شبستان

شبستان کنار گنبدخانه مسجد امام اصفهان.

واژه‌شناسی و چیستی

در لغت به معناى خوابگاه است، و به قسمتى از مسجد كه از هيچ‌طرف باز نيست و ورود و خروج به آن از طريق درها صورت مى‌گيرد؛ چون در شب‌هاى سرد زمستان، نماز جماعت را در آن‌جا مى‌خوانند، شبستان نام دارد. به‌طور كلّى به هر فضاى سقف‌دار و بزرگى كه داراى ستون‌هاى مرتب و در رديف‌هاى موازى است و يك طرف آن به صحن مسجد يا حرم باز مى‌شود، شبستان گويند. در زيارتگاه‌ها براى حضور و تجمّع هرچه بيشتر زائران يا نمازگزاران و براى برگزارى مراسم‌هاى بزرگ و پرجمعيّت، شبستان احداث مى‌كنند. مثلاً در حرم حضرت رضا (عليه السلام) در چهارگوشۀ مسجد گوهرشاد، هفت شبستان وجود دارد و در بخش‌هاى ديگر، شبستان‌هاى جديد و وسيعى احداث شده است. از اين نمونه‌ها در زيارتگاه‌هاى ديگر هم وجود دارد. در معمــاری مســجدهای تاریخــی ایران، شبســتان را میشــود فضای مسطح و مسقف و از هر چهار سو بستهی مسجدها تعریف کــرد کــه در آن نماز گزارده میشــود و دسترســی نمازگــزاران به آن بــا اســتفاده از یــک یا چنــد درب مهیا می‌شود. (طاهری، ۱۳۹۷) هرچند کاربســت واژهی شبستان برای دال لت بر چنین فضاهایی در مســجدها، امــری دیرینــه نیســت و از حــدود ســدهی دوازدهم هجریقمــری اســت کــه در متــون تاریخــی، واژهی شبســتان را در معنــای فضــای نمازخانــهای مســجدها بــه کار بردهانــد. در واقــع واژهی شبستان در گذر زمان، معانی متفاوتی به خود گرفته است؛ ازجملــه ســرای زنان، حرمســرا، گرمخانه، جای دلگیــر، خوابگاه، خانــه، جــای تاریــک، غــار، نمازخانــهی مســجدها، خلوتخانــه )طاهــری، ۱۳۹۶

شبســتان تجلیگاه وحدت مسلمانان اســت که با ورود افراد به آن جا همــه امتیازهای دنیوی آنها از میان مــیرود )کهنمویی و کمالی، 1380 :109 .)فضای ســاکن و خیالانگیز شبستان با آغاز نمــاز به صــورت حرکتی جمعــی از ذکر خفی بــه جلی تبدیل میشود. وجود ستونهای مکرر داخل آن نیز به تعبیری نمازگزاران است که پشت هم ایستادهاند)ارجح، 1380.

شبستان‌ها در معماری مسجدها، گونه‌های مختلف دارد؛ مانند شبستان ستو‌ن‌دار که سبک عربی نامیده شده و الگوی آن مسجدالنبی است، شبستان ایوان‌دار که خود شامل تک‌ایوانه، دو ایوانه و چهار ایوانه است و شبستان ایوان‌دار و گنبدخانه پشت ایوان.

مسجد گوهرشاد در حرم امام رضا(ع)، دارای هفت شبستان وسیع است. این هفت شبستان را به نام‌های گرم، سبزواری، تبریزی، نهاوندی، میلانی، نجف‌آبادی و علوی خوانده‌اند. این مسجد با تلاش گوهرشاد آغا، دختر امیر غیاث‌الدین ترخان و توسط معمار معروف دوره تیموریان، قوام‌الدین بن زین‌الدین شیرازی، در سال ۸۲۱ق. (۷۹۷ش) با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق ساخته شد.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله است.

فرهنگنامه زیارت، جواد محدثی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره سیزدهم، زمستان ۱۳۹۱ش، ص26.

ارجح، اکــرم، )1380« ،)رمزپردازی در مســجد«، مجموعه مقاالت دومین همایش بین المللی معماری مسجد- افق آینده، جلد اول، تهران.

کهنمویی، ناهید، پاشــایی کمالی، فرشــته، )1380« ،)اسالم و معماری مســجد«، مجموعه مقــاالت دومین همایــش بین المللی معماری مسجد- افق آینده، جلداول، تهران.

بررسی تطبیقی جهت ّ گیری شبستان در مساجد سنتی و معاصر، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره بیست و چهارم، تابستان ۱۳۹۵ش.

گونه‌شناسی شبستان‌محور مسجدهای تاریخی ایران و بازنمایی آن با بهره‌وری از سامانه‌ی اطلاعات جغرافیایی، محمد مهدی طاهری، حامد مظاهریان، سعید خاقانی، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره ۲۳، پاییز ۱۳۹۷، ص۱۹.

طاهری، محمدمهدی )۱۳۹۶ ،)تحلیل متون تاریخی بهقصد بازشناسی مدلولهــای معمــاریواژهی شبســتان و اطــوار حضــور آن در زبــان و ادبیات فارســی، چهارمیــن همایــش ملــی متــن پژوهــی ادبی نگاهــی تازه بــه متون تاریخــی، هســته مطالعــات ادبــی و کتابخانه ملــی جمهوری اســامی ایران، تهران.

حرم رضوی به روایت تاریخ، بزرگ عالم‌زاده، در مجموعه هشت جلدی زائر رضوی، آستان قدس رضوی-به‌نشر، ۱۳۹۴ش.

مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال، محمدرضا قصابیان، مشکوة، شماره ۸۶، بهار ۱۳۸۲، ص۹۷.