، ص١٢۶؛ مختصر البصائر، ص۴١٧؛ كامل الزيارات، ص٣٢۴؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص٩٩.
- ↑ رجال النجاشی، ص۱۴۰؛ رجال العلامه الحلّى، ص ۵٣.
- ↑ رجال ابن داود، ص ۸۵.
- ↑ نقد الرجال، ج ٢، ص ١۶٨.
- ↑ منتهى المقال فى أحوال الرجال، ج ٣، ص ١٣٩.
- ↑ منتهى الآمال، ج ١، ص ۴۰۸- ۴۱۰.
- ↑ معجم رجال الحديث، ج ٧، ص ٢٩٠.
- ↑ الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج٢، ص١٠۶؛ اوضاع سياسى-اجتماعى و فرهنگى شيعه در عصر غيبت صغرا، صص ٢٢٧ و ٢۶٩.
- ↑ الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج١، ص٣۵١.
- ↑ تيسير المطالب، ص١٨؛ الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج١، ص٣٢٨.
- ↑ الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ج١، صص ٢۵۵ و ٣۵١.
- ↑ الذريعه، ج ١٩، ص ٧٨.
- ↑ کتاب‌شناسی المثل الاعلی فی ترجمه ابی یعلی، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
- ↑ ظاهراً تنها شهر بزرگ به اين نام، در فلسطين به فاصله چهارده روز تا بيت‌المقدس قرار دارد.
- ↑ برای نمونه، او از سعد بن عبدالله(م.٣٠١ق) روايت كرده و تَلعَكبرى (م.٣٨۵ق) نيز از او روايت كرده است.
- ↑ وى از محدثان و دانشوران زيدى مذهب بود كه در شهر كوفه به نقل حديث مشغول شد. با توجه به حضور حمزة بن القاسم در سلسله اسناد برخى از امامان زيديه يمن، زيديان او را محدثى زيدى دانسته‌اند.
- ↑ وى پدر ابوالعباس حسنى و از محدثان زيدى مذهب است.
- ↑ او پدر امامان زيدى يمن است و روايات متعددى را از جناب حمزه نقل كرده است.
- ↑ مانكديم معرب تركيب گيلكى: مان + ديم به معناى ماه + رخ است.
- ↑ كتاب الرد على محمد بن جعفر الاسدی.
منابع
- پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
- اعيان الشيعه، امین محسن عاملی، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- الذريعه الى تصانيف الشيعه،آقابزرگ تهرانی، دار الاضواء، بیروت، بی‌تا.
- رجال ابن داود، ابن داوود حلی، تحقیق سید محمدصادق ال بحرالعلوم، المطبعة الحیدریة، نجف، ۱۳۹۲ق.
- رجال الطوسي، محمد بن حسن طوسى، با تحقیق و تصحیح جواد قيومى اصفهانى، مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجامعة المدرسين بقم المقدسه، قم، 1373ش.
- رجال العلامة الحلی، حسن بن یوسف حلی، تصحیح محمدصادق بحرالعلوم، مکتبة الرضی، قم، مطبعة الحیدریه، نجف، ۱۴۰۲ق.
- رجال النجاشی، احمد بن علی نجاشی، تحقیق موسی شبیری زنجانی، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، ۱۳۶۵ش.
- سلسله‌جنبان رادمردى، پژوهشى در اعقاب و بازماندگان حضرت عباس بن على (ع)، ابوالفضل هادى‌منش، ماهنامه شمیم یاس، شماره 47، بهمن 1385ش، ص۳۴.
- معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابوالقاسم خوئی، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، قم، ۱۳۷۲ش.
- مقاتل الطالبيين، ابو الفرج اصفهانی، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۴۱۹ق.
- منتهى الآمال، شیخ عباس قمى، تحقیق صادق حسن‌زاده، مؤمنین، قم، ۱۳۷۹ش.
- منتهى المقال فى أحوال الرجال، با تحقیق مؤسسة آل البيت(ع) لاحياء التراث، موسسة آل البيت(ع) لإحياء التراث، قم، 1416ق.
- موسوعة طبقات الفقهاء، گروه علمی مؤسسه امام صادق(ع)، با اشراف جعفر تبریزی سبحانى، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.
- نقد الرجال، مصطفی بن الحسین التفرشی، تحقیق مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، قم، ۱۳۷۶ق.