استان انبار

موقعیت

شهرستان انبار

ناحیه یا شهرستان انبار در منطقه مرزى «جزيره» با نواحى جنوبى عراق قرار می‌گرفت. جزیره، به نواحی میان دجله و فرات، که جزو قلمرو عراق بود می‌گفتند؛ رومیان به آن «مزو پوتامیا»، یا «بین‌النهرین» و فارس‌ها در دوران ساسانیان به آن «میان‌رودان» می‌گفتند. جزیره، بخش شمالی عراق کنونی است و مرز آن با بخش جنوبی این کشور، خطی است که بین شهر باستانی انبار در ساحل غربی فرات و شهر تکریت در کرانه شرقی دجله کشیده شده باشد.

انبار، یکی از چهار ناحیه استان عالی بود و استان عالی یکی از استان‌های سرزمین سورستان معروف به سواد بود. سرزمین سورستان، ۱۲ استان و ۶۰ شهرستان داشت. سريانى‌ها كه همان نبطى‌ها بودند، در این سرزمین می‌زیستند.

به سورستان، سواد می‌گفتند، زیرا زمین‌های ساحل دجله و فرات و میان آن‌دو، آب‌رفتی بوده و دارای کشترازها، باغات و روستاهای سرسبزی بودند؛ هنگامی که مردم از جزیرة العرب خشک به سوی ایران می‌آمدند و به منطقه پردرخت می‌رسیدند، این چشم‌انداز سرسبز برای بینندگان، سیاه نشان داده می‌شد؛ از این روی، به آن «سواد العراق» می‌گفتند که بعدها به «السواد» تغییر یافت. استان عالی، که یکی از استان‌های سرزمین سواد بود، در غرب بغداد قرار داشته و چهار ناحیه به نام‌های انبار، مَسكِن، قُطرَبُّل و بادوريا داشت.

نام

شهرى بر كناره فرات در غرب بغداد؛ ايرانيان‌آن را فيروز سابور مى‌نامند.

مناطق هم نام

هنگامى كه از انبار نام برده مى‌شود، چندين موضع جغرافيايى در جهان اسلام مطرح مى‌شود كه يكى از آنها «انبار جوزجان» است؛ چنان‌كه ابن‌واضح يعقوبى مى‌گويد به مركز جوزجان، انبار گفته مى‌شود. ابن‌خردادبه مى‌نويسد:

انبار شهرى است در نزديكى بلخ و ناحيه‌اى از نواحى جوزجان

توابع و پیرامون

عین‌التمر

ناحیه یا شهرستان انبار، دارای ۵ روستا بوده و شهر عین‌التمر، از توابع آن بود. عین‌التمر، به عنوان پادگانى ايرانى در حاشيه صحرا، در غرب فرات و جنوب شهر هيت قرار داشت. عين التمر نخلستان‌ها و روستاهايى داشته و شخصى به نام مهران كه فرزند بهرام چوبين بوده، در آن‌جا فرمانروايى مى‌كرد. اعراب نمر، تغلب و اياد در آن‌جا فراوان بودند. همين اعراب به فرمان عقة بن ابى‌عقه به معارضه با مسلمانان هنگام فتح عين التمر برخاستند.

هیت

هيت، شهرى است در كنار فرات، بالاتر از انبار كه داراى نخل‌هاى فراوان و ثمرات زيادى بوده است، ياقوت حموى، مختصات آن را ۶٩ درجه طول غربى و ٣٢ درجه و سه ربع درجه عرض جغرافيايى نوشته است. ابن‌حوقل، از آبادانى آن سخن گفته و آن‌گونه كه از وصف آن در سده هشتم قمری برمى‌آيد، در اين زمان متجاوز از ۳۰ آبادى جزء توابع آن بوده است و انواع ميوه‌هاى سردسيرى و گرمسيرى در آن به دست مى‌آمده است. هيت، يكى از پادگان‌هاى مهم ایران، در حاشيه صحراى عربستان بود. در زمان ساسانيان، براى اقامت سفيرانى كه از خارج به دربار ايران مى‌آمدند مراكز پنج‌گانه‌اى معين شده بود تا در آن‌جا هدف و مأموريت خود را براى نماينده دولت اعلام كنند؛ هیت یکی از آن مراکز بود.

یوازیج

به گفته ياقوت حموى، در آبادى «بوازيج» از توابع انبار، گروهى از مُوالى زندگى مى‌كردند. اين ديار به هنگام يورش رزمندگان اسلام توسط جرير، فرزند عبدالله بجلى فتح شد.

حدیثه

«الحديثه» قريه‌اى كهن بود و در آن دو معبد و خانه‌هايى از نصارا قرار داشت. هرثمة بن اعين، بعد از مرزبندى زمین‌های موصل و اسكان اعراب در آن، به حديثه آمد و عده‌اى از مسلمانان عرب را در آن مقيم ساخت. درباره علت نام‌گذارى‌اش گفته‌اند كه عده‌اى از اهالى انبار در عصر حجاج بن يوسف ثقفى از ستم وى و والى او در اين شهر به ستوه آمدند؛ پس ناگزير از انبار به حديثه رفتند و با همكارى اهالى اين ديار، مسجدى ساختند و نامش را «حديثه» نهادند. حديثه در پنج فرسخى انبار قرار داشت وآب رودخانه فرات بر آن احاطه داشت.

اکنون

در تقسيمات كشورى عراق كنونى، دهمين استان اين كشور استان الانبار نام دارد كه بيشتر سكنه آن سنى مذهب‌اند. اين ايالت در غرب عراق قرار دارد. ^١از شمال شرقى به ايالت صلاح‌الدين، از شمال به نينوا، از شرق به مركز حكومت (بغداد) و كاظمين، از جنوب شرقى به ايالت بابل و از جنوب به كربلا محدود است. انبار در شمال غربى با سوريه، در غرب با اردن و در جنوب شرقى با عريستان سعودى هم‌مرز است. مركز اين استان شهر رمادى است كه در شرق آن و در حوالى انبار كهن قرار گرفته است. منطقه‌اى كه قبلاً به جزيره معروف بود و در حد فاصل رودخانه‌هاى دجله و فرات قرار داشت، در نيمه شمالى اين ايالت و نيمه غربى ايالت نينوا واقع است.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله استان انبار در گذر تاریخ تشیع، غلامرضا گلی‌زواره، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره نهم، زمستان 1390، ص122 است.

• آثار الباقيه،
• اشکال العالم، ابوالقاسم بن احمد جيهانى،
• اطلس جامع گيتاشناسى، نقشه سياسى عراق، چاپ ١٣٨٨، ١٣٨۶ش.
• برگزيده مشترك ياقوت حموى، محمد پروين گنابادى،
• البلدان، احمد بن ابى‌يعقوب،
• تاريخ ايران بعد از اسلام، عبدالحسين زرين‌كوب،
• تاريخ و فرهنگ ايران، در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى، محمدمحمدى ملايرى،
• مسالك و ممالك،
• مفاتيح العلوم،
• معجم البلدان، ياقوت حموى،