وادی مذینب
وادی مُذَیْنِب یا مذینیب، رودی فصلی در جنوب شرقی مدینه بود، که از حرّه شوران سرچشمه گرفته و بهوادی بطحان می‌ریخت. هنگام ورود یهودیان به مدینه، قبیله بنی‌نضیر و پس از آنها قبیله بنی امیة بن زید در این وادی ساکن شدند. این وادی،یکی از پُرآب‌ترین و حاصلخیزترین رودهای فصلی مدینه شمرده شده است. امروزه، مسیر این وادی از میان رفته است.
 نقشه رودهای فصلی مدینه، که در آن مسیر احتمالی وادی مذینب نیز دیده می‌شود.[یادداشت ۱] | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| مکان | جنوب شرقی مدینه. |
| نام‌های دیگر | مذینیب |
| مشخصات | |
| وضعیت | از میان رفته. |
واژه‌شناسی
«وادی»، واژه‌ای عربی، به معنای شکاف میان کوه‌ها، زمین‌های بلند و تپه‌ها است که مسیر عبور سیل است.[۱] به باور برخی، «وادی» بستر ریزش آبی است که از سیل به وجود آمده؛ از این رو، به درّه نیز وادی گفته‌اند.[۲]
ریشه وادی، «و، د، ی» به معنای روان شدن است.[۳] جمع وادی، «اودیة» بوده[۴] و در آیه فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها[یادداشت ۲][۵] به کار رفته است.
برخی، برای برابرِ فارسی وادی، واژگان «رود فصلی»[۶] و «رود-دره فصلی» را به کار برده‌اند.[۷] واژه‌هایی مانند آبراهه،[یادداشت ۳][۸] مَسیل،[۹] آبکند و کال،[۱۰] دیگر واژه‌های مترادف «وادی» در زبان فارسی است.[۱۱]
«مُذَیْنِب»، اسم مصغّرِ «مذنب» است.[۱۲] «مُذنب» به صیغه اسم فاعل، به معنای گنهکار[۱۳] و «مِذْنَب»، رودی فصلی است که در پستی زمین جریان یافته و عریض نیست.[یادداشت ۴][۱۴] برخی معنای مِذْنَب را، «بخش پایین و پایانی رود فصلی»[۱۵] و برخی، «مجرای آب، از زمین سخت و خشک به سوی زمین‌های حاصلخیز» دانسته‌اند.[۱۶] «ذَنَبُ التَّلْعَة» نیز، به رود فصلی، وقتی بین دو بلندی جاری است گفته شده است.[یادداشت ۵][۱۴]
نام
وادی مُذَینِب، به نام «مذینیب» نیز خوانده شده است.[۱۷] برخی، در گذشته از این وادی، با نام‌های «وادی شریعة بطحان»[یادداشت ۶] و «شریعة الوادی» یاد کرده‌اند. این وادی، با نام «مُذَینِب» بین مردم مدینه شناخته شده و در گذشته نیز به این نام شهرت داشته است.[۱۸]
به باور برخی، «مذینب»، مصغّر «مذنب» به معنای گنهکار و خطاکار بوده و علت نامگذاری آن، مخالفت مسیر آن با مسیر سرچشمه‌های وادی بطحان است؛ زیرا از مجرای اصلی آنها، که در وادی بطحان می‌ریزند جدا شده است.[۱۸]
مکان
وادی مذینب، در جنوب شرقی مدینه قرار داشت[۱۹] و مانند وادی بطحان، از «حرّة شوران» سرچشمه می‌گرفت.[۲۰] وادی مذینب، در نزدیکی مدشونیه، به وادی بطحان رسیده، پس از آن، وادی مهزور و وادی رانوناء به آن دو متصل شده و در شمال غربی مدینه، بهوادی عقیق پیوسته و سرانجام در غابه، جای گرد آمدن سیل‌ها، می‌ریخت.[۲۰]
مسیر این وادی، از میان رفته است. برخی، علت آن را، ریزش کوه‌ها و تغییر مسیر دادن شاخه‌های مذینب به سوی وادی بطحان، دانسته‌اند.[۲۱]
ویژگی
برخی، وادی مذینب را شاخه‌ای از وادی بطحان دانسته‌اند؛[۲۲] زیرا سرچشمه هر دو در بیشتر موارد یکی بوده[۲۳] و مذینب سرانجام به بطحان می‌ریزد.[۲۴]
این وادی با آب باران تغذیه شده[۲۲] و از گذشته به آب فراوان و زراعت زیاد معروف بوده است.[۲۵] برخی، آن را حاصلخیزترین زمین و پُر آب‌ترین وادی مدینه دانسته‌اند.[۲۶] بر پایه گزارشی در سال ۱۴۱۸ق، امروزه نیز از نظر هوای خوب و زمین حاصلخیز، یکی از بهترین مناطق مدینه است.[۲۷]
در حدیث
بر پایه برخی منابع اهل سنت، حضرت محمد(ص) درباره وادی مهزور و وادی مذینب حکم کرد که بالا دست آب را بر پایین دست ببندد، تا آب به بخش‌های پایانی مزارع برسد؛ سپس بالا دست آب را برای پایین دست رها کنند. اینگونه آب سیل، باغ‌ها را سیراب می‌کرد.[یادداشت ۷][۲۸]
برخی وادی مذینب را، از وادی‌های مبارک مدینه دانسته‌اند؛ زیرا آب این وادی از «حرة شوران» آغاز می‌شود و بر پایه روایتی در منابع اهل سنت، حضرت محمد(ص) از خدا خواست به این حرة برکت بدهد.[یادداشت ۸][۲۹]
در تاریخ
برخی از قبیله‌های یهود؛ مانند بنی نضیر پس از ورود بهمدینه، در وادی مذینب سکونت کردند.[۳۰] علت آن را، پُر آب بودن و حاصلخیز بودن زمین این وادی دانسته‌اند.[۲۷] آنها چاه حفر کرده، نخلستان‌ها و باغ‌هایی ایجاد کرده و قلعه‌ها و ساختمان‌های بلند ساختند.[۳۱] برخی از قلعه‌های آنها، فاضجه، براج، بویره و منور نام داشت.[۳۲] به گفته برخی، بنی‌نضیر در پایان وادی مذینب، جایی که بهوادی بطحان وصل می‌شد، سکونت داشتند.[۳۳] پس از ورود حضرت محمد(ص) بهمدینه، محله بنی‌نضیر، نزدیک مسجد قبا قرار می‌گرفت.[۳۲] به گفته ابن عساکر، محمد بن عمر واقدی (م.۲۰۷ق) تاریخ‌نگار،[۳۴] در شرق نواعم، آثار، قلعه‌ها و روستایی نزدیک مذینب دیده است، که معلوم می‌شود از جمله خانه‌های بنی نضیر بوده است.[۳۵]
حضرت محمد(ص)، یهودیان را به علت خیانت بهمسلمانان در جنگ احزاب، از وطنشان بیرون کرده و آن را میان مهاجرین تقسیم کرد. پس از یهود، قبیله «بنی امیة بن زید»[یادداشت ۹][۳۶] در این مکان ساکن شدند؛[۳۷] وادی مذینب از میان خانه‌هایشان گذشته و زمین‌هایشان را آب می‌داد.[۳۸]
پانوشت
- ↑ کتاب العین، ج8، ص98؛ لسان العرب، ج15، ص384.
- ↑ مفردات ألفاظ القرآن، ص862؛ ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج4، ص436.
- ↑ تهذیب اللغة، ج14، ص163؛ المصباح المنیر، ج2، ص654.
- ↑ کتاب العین، ج8، ص98.
- ↑ سوره رعد، آیه 17.
- ↑ رویکردهای زیبایی‌شناسی شهری برای کناره رود فصلی، ص۲.
- ↑ اصول و معیارهای طراحی ساماندهی رود-دره‌های فصلی؛ مجله مدیریت شهری، ش۳۳، ص۲۵۹.
- ↑ فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه «آبراهه».
- ↑ فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی، ذیل واژه «وادی».
- ↑ فرهنگ جامع واژگان مترادف و متضاد زبان فارسی، ذیل واژه «کال».
- ↑ مفردات ألفاظ القرآن، ص862؛ ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ج4، ص436.
- ↑ الرحلة الورثیلانیة، ج2، ص609؛ مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، ج3، ص1249؛ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص693.
- ↑ مقدمة الأدب، ص215.
- ↑ ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ کتاب العین، ج8، ص190.
- ↑ کتاب الجیم، ج1، ص278.
- ↑ جمهرة اللغة، ج1، ص306.
- ↑ بهجة النفوس و الأسرار فی تاریخ دار هجرة النبی المختار، ج1، ص282؛ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص693.
- ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص 694.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص509.
- ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص692.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص697.
- ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ بهجة النفوس و الأسرار فی تاریخ دار هجرة النبی المختار، ج1، ص282.
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، ص291 و ۳۰۰؛ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص692.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص692؛ المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص36.
- ↑ معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۶۹4 ـ ۶۹3؛ حجاز در صدر اسلام، ص341.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص694، به نقل از محمد الوکیل.
- ↑ ۲۷٫۰ ۲۷٫۱ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص693.
- ↑ تاریخ مدینه منوره، ص171؛ تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه، ج1، ص171؛ الروض المعطار فی خبر الأقطار، ص560.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص ۶۹۳ و ۶۹۵.
- ↑ الأعلاق النفیسة، ص61؛ المغانم المطابه فی معالم طابه، ص۴۷۳؛ عمدة الاخبار فی مدینة المختار، ص۴۶.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، المسالک و الممالک، البکری، ج1، ص414.
- ↑ ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ حجاز در صدر اسلام، ص۳۹۰.
- ↑ مدینه‌شناسی، ج1، ص245.
- ↑ الطبقات، ج۵، ص۴۳۳؛ الواقدی و منهجه، ص۸۴.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص504؛ به نقل از ابن عساکر.
- ↑ حجاز در صدر اسلام، ص۳۸۶.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص۶۹۴ و 695؛ حجاز در صدر اسلام، ص۳۸۶؛ رک: المغانم المطابه فی معالم طابه، ص۴۷۳؛ عمدة الاخبار فی مدینة المختار، ص۴۶.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص۶۹۴ و 695.
- ↑ در این نقشه، «حرة شوران» در غرب مدینه نشان داده شده است. به باور برخی، «حرة شوران» در جنوب مدینه بوده و آب وادی مذینب از آن حرة، تأمین می‌شده است.
- ↑ به معنای گذرگاه سیل.
- ↑ به معنای گذرگاه سیل.
- ↑ الْمِذْنَبُ: مسیل الماء بحضیض الأرض و لیس بجد واسع،
- ↑ و إن کان فی سفح أو سند فهو التَّلْعَةُ. و یقال لمسیل ما بین التلعتین: ذَنَبُ التلعة.
- ↑ زیرا آن یکی از شاخه‌های وادی بطحان شمرده شده است.
- ↑ روی مالک أنه بلغه أن رسول اللّه(ص) قال فی سیل مهزور و مذینب: «یمسک الأعلی حتی یبلغ الکعبین ثم یرسل الأعلی علی الأسفل».
- ↑ رأی رسول الله(ص) إبلا فی السوق فأعجبه سمنها فقال: «أین کانت ترعی هذه؟» قالوا: «بحرة شوران»، فقال: «بارک الله فی شوران».
- ↑ بنی امیة بن زید بن قیس بن عامر بن مرّة بن مالک بن اوس، که از قبیله اوس بودند.
منابع
- الأعلاق النفیسة و یلیه کتاب البلدان، احمد بن عمر (ابن رسته)، دار صادر، بیروت، ۱۸۹۲م.
- بهجة النفوس و الأسرار فی تاریخ دار هجرة النبی المختار، عبد الله بن عبد الملک مرجانی، دار الغرب الاسلامی، بیروت، ۲۰۰۲م.
- تاریخ المدینة المنوره، عمر بن شبه (ابن شبه)، دار الفکر، قم، ۱۴۱۰ق.
- تاریخ مدینه منوره، عمر بن شبه (ابن شبه)، ترجمه ، نشر مشعر، تهران، ۱۳۸۰ش.
- تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، احمد یاسین احمد خیاری، عامه، عربستان، ۱۴۱۹ق.
- جمهرة اللغة، محمد بن حسن بن درید (ابن درید)، دار العلم للملایین، بیروت، ۱۹۸۸م.
- حجاز در صدر اسلام، صالح احمد علی، نشر مشعر، تهران، ۱۳۷۵ش.
- الرحلة الورثیلانیة الموسومة بنزهة الانظار فی فضل علم التاریخ و الاخبار، حسین بن محمد ورثیلانی، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، ۱۴۲۹ق.
- الروض المعطار فی خبر الأقطار، محمد بن عبدالمنعم حمیری، مکتبة لبنان ناشرون، بیروت، ۱۹۸۴م.
- الطبقات الکبری: ابن سعد (درگذشت در ۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر
- عمدة الاخبار فی مدینة المختار، احمد عباسی، السعد درابزوئی، عربستان، بی‌تا.
- کتاب الجیم، اسحاق بن مرار شیبانی، الهیئه العامه لشئون المطابع الامیریه، قاهره، ۱۹۷۵م.
- کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی، نشر هجرت، قم، ۱۴۰۹ق.
- مدینه‌شناسی، محمدباقر نجفی، شرکت قلم، تهران، ۱۳۶۴ش.
- مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، صفی الدین عبد المومن (ابن عبد الحق بغدادی)، دار الجیل، بیروت، ۱۴۱۲ق.
- المسالک و الممالک، عبد الله بن عبد العزیز بکری (البکری، دار الغرب الاسلامی، بیروت، ۱۹۹۲م.
- المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، محمد محمد حسن شراب، دار الشامیه-دار القلم، بیروت-دمشق، ۱۴۱۱ق.
- معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، عبدالعزیز کعکی، دار المکتبة الهلال، بیروت ۱۴۱۹ق.
- المغانم المطابه فی معالم طابه، مجدالدین فیروز آبادی، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره، مدینه، ۲۰۰۲م.
- مقدمة الأدب، محمود بن عمر زمخشری، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۸۶ش.
- الواقدی و منهجه فی کتابه مغازی الرسول(ص): طارق ابوالوفاء، قاهره، مکتبة زهراء الشرق.