کتابخانه آقابزرگ تهرانی

که به مکتبة صاحب الذریعة نیز مشهور است،

پایه‌گزار

شیخ آقابزرگ تهرانی (١٢٩٣- ١٣٨٩ق) صاحب موسوعه «الذریعه إلی تصانیف الشیعه»، از شاگردان میرزای شیرازی و یکی از متفکّران و پژوهشگران برجسته تشیع که از یادگارهای او تأسیس کتابخانه‌ای با آثار فاخر در نجف اشرف است. این عالم خدوم به فرهنگ و تمدن اسلامی، پس از فوت بنا بر وصیتش در زیرزمین کتابخانه به خاک سپرده شد. متأسفانه امروزه کتابخانه و مزار آقابزرگ از وضعیت مناسبی برخوردار نیست.

شکل‌گیری

این کتابخانه را آقابزرگ از زمان آغاز تحصیل گردآوری کرده است. تأسیس ابتدایی کتابخانه در سامراء بود و خود شیخ نیز مقیم این شهر شده بود؛ اما آن هنگام که برای سکونت به نجف آمد، کتابخانه‌اش را نیز به آن‌جا منتقل کرد و تمام همّت و توجّه و عنایت بی‌بدیل خود را متوجه آن نمود و توانست کتاب‌هایی از دورترین نقاط جهان گرد آورد؛ به‌ویژه از مصر و ایران.

این کتابخانه، در سال ۱۳۴۵ق. پایه‌گذاری و در سال ۱۳۷۵ق. وقف شد.

متأسفانه امروزه کتابخانه و مزار آقابزرگ از وضعیت مناسبی برخوردار نیست.

ویژگی‌ها

امروزه یکی از نفیس‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام به شمار می‌رود و کتاب‌های چاپی و خطّی ارزشمندی را در خود جای داده است.

آقا بزرگ با کمک همین کتابخانه بود که توانست دو موسوعۀ «الذریعه إلی تصانیف الشیعه» و «طبقات اعلام الشیعه» را تألیف کند. کتابخانه آقابزرگ دارای ۵٠٠٠ جلد که در آن میان موسوعه‌های تاریخی، رجالی و نسخه‌های کم‌یاب خطی است.

نسخه‌های خطی

این کتابخانه دارای هزار نسخه خطی است؛ برخی از آن‌ها عبارتند از:

مناهل الضرب فی انساب العرب؛ سیدجعفر أعرجی

مصباح الزائر؛ سیّد بن طاووس (درباره دعا)

مصباح المتهجد؛ شیخ طوسی (درباره دعا)

آداب مناظره؛ عضدی

ابواب الجنان؛ ملّا محمدرفیع قزوینی

اثبات الواجبات الجلالیه؛ ملا جلال‌الدین دوانی

احکام اهل‌الآخره؛ سیدشریف مرتضی

اخلاق ناصری؛ شیخ نصیرالدین طوسی

بعض المباحث فی احکام الکلام، سید شریف مرتضی

آداب المناضرة، نوشته عضدی، به خط پایه‌گذار کتابخانه.7ـ آداب المناضرة، نوشته کاشی، به خط پایه‌گذار کتابخانه .8 ـ الأعلام، للشیخ المفید، به خط پایه‌گذار کتابخانه .9ـ الجبر والتفویض للإمام الهادی علیه السلام، به خط پایه‌گذار کتابخانه .10ـ رسالة أبی غالب الزراری، به خط پایه‌گذار کتابخانه .11ـ ثمانی عشرة رسالة فی موضوعات مختلفة، للسید المرتضی، به خط پایه‌گذار کتابخانه .12- جنة المأوی فیمن رآه (عج) فی الغیبة الکبری، للمیرزا النوری المتوفّی 1320هـ، به خط المؤلّف کتبها سنة 1302هـ .13- خاتمة المستدرک، للمیرزا النوری، به خط المؤلف فرغ منه سنة 1319هـ .14- دار السلام فی الرؤیا والمنام، للمیرزا النوری، به خط المؤلّف فرغ منه سنة 1292هـ .15- الصحیفة العلویة الثانیة، للمیرزا النوری، به خط المؤلّف کتبت سنة 1303هـ .16- میزان السماء فی میلاد خاتم الأنبیاء، للمیرزا النوری، به خط المؤلّف فرغ منه سنة 1281هـ .17- آداب البحث والمتعلمین، للمولی محمد القومشهی، به خط المؤلف .18- التبصرة فی التجوید، للقومشهی، به خط المؤلف فرغ منه سنة 1252هـ .9- الحسن والقبح العقلیین، للقومشهی، به خط المؤلّف فرغ منه سنة 1281هـ .20- إرشاد الأذهان، للعلامة الحلی، کتب سنة 1105هـ .21- الأنموذج فی النحو، للأردبیلی، کتب سنة 1239هـ .22- التذکرة فی الأُصول الخمسة، للصاحب بن عباد .23- التصریح، للأزهری، کتب سنة 1037 هـ .24- تهذیب الأصول، کتب سنة 1044هـ .25- جامع السعادات، للنراقی، کتب سنة 1208هـ .26- رسالة فی الجمع بین الفاطمیتین، للوحید البهبهانی، کتب فی عصر المؤلّف .27ـ خلاصة الأذکار، لفیض الکاشانی، کتب فی عصر المؤلف .28ـ الدروس الشرعیة، للشهید الأوّل، کتب سنة 830هـ .29ـ رجال الشیخ مرتضی الأنصاری .30ـ الروضة البهیة، للشهید الثانی، بورق ترمة، ونسختان أخریان، کتابة إحداهما 1247هـ، وکتابة الأخری 1271هـ .31ـ شرائع الإسلام، للمحقق الحلی، کتب سنة 1240هـ .32ـ عقاب الأعمال، للصدوق، کتب سنة 1267هـ .33ـ الملاحم والفتن، لابن طاووس کتبت عن نسخة المؤلف وقوبلت علیها .34ـ الفصول النصریة، لنصیر الدین الطوسی .35ـ القول الصراح فی نقد الصحاح، لشیخ الشریعة الأصفهانی، کتب عن نسخة به خط المؤلف سنة 1341هـ .36ـ کنز العرفان فی فقه القران، للمقداد السیوری، کتب 1248هـ .37ـ م سند محمد بن سلیمان المغربی .38 ـ مهج الدعوات، لابن طاووس، کتب 1035هـ .39ـ المقنع، للصدوق، کتب 1239هـ .40 ـ النکت الاعتقادیة، للمفید، کتب 1147هـ. وتقع هذه المکتبة فی دار مؤسسها بمحلة الجدیدة.

الذریعة إلی تصانیف الشیعة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه

طبقات أعلام الشیعة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه

إجازات القرون الثلاثة الأخیرة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه

مجموعة الفوائد المتفرقة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه

مستدرک الذریعة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه

وقف‌نامه

وقف‌نامه به امضای این عالمان رسیده است:

• سید محمدطاهر شیرازی
• حسین مشکور
• محمدرضا مروّجی طبسیّ نجفی
• ابراهیم حسینی شیرازی، مشهور به میرزای اصطهباناتی.

متن وقف‌نامه

«

بسم الله الرحمن الرحیم، و به ثقتی.

حمد خدایی را سزاست که بر خطورات قلب همگان واقف، و از خفایای سرّی مردم مطّلع، و بر آنچه در برگ‌برگ دفاتر نوشته می‌شود، عالم است. سلام و درود بر کسی که قرآن کریم بر او نازل شد؛ قرآنی که همه کتاب‌های آسمانی گذشته را نسخ نمود، و سلام بر اوصای معصوم پیامبر و سلام بر حافظان شریعت؛ و امّا بعد. . . از آن‌جایی که شرع مقدس مرا بر آن داشت که یک صدقه جاریه‌ای از خود به جای بگذارم، و از طرفی فرزندانم مرا تشویق می‌نمودند که کتاب‌هایم در نجف اشرف بماند تا همه علاقه‌مندان و طلّاب و بزرگان بتوانند از آن استفاده کنند، فرصت را غنیمت شمردم و از خداوند عزوجل طلب خیر و صلاح نمودم و صیغه وقف را بر تمام آنچه در کتابخانه داشتم، جاری کردم؛ کتابخانه‌ای که در سال ١٣۵۴ق با خود از سامراء به نجف آوردم. البته این وقف شامل کتب چاپ شده‌ام، مانند «الذّریعة» و «طبقات اعلام الّشیعة» نمی‌شود؛ چراکه آنها باید فروخته شوند و درآمدش در چاپ مجلّدات بعدی صرف گردد. همچنین شامل مخطوطاتی که به دست خود نوشتم، نمی‌شود؛ چراکه قبلاً آنها را برای اهل علمِ از میان فرزندان پسرم وقف خاصّ نمودم تا از آن منتفع شوند و اقدام به چاپش نمایند. تولیت این کتابخانه را به دامادم حاج شیخ حسین و جناب سید مهدی مدرّسی و فرزندان پسرم که در تهرانند و فرزندان ایشان واگذار کرده‌ام، و ایشان (ان‌شاءالله) به نگه‌داری از آن اقدام خواهند کرد، و عوائد و منافع آن را صرف هزینه‌های کتابخانه می‌کنند. بر فرض اگر فرزندانم کسی از نسل خود باقی نگذاشتند یا کسی از ایشان اقدام به نگه‌داری از کتابخانه نکرد، کتاب‌ها به کتابخانه امیر مؤمنان (ع) منتقل شود؛ کتابخانه‌ای که علّامه امینی چند سال پیش از این آن را تأسیس نمود. در هر صورت این کتاب‌ها تا زمانی که قابل استفاده باشد، وقف شده تا این‌که حضرت ولیّ‌عصر (عج) ظهور نماید و در مورد آن به اذن پروردگار خود تصمیم بگیرند. کسی که این وقف را از وقفیّت برگرداند، گناهش بر عهده خودش خواهد بود. صیغه وقف در روز جمعه ٢۵ ماه ذی‌الحجه، درست یک ماه بعد از «دحوالارض» اجرا شد و بعد از گذشت سه ماه و سه روز از اجرای صیغه، در روز پنج‌شنبه بیست‌ویکم رمضان مفاد آن را در حالی که در خانه خود در نجف اشرف نشسته‌ام، با دست لرزان خویش نوشتم.

فانی، آقابزرگ تهرانی

»

پیوند به بیرون

• فهرست کتابخانه آقابزرگ تهرانی.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله وقف نامه کتابخانه شیخ آقابزرگ تهرانی، جعفر خلیلی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره چهاردهم، بهار 1392، ص165 است.

شبکة الامام علی(ع).