کاربر:Abbasahmadi1363/صفحه تمرین۲

آهنگ خانه خدا در موسم خاص برای به جا آوردن مناسک ویژه

حج از ریشه «ح ج ج» و در لغت به معنای قصد کردن، بازداشتن، زیاد رفت و آمد کردن آمده است. برخی معنای اصلی این ریشه را قصد همراه با عمل یا استقامت دانسته و معنای اصطلاحی حج را مطابق با آن تفسیر کرده‌اند و در اصطلاح فقها، حج عبارت است از قصد کردن خانه خدا و انجام دادن مناسک مخصوص در زمان خاص یا مجموع مناسک انجام گرفته در سفر حج. به ادا کننده مناسک حج یا حج‌گزار، «حاجّ» (جمع آن: حجاج و حجیج) گفته می‌شود. حج از جهات گوناگون به گونه‌های مختلف تقسیم شده است، از جمله: حج اکبر و حج اصغر. مراد از حج اکبر در برخی منابع فقهی، مناسک حج از جمله وقوف در عرفات و رمی جمره و مراد از حج اصغر عمره است. همچنانکه معانی دیگری نیز برای این دو ذکر شده است. (نیز  حج اکبر*).

حج از نظر حکم شرعی تکلیفی به حج واجب و مستحب (مندوب) تقسیم می‌شود. حج واجب آن است که یا به سبب فراهم شدن شرایط استطاعت بر کسی واجب شود، که به آن «حجة الاسلام» نیز می‌گویند، یا با اسباب عارضی مانند نذر، عهد، قسم و اجاره (نیابت). حج غیر واجب آن است که فاقد اسباب وجوب باشد، که «حج النفل» و «حج التّطوع» هم خوانده می‌شود. همچنین حج از آن جهت که حج‌گزار آن را از جانب دیگری به جا آورد یا از جانب خود، به حج نیابتی و غیر نیابتی تقسیم شده است. در حج نیابتی (حج استنابه‌ای) حج‌گزار آن را به جای فرد دیگر و به نیابت از او انجام می‌دهد که گاهی «تبرّعی» یعنی بدون دریافت اجرت است و گاهی «استیجاری» یعنی در مقابل دریافت اجرت است. همچنین حج نیابتی از نظر مکان آغاز نیابت، به «حج بلدی*» و «حج میقاتی*» تقسیم شده است. در حج بلدی حج‌گزار به نیابت از منوب عنه از وطن او و در حج میقاتی از میقات، حج را به‌جا می‌آورد. (← حج بلدی) همچنین برای حج اقسام دیگری نیز ذکر کرده‌اند، از جمله: حج صروره* یعنی حج شخصی که تاکنون حج یا حج واجب به جا نیاورده است؛ «حج بذلی» *، حجی که هزینة آن را دیگری پرداخت کند. «حج تسکع» * یعنی حجی که با زحمت و بدون زاد و توشه انجام شود و «حج مستقر*» یعنی حجی که وجوب آن بر مکلف استقرار یافته است. (← استقرار حج)

پیشینه حج

قرآن در آیة ۳۳ حج/۲۲ از خانة کعبه به عنوان خانة کهن (الْبَیتِ الْعَتِیقِ) و در آیة ۹۶ آل عمران/۳ از آن به عنوان نخستین خانه‌ای که برای انسان‌ها قرار داده شده، یاد کرده و در آیة ۳۴ حج/۲۲، همة امت‌ها را دارای مناسک و عباداتی شمرده است. این آیات حاکی از قدمت داشتن خانه کعبه و نیز مناسک حج و رواج آن پیش از اسلام است؛ اما دربارة این که بنای کعبه و نیز اعمال حج از چه زمانی آغاز شده، روایات مختلفی وجود دارد. برخی از روایات حاکی از آن است که فرشتگان بنیانگذار کعبه و اولین حج‌گزاران بوده‌اند. بنابر روایتی خداوند در زیر عرش «بیت المعمور» را برای طواف فرشتگان بنا نهاد و ملائکه را مأمور کرد که مشابه آن خانه‌ای را در زمین بنا کنند. برخی روایات جبرئیل را اولین کسی از اهل آسمان دانسته‌اند که حج خانه خدا گزارده است. بنابر روایاتی دیگر، زمان حج فرشتگان دو یا سه هزار سال پیش از خلقت آدم (ع) بوده است. در روایتی از امام باقر (ع) نقل شده که پس از فرود آدم به روی زمین، جبرئیل خانه کعبه را که از بین رفته بود بر پایه‌های سابق آن بنا نهاد و سپس همراه با فرشتگان برگرد آن طواف کرد و حضرت آدم و حوا نیز چنین کردند. در برابر، احادیثی دیگر حضرت آدم (ع) را بنیانگذار خانة کعبه و نخستین حج‌گزار خوانده‌اند که شاید مراد آنان، اولین بنیانگذار و حج‌گزار از آدمیان بوده است. روایاتی هم به صراحت از بازسازی خانة کعبه به دست حضرت آدم (ع) سخن گفته‌اند. بنابر روایات، پس از فرود آدم (ع) به زمین و بنای کعبه، جبرئیل مناسک حج را به حضرت آدم آموزش داد و آن حضرت مناسک را همراه با جبرئیل به جا آورد. مفاد روایت آن است که پس از ادای مناسک منا، فرشتگان در مواجهه با حضرت آدم (ع)، قبولی حج او را آرزو کردند و از ادای حج خود در دوهزار سال قبل خبر دادند. برپایة برخی روایات، حضرت آدم ۱۰۰۰ بار به مکه رفت و ۷۰۰ حج و ۳۰۰ عمره ادا کرد. پس از حضرت آدم، شیث فرزند و وصی آن حضرت هم خانة کعبه را بازسازی کرد و حج به جا آورد. در برخی روایات از حج گزاردن نوح نیز یاد شده است.

در طوفان نوح، بنای کعبه از بین رفت تا آن‌که در عهد حضرت ابراهیم (ع)، بنابر آیة ۲۶ حج/۲۲، خداوند جایگاه خانه کعبه را به آن حضرت نشان داد: «وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیتِ». حضرت ابراهیم (ع) با کمک فرزندش اسماعیل (ع)، خانة کعبه را تجدید بنا کرد: «وَ إِذْ یرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیتِ وَ إِسْماعیل» (بقره/۲، ۱۲۷). سپس حضرت ابراهیم (ع) مأمور گردید تا مردم را برای ادای مناسک حج به مکه فرا بخواند: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوک رِجالاً وَ عَلی کلِّ ضامِرٍ یأْتینَ مِنْ کلِّ فَجٍّ عَمیقٍ» (حجّ/۲۲، ۲۷). بنابر روایات، آن حضرت با استقرار بر روی سنگی این مأموریت را انجام داد و مردم برای ادای حج عازم مکه شدند. به موجب برخی روایات، مخاطب ندای ابراهیم (ع) همة کسانی بودند که در شرق و غرب عالم ساکن بودند و نیز کسانی که هنوز به دنیا نیامده بودند و همگی به ندای آن حضرت پاسخ مثبت دادند و لبیک گفتند. همچنین حضرت ابراهیم (ع) همراه با حضرت اسماعیل (ع) و شماری از موحدان مناسک حج را به جا آوردند.

در ادوار بعد، پیروان شریعت حضرت ابراهیم (ع) یعنی خاندان و فرزندان آن حضرت حج را به جا می‌آوردند. همچنین پیامبران دیگر الهی از جمله حضرت موسی (ع)، حضرت عیسی (ع)، حضرت سلیمان (ع) همراه با گروهی از انسان‌ها و جنیان، حضرت داود (ع) نیز مناسک حج را به جا آوردند (برای تفصیل بیشتر ← حج پیامبران). افزون بر پیامبران، ادای مناسک حج در میان دیگر بندگان صالح و پیروان شرایع هم رواج داشته است؛ مثلاً در برخی روایات از حجِ هرسالة حضرت خضر و نیز حج ذوالقرنین همراه با ۶۰۰٬۰۰۰ سوار سخن به میان آمده است. بنابر روایتی از امام صادق (ع) آیة ۲۷ قصص/۲۸ که در آن تعبیر «حِجَج» به معنای سال آمده، شاهدی بر رواج حج در میان پیروان شرایع پیشین به شمار می‌رود.

مناسک حج و زیارت کعبه در میان پیروان برخی شرایع متأخّر اهمیت خود را از دست داد، مثلاً پیروان حضرت موسی (ع) مکان‌هایی چون بیت‌المقدس، بیت ایل، بیت آوِن، بیت حور، هیکل سلیمان، طور سینا را برای حج و دیگر اعمال عبادی خود برگزیدند؛ همچنانکه این اهمال و دوری از حج ابراهیمی در میان مسیحیان نیز شیوع یافت. اعراب هم در عصر جاهلیت چون خود را پیرو شریعت حضرت ابراهیم (ع) می‌شمردند، اصل مناسک حج را حفظ کردند و به شماری از تعالیم آن حضرت ملتزم بودند؛ ولی انحرافاتی در آن پدیدآوردند و بسیاری از احکام و آداب حج را تغییر دادند، از جملة اینها بود: طواف با بدن عریان و کف زدن و هلهله کردن در مسجدالحرام بنابر آیة ۳۵ انفال/۸ (برای تفصیل بیشتر← حج جاهلی).

حج در شریعت اسلام

در آیات متعدد قرآن از جمله آیة ۹۷ آل عمران/۳ و ۲۷ حج/۲۲، پیامبر اکرم (ص) و مسلمانانی که توان انجام دادن این عبادت را دارند، به ادای آن مأمور شده‌اند: «وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبیلا». اما دربارة این که تشریع حج در چه سالی بوده، آراء مختلف است. برخی اصولاً تشریع حج را پیش از هجرت دانسته‌اند. از جمله مستندات آنان روایات حاکی از حج پیامبر (ص) قبل از هجرت است. از جمله روایاتی از ابن عباس که سه بار حج گزاردن پیامبر (ص) یا حج‌گزاردن هر سالة آن حضرت را گزارش کرده یا احادیثی که از دوبار حج گزاردن پیامبر (ص) یا حج گزاردن مکرر آن حضرت یاد کرده‌اند یا روایاتی از امام صادق (ع) که حاکی از ادای چندین حج در مکه یا ۱۰ حج یا ۲۰ حج از جانب پیامبر (ص) به همراه قریش است. همچنین حدیثی را که از تشریع عمره در مدینه گزارش کرده دال بر تشریع حج در مکه شمرده‌اند. در برابر، بسیاری از عالمان شیعه و اهل سنت اصولاً تشریع حج را پس از هجرت دانسته‌اند، هر چند در این باره که در چه سالی بوده، اختلاف نظر دارند. برخی بر آن‌اند که حج در سال سوم هجری با نزول آیه ۹۷ آل عمران/۳ تشریع شد؛ ولی پیامبر (ص) ادای آن را تا سال دهم به تأخیرانداخت. نظر دیگر آن است که حج در سال پنجم یا ششم هجری با نزول آیة ۱۹۶ بقره/۲ تشریع گردید: «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ». برخی نیز تشریع حج را در سال نهم یا دهم دانسته‌اند. دربارة هر یک از سال‌های دیگر از سال نخست تا دهم هجرت نیز آرایی نقل شده است.

در سال ششم هجری پیامبر (ص) برای نخستین بار همراه با ۱۴۰۰ نفر از مسلمانان برای ادای مناسک حج عازم مکه شد، ولی مشرکان با مسدود کردن راه در حدیبیه مانع رسیدن مسلمانان به مکه شدند. از این رو، آن حضرت و همراهان با ذبح قربانی از احرام خارج شدند و در سال بعد بر طبق عهدنامة حدیبیه تنها قضای عمره را به جا آوردند که به «عمرة القضاء» معروف شد. بر اساس روایات، شأن نزولِ آیة ۲۷ فتح/۴۸ که در آن از رؤیای پیامبر (ص) مبنی بر ورود بدون ترس مسلمانان به مسجدالحرام با امنیت و با موهای حلق و تقصیر شده سخن به میان آمده، همین واقعه است: «لَتَدْخُلُنَّ الْمسجدالحرام إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنینَ مُحَلِّقینَ رُؤُسَکمْ وَ مُقَصِّرینَ لا تَخافُونَ».

با نزول آیات نخست سورة برائت در سال نهم هجری، پیامبر اسلام (ص) مأمور شد تا این آیات را در موسم حج به مشرکان ابلاغ کند. پیامبر (ص) ابتدا ابوبکر را به همراه عمر بن خطاب و گروهی از مسلمانان به مکه فرستاد تا این مأموریت را انجام دهند، ولی قبل از رسیدن ابوبکر به مکه، پیامبر (ص) به دستور خداوند امیر مؤمنان علی (ع) را مأمور ابلاغ این آیات به مکیان کرد. از این رو، علی (ع) این آیات را در روز دهم ذی حجه برای مکیان تلاوت کرد که مضمون آنها، منع مشرکان از انجام دادن حج و نیز منع از طواف با بدن برهنه بود. نزول آیة ۲۸ توبه/۹ که مشرکان را «نَجَس» شمرد و آنان را از نزدیک شدن به مسجدالحرام برحذر داشت، در این سال بود: «إِنَّمَا الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ فَلا یقْرَبُوا الْمسجدالحرام بَعْدَ عامِهِمْ هذا». برخی بر آن‌اند که مشرکان در این سال تنها از انجام دادن حج ممنوع بوده‌اند و ورود آنان به مکه برای تجارت جایز بوده است. در سال دهم هجری، آیة ۲۷ حج/۲۲ نازل شد که مفاد آن دستور به پیامبر (ص) برای فراخوانی مسلمانان به ادای مناسک حج بود: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوک رِجالاً وَ عَلی کلِّ ضامِرٍ یأْتینَ مِنْ کلِّ فَجٍّ عَمیق». در پی نزول این آیه، آن حضرت با فرستان مأمورانی به همة سرزمین‌های اسلامی به مسلمانان اعلام کرد که هر کس قصد ادای حج و فراگیری مناسک آن را دارد، در مدینه با پیامبر (ص) همراه شود. طبق نقل برخی منابع، در این سفر حج که آخرین حج آن حضرت بود و به حجة الوداع مشهور شد، بیش از صدهزار مسلمان آن حضرت را همراهی کردند. (←حجة الوداع*)

اهمیت و جایگاه حج

حج در همة شرایع الهی و نیز شریعت اسلام از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار است. از جمله وجوه اهمیت حج، مأمور گردیدن دو پیامبر بزرگ الهی یعنی حضرت ابراهیم (ع) و حضرت اسماعیل (ع) از سوی خداوند است که مکلّف شدند مکان این عبادت بزرگ را برای حج‌گزاران آماده سازند: «وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیتِی لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکفینَ وَ الرُّکعِ السُّجُود».

افزون بر این، در آیات قرآن و روایات کسانی که به قصد ادای حج عازم این سرزمین می‌شوند، کاروان خدا و میهمان ویژة خداوند خوانده شده و مسلمانان از تعرض به آنان و حتی حیواناتی که برای حج علامت گذاری گردیده، منع شده‌اند. (مائده/۵، ۲)

در روایاتی دیگر زمان انجام این عبادت یعنی دهة ذی حجه از پاک‌ترین زمان‌ها و اعمال آن دارای برترین پاداش و از محبوب‌ترین اعمال صالح نزد خداوند به شمار رفته است.

حج از جمله عباداتی به شمار می‌رود که اصول عقاید دین و نیز بسیاری از فروع دین را در بطن خود دارد، مثلاً اصل توحید که در بسیاری از اعمال حج از جمله ذکر تلبیه (لبیک اللهم لبیک،...) تبلور یافته است. بر پایة برخی روایات، مراد از اتمام حج و عمره در آیة ۱۹۶ بقره/۲ دیدار با پیامبر (ص) و امامان (ع) پس از ادای مناسک حج است که نشانه اهمیت توجه حج گزار به مسئله نبوت و امامت به شمار می‌رود. همچنین حاجیان با جدا شدن از مظاهر دنیوی و پوشیدن لباس احرام در حج به یاد مرگ، آخرت و معاد می‌افتند. بسیاری از فروع دین نیز در عبادت حج گنجانده شده است، مانند نماز طواف که حاجیان بدان مکلف‌اند و روزه که به عنوان کفارة برخی اعمال در حج مقرّر شده است (بقره/۲، ۱۹۶). همچنین در برخی روایات، حج نوعی جهاد در راه خدا و جهاد مقبول خوانده شده است. به علاوه، دیگر فروع دین مانندتولّی یعنی دوستی با دوستان خداوند را از برخی آیات مرتبط با حج مانند آیة ۳۷ ابراهیم/۱۴ که در روایات به دوستی اهل بیت (ع) تفسیر شده است و نیز تبرّی یعنی دشمنی با دشمنان خدا را از آیات سورة برائت می‌توان استفاده کرد. اعمال نیک دیگری هم در قالب مناسک حج دیده می‌شود، مانند قربانی کردن در راه خدا «» (بقره/۲، ۱۹۶) اطعام به فقیران «» (حجّ/۲۲، ۲۸) هجرت در راه خدا «» (حجّ/۲۲، ۲۷) توبه و استغفار «» (بقره/۲، ۱۹۹) و کارهای خیر دیگر: «فَمَنْ حَجَّ الْبَیتَ… مَنْ تَطَوَّعَ خَیراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکرٌ عَلیمٌ» (بقره/۲، ۱۵۸). بر این اساس، در احادیث معتبر حج از ارکان پنجگانه اسلام شمرده شده است. همچنین بر پایه برخی روایات، حج از بسیاری از کارهای خیر و عبادات دیگر از جمله جهاد در راه خدا با همراهی غیر معصوم، آزاد سازی برده در راه خدا، انفاق در راه خدا و حتی نماز و روزة مستحب برتر است. در حدیثی سبب برتری حج را بر نماز آن دانسته‌اند که در حج نماز وجود دارد؛ ولی در نماز حج نیست. بنابر حدیثی دیگر، سبب برتری حج بر نماز و روزه، دوری حج‌گزار از خانوادة خویش برای مدتی طولانی، تحمل رنج و مشقت بدنی و انفاق اموال در راه آن است.

از دیگر ادلة اهمیت حج آن است که امامان معصوم (ع) در دعاهای خود در اوقات خاص از جمله ماه رمضان، شبهای قدر و پس از هر نماز، همواره توفیق ادای حج را از خداوند درخواست می‌کردند و مؤمنان را به تکرار حج تا ۵۰ حج و حتی بیشتر از آن بلکه تکرار آن در هر سال ترغیب می‌کردند، حتی اگر همراه با صرفه‌جویی در مخارج زندگی و اکتفا کردن به معیشت کم و حتی قرض کردن مخارج آن باشد. البته قرض گرفتن برای سفر حج مشروط بدان شده که قرض کننده بتواند آن را بپردازد. افزون بر این، در سیرة معصومان (ع) سفر مکرّر حج دیده می‌شود، چنان‌که نقل شده که حضرت آدم ۷۰۰ بار، و پیامبر اکرم (ص) ۱۰ یا ۲۰ بار، امام حسن مجتبی (ع) ۱۵ یا ۲۵ بار و امام سجاد (ع) ۲۰ یا ۲۲ یا ۲۵ بار حج گزاردند و حضرت خضر و امام عصر (ع) هر سال در حج حضور دارند.

اهمیت حج در شریعت اسلامی چنان است که حاکمان اسلامی مأمور شده‌اند که در صورت ترک حج از سوی مسلمانان، آنان را به اجبار راهی حج کنند و در صورت نبودن هزینة سفر، آن را از بیت المال تأمین کنند. ترک کردن حج و نیز به تأخیرانداختن آن تا زمان مرگ در احادیث بسیار مذمّت شده و آن را به مثابة کفر و مردن بر دین یهود و نصارا شمرده، و موجب هلاکت، محروم شدن از شفاعت پیامبر (ص)، پشیمانی و نابینایی در قیامت دانسته‌اند.

اهداف و آثار حج

مناسک حج از یک سو دارای اغراض و حکمتهای مهمّی است و از سوی دیگر، برکات و فوائد بسیار هم در دنیا و هم آخرت برای شخص حج‌گزار و دیگران در پی دارد. در قرآن، غرض از تکلیف به حج، وجود منافع برای انسانها ذکر شده است: «وَ أَذِّن فی النَّاسِ بِالحْجّ… لِّّیشْهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمْ» (حجّ/۲۲، ۲۷–۲۸). احادیث مراد از منافع را هم برکات دنیوی و هم منافع اخروی دانسته و احادیثی دیگر حج را موجب خیر دنیا و آخرت شمرده‌اند. برخی از مهم‌ترین اهداف و اغراض حج، که در عین حال از آثار آن هم به شمار می‌روند، عبارت‌اند از:

توبه و آمرزش گناهان

بنابر روایتی از امام صادق (ع) سبب اصلی بنای کعبه، توبة فرزندان آدم و پاکی آنان از گناه است؛ همچنان که خداوند بیت المعمور را برای توبة فرشتگان آفرید. امام رضا (ع) هم علت تشریع حج را کوچ کردن به سوی خداوند و توبه از گناهان گذشته وآغاز کردن حیاتی نوین دانسته است. بر پایة روایتی، یکی از مصادیق «منافع» در آیة ۲۸ حجّ/۲۲ مغفرت و بخشایش الهی است.

تهذیب نفس و تقوا

یکی دیگر از اهداف و آثار حج خودسازی و زدودن رذایل اخلاقی از نفس و تقرّب به خداوند است که در روایتی از امام رضا (ع) بدان تصریح شده است. در حدیثی از امام علی (ع) یکی از اغراض عبادت حج، بیرون راندن تکبر از قلوب و جایگزینی خشوع و فروتنی به جای آن ذکر شده است. بنابر روایات، حکمتهای تشریع هر یک از مناسک حج نیز خودسازی است؛ چنان‌که بر پایة روایتی از امام صادق (ع) حکمت ذبح قربانی ذبح هواهای نفسانی و طمع، رمی‌جمرات به مثابة دور کردن شهوات و اعمال ناپسند و حلق به منزلة برکندن عیوب ظاهری و باطنی انسان است. دیگر هدف مهم تشریع حج که در قرآن بدان تصریح شده، ایجاد ملکه تقوا در انسان است: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ… َ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقْوی وَ اتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْباب» (بقره/۲، ۱۹۷). افزون بر این، در آیات ۱۸۹، ۱۹۶ بقره/۲ و ۹۶ مائده/۵ نیز این نکته مطرح شده است. در احادیث هم ضرورت رعایت تقوا از سوی حج‌گزاران از هنگام احرام تا پایان مناسک تأکید گردیده است.

برپاداشتن دین و تقویت ایمان

از دیگر اهداف حج بر پایة متون دینی، اقامة دین خداوند و تقویت آن است: «جَعَلَ اللَّهُ الْکعْبَةَ الْبَیتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ» (مائده/۵، ۹۷). در احادیث، تعبیر «قیاما للناس» در آیه، به اقامة دین و معاش مردم تفسیر شده است. بر پایة روایتی دیگر، قیام دین منوط به قائم بودن کعبه است. همچنین در روایاتی دیگر، حج پرچم اسلام و موجب رفعت دین، تقویت دین و اصلاح ایمان مردم به شمار رفته است.

پیوند معنوی با رهبری الهی (تولّی)

از دیگر اهداف مهم حج، تقویت دوستی و پیوند با رهبران الهی یعنی پیامبران و امامان علیهم‌السلام است. در آیة ۲۷ حج/۲۲ حضرت ابراهیم (ع) مأمور شده که انسان‌ها را به حج فراخواند تا مردم به سوی آن حضرت بیایند: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوک…». همچنین آن حضرت، به تصریح آیة ۳۷ سورة ابراهیم/۱۴ درخواست کرده که خداوند دل‌های حج‌گزاران را به جانب ذریه و فرزندانش در مکه متمایل کند: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوی إِلَیهِمْ». برخی روایات مراد از «ذریة ابراهیم» را اهل بیت علیهم‌السلام دانسته‌اند. بر پایة روایتی دیگر، کامل کردن حج که در آیة ۱۹۶ بقره/ ۲ مؤمنان بدان مأمور شده‌اند، دیدار با پیامبر (ص) و امامان معصوم علیهم‌السلام است. این امر در احادیثی دیگر نیز مورد تأکید قرار گرفته است. همچنین در روایات، مراد از «قضاء تَفَث» (برطرف کردن آلودگی) در آیة ۲۹ حج/۲۲، دیدار با امام معصوم (ع) ذکر شده است، از آن رو که امام معصوم انسان را از آفاتی چون جهل و گمراهی و اخلاق ناپسند دور می‌سازد. افزون بر این، امام روح حقیقی کعبه و روح همة مناسک حج و محور اصلی آن است که اهداف و اغراض مهم این عبادت را محقق می‌کند. معرفی امام حسن مجتبی (ع) و امام سجاد (ع) به فرزند مکه و منا و مشعر و عرفات، اشاره ای است به همین مسئله.

دوری از شیطان و دشمنان خدا (تبرّی)

از دیگر اهداف حج را باید دوری از شیاطین جن و انس دانست که مهم‌ترین نماد آن در حج، رمی‌جمرات است که حاجیان بدان مکلف‌اند. برخی احادیث یکی از مصادیق «قضاء تفث» را در آیة ۲۹ حج/۲۲ رمی‌جمرات دانسته‌اند. موضوع مهم دیگر، دوری از شیاطین انسانی است که با برائت از مشرکان محقق می‌شود و پیامبر اکرم (ص) در آیات نخست سورة توبه مأمور به اجرای آن در حج شد. بر این اساس، در آیاتی از قرآن حضرت ابراهیم (ع) و پیامبر گرامی اسلام (ص) مهمترین الگوهای مسلمانان در همة امور از جمله در عرصة تبری جستن از دشمنان خدا معرفی شده‌اند (ممتحنه/۶۰، ۴؛ احزاب/۳۳، ۲۱).

پیشگیری از هلاکت انسان

از دیگر اهداف و آثار حج، بقای حیات انسان‌ها و جلوگیری از هلاکت آنهاست. در آیة ۹۷ مائده/۵ تصریح شده که خداوند کعبه را سبب پابرجا بودن انسان‌ها قرار داده است: «جَعَلَ اللَّهُ الْکعْبَةَ الْبَیتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ». برخی مفسران مراد از آن را حفظ و در امان بودن انسانها از خطرات دانسته و گفته‌اند که مردم با ترک کردن حج هلاک خواهند شد. این نکته در احادیث اهل بیت (ع) نیز مطرح گردیده است. در روایتی امام صادق (ع) حج‌گزاران را موجب بقای حیات کسانی شمرده که حج را ترک می‌کنند و در این مورد به آیة ۲۵۱ بقره/۲ استشهاد فرموده‌اندکه در آن از دفع شدن برخی از مردم توسّط برخی دیگر از سوی خداوند سخن به میان آمده است: «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْض». افزون بر این، در احادیثی دیگر، نیت تجدید حج موجب افزوده شدن عمر و ادای مکرّر حج مانع مرگ ناگهانی دانسته شده است.

تفقه و نشر احادیث

امام رضا (ع) یکی از اهداف حج را تفقه در دین و نقل روایت سخنان امامان (ع) و نشر آنها در سرزمین‌های اسلامی و غیر اسلامی دانسته و به آیة ۱۲۲ توبه/۹ استشهاد کرده‌اند که از لزوم هجرت برای تفقه در دین و انذار مردم پس از آن سخن به میان آورده است. در حدیثی دیگر، آشنایی با آثار و اخبار پیامبر اکرم (ص) از جمله اهداف حج به شمار رفته است.

آزمایش بندگان

از جمله اهداف تشریع حج آزمون حج‌گزاران است. درحدیثی از امیرمؤمنان (ع) مناسک حج آزمایشی دشوار به شمار رفته که با قرار داشتن کعبه در سرزمینی سخت و ابتلای حج‌گزاران به دشواریهای متعدد تحقّق می‌یابد. امام صادق (ع) غرض از آزمایش حج‌گزاران را آشکار شدن میزان اطاعت آنان از خداوند شمرده است.

منافع دنیوی

از دیگر اهداف حج، بهره‌مندی حج‌گزاران و افراد دیگر از منافع دنیوی و مادّی است که در آیة ۲۸ حج/۲۲ بدان تصریح شده است: ‏ِ «... لِّیشْهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمْ». بر پایة احادیث، تعبیر منافع در آیه مذکور افزون بر منافع اخروی، شامل بهره‌های مادی هم می‌شود، مانند منافع کرایه دهندگان مرکب‌ها و سوداگران کالاها چه از میان حج‌گزاران و چه سایر اشخاص و مجاوران کعبه. از جمله منافع مادی سفر حج، قربانی است که نصیب حج‌گزاران و فقیران می‌شود (حج/۲۲، ۲۸، ۳۶). بنا بر روایاتی دیگر، حج موجب غنای مادی حج‌گزاران و برآورده شدن نیاز خانواده آنان، ازمیان رفتن فقر، ورشکستگی و نیز موجب سلامتی بدن می‌گردد.

پاداش اخروی

از دیگر آثار مهم حج، پاداش بزرگ اخروی است. بنابر روایتی، امام صادق (ع) از جمله مصادیق منافع را در آیه ۲۸ حج/۲۲ منافع اخروی دانسته است. امام علی (ع) نیز سبب قرار دادن کعبه را در سرزمینی سخت و خشک، گشودن ابواب فضل و عفو الهی بر حج‌گزاران دانست. در احادیثی دیگر به میزان پاداش اخروی حج گزار، از جمله هر گامی که او در سفر حج برمی‌دارد، اشاره شده است.

اقسام و اعمال حج

مهمترین تقسیم‌بندی حج در فقه اسلامی، تقسیم آن به سه قسم تمتّع*، قران*، و افراد* است. حج تمتّع از دو بخش عمره و حج تشکیل شده که ابتدا عمره تمتّع و پس از خروج از احرام و احرام مجدّد، مناسک حج تمتّع به جا آورده می‌شود. به نظر فقیهان امامی و حنفی به استناد روایات و آیه ۱۹۶ بقره/۲ حج تمتّع وظیفه آفاقیان (غیر اهالی مکه و اطراف آن) است. در مقابل، فقیهان مالکی، شافعی و حنبلی این نوع حج را برای اهل مکه جایز شمرده‌اند. (حج تمتّع) به نظر فقیهان امامی، حج قران، حجی است که حج‌گزار تنها اعمال حج را در زمان خود و عمره را پس از حج در طول سال به جا می‌آورد و در طول مناسک حج، قربانی به همراه دارد. ولی به نظر فقهای اهل سنت، حج قران آن است که حج‌گزار حج را با عمره جمع کرده و هر دو را با یک احرام انجام دهد یا آن‌که پیش از اتمام اعمال عمره و خروج از احرام برای حج محرم شود. به نظر فقیهان امامی این حج وظیفه ساکنان و مجاوران مکه است. ولی بیشتر فقیهان اهل سنت ادای این حج را برای همه حج‌گزاران صحیح دانسته‌اند هرچند حنفیان بر آنند که حج قران برای اهل مکه جایز نیست (حج قران). حج افراد آن است که حج‌گزار تنها اعمال حج را انجام‌دهد و عمره را پس از آن در ماه‌های حج یا غیر آن به جا آورد، مشروط بر آن که او استطاعت عمره را نیز داشته باشد. فقهای اهل سنت حج افراد را این دانسته‌اند که حج‌گزار قبل از ماه‌های حج، عمره را انجام دهد و سپس حج را به جا آورد، یا آن که حج وعمره را جداگانه به جا آورد یا نخست حج را در زمان خود و سپس عمره را در غیر ماه‌های حج انجام دهد. فقیهان امامی و حنفی به استناد آیه ۱۹۶ بقره/۲ و روایات این نوع حج را نیز وظیفه اهل مکه و مجاوران آن دانسته‌اند ولی دیگر فقیهان اهل سنت، ادای حج افراد را برای همه حج‌گزاران جایز می‌دانند. (حج افراد)

در حج تمتّع، حج‌گزار نخست اعمال عمره تمتّع را به جا می‌آورد که عبارت است از احرام*، طواف* عمره تمتّع، نماز طواف، سعی* بین صفا و مروه و تقصیر (حلق و تقصیر*) و سپس اعمال حج را بجا می‌آورد که این اعمال از نظر عموم فقیهان – بجز در مواردی مانند قربانی، طواف قدوم و طواف نساء- در هر سه نوع از حج بدین قرار است: ۱) احرام * ۲) تلبیه * ۳) وقوف در عرفات * ۴) وقوف در مشعر * ۵) اعمال سرزمین منا شامل: رمی جمره * و حلق یا تقصیر و بیتوته در منا * ۶) طواف زیارت* و نماز آن ۷) سعی میان صفا و مروه * ۸) طواف نساء* و نماز آن. (حج افراد *)

در منابع فقهی این بحث مطرح شده که از میان سه نوع حج در مواردی که امکان گزینش یکی از آنان وجود دارد (از جمله در حج مستحب) کدام یک برتر است. فقهای امامی و حنبلی حج تمتّع را افضل از دو نوع دیگر دانسته‌اند. بدین استناد که در قرآن تنها این نوع حج ذکر شده است. (آیه ۱۹۶ بقره/۲) و از دو نوع حج دیگر ذکری به میان نیامده است. افزون بر این، در روایاتی از پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) به برتری حج تمتّع بر دو نوع دیگر حج تصریح شده است. همچنین در حج تمتّع، هم عمره و هم حج به جا آورده می‌شود و حج همراه با عمره از حج بدون عمره برتر است و به علاوه، در این حج، هر دو عمل در بهترین زمان یعنی ماه‌های حج انجام می‌شود در حالی که در دو نوع حج دیگر چنین نیست.

در مقابل، حنفیان و برخی از فقهای شافعی، حج قران را برتر دانسته‌اند زیرا به نظر آنها، حج پیامبر اسلام (ص) حج قران بوده است. به علاوه، در حدیثی از پیامبر (ص) از مأمور شدن آن حضرت از سوی جبرئیل به حج قران یاد شده است و در حدیثی دیگر از آن حضرت مسلمانان مأمور شده‌اند که حج وعمره را پشت سر هم بجا آورند زیرا این کار سبب طولانی شدن عمر می‌گردد دلیل دیگر آن که در حج قران (مطابق رأی اهل سنت) حج‌گزار میان دوعبادت جمع می‌کند و انجام دادن دو عبادت بهتر از یک عبادت استک افزون بر این در حج قران، حج‌گزار از منزل خود محرم می‌شود و مدت زمان احرام وی بیشتر است اتمام حج که در قرآن بدان فرمان داده شده (بقره/۲، ۱۹۶) مقتضی آن است که شخص از منزل خود محرم شود.

به نظر مشهور فقیهان شافعی و مالکی حج افراد برترین نوع حج است زیرا در روایتی از جابر انجام دادن حج بدون عمره توسط پیامبر (ص) گزارش شده است. و نیز از آن روکه حج‌گزار در حج افراد تا پایان اعمال حج در احرام باقی می‌ماند و اجازه خروج از آن را ندارد و هر یک از مناسک حج و عمره را به گونه مستقل و جداگانه انجام می‌دهد. افزون بر این، حج افراد به اتفاق همه مسلمانان مشروع است، در حالی که حج تمتّع را عمر بن خطّاب و حج قران را عثمان بن عفان ممنوع کرده است. علاوه بر این به نظر این دسته از فقها حج‌گزار در حج افراد نیازی به قربانی کردن ندارد ولی در قران و تمتّع، اگر آفاقی آن‌ها را انجام دهد، قربانی لازم است. همچنین حج خلفای سه‌گانه نخستین از نوع افراد بوده است.

احکام فقهی حج

وجوب حج

به نظر فقهای امامی و اهل سنت، حج با وجود شرایطی بر مکلفان واجب می‌گردد. از جمله ادله وجوب است: ۱) آیه ۹۷ آل‌عمران/۳ که این عمل را تکلیفی الهی بر عهده انسان‌ها شمرده است ۲) آیه ۱۹۶ بقره/۲ که به اتمام حج فرمان داده و لازمه آن وجوب اصل عمل است. ۳) روایات از جمله روایاتی از پیامبر (ص) که حج را یکی از ارکان اسلام شمرده و مسلمانان را بدان فرا خوانده است و نیز روایاتی از امامان (ع) که حج را بر همگان واجب شمرده‌اند.

شرایط وجوب

حج با تحقق شرایطی خاص بر مکلفان واجب می‌شود؛ این شرایط بر پایه همه یا برخی از مذاهب اسلامی عبارت‌اند از:

بلوغ

به نظر فقیهان امامی و اهل سنت یکی از شرایط واجب شدن حج، بلوغ است از این رو حج بر نابالغان واجب نیست. مستند آن، روایات نبوی و احادیث امامان شیعه (ع) است. ( حج کودکان)

عقل

شرط دیگر وجوب حج به نظر فقهای امامی و اهل سنت عقل است. بر اساس روایات حج بر مجنون دائمی یا ادواری که در غالب اوقات دیوانه است، واجب نیست. ( حج محجوران)

حریت (آزاد بودن)

شرط دیگر وجوب حج به نظر فقیهان امامی واهل سنت حریت است. از این رو حج بر بردگان واجب نیست. مستند آن علاوه بر اجماع ناتوانی بردگان از تصرف در اموال به تصریح آیه۷۵ نحل/۱۶ و نیزاحادیث منقول از پیامبر (ص) و امامان (ع) است که بر واجب نبودن حج بر بردگان دلالت دارند.

همچنین فقهای امامی و برخی فقهای اهل سنت با استناد به روایات، حج برده را در صورت انجام دادن آن با اجازه مالک او و برخی فقیهان شافعی حتی در صورت اجازه ندادن مالک صحیح دانسته‌اند. (حج محجوران*)

اسلام

از شرایط وجوب حج به نظر فقهای حنفی، حنبلی و برخی مالکیان اسلام یعنی مسلمان بودن حج گزار است. این دیدگاه مبتنی بر این نظر است که کافران مخاطب به احکام فرعی اسلام نیستند. از جمله ادله آنان این است که حج عبادت است و کافران اهل عبادت نیستند. در برابر، فقیهان امامی و شافعی و برخی مالکیان، اسلام را نه شرط وجوب حج بلکه شرط صحت دانسته و گفته‌اند که بر کفار نیز حج واجب است ولی در صورت انجام دادن، حج آنان صحیح نیست. از جمله مستندات این دیدگاه افزون بر روایات، عموم کلمه «الناس» در آیه ۹۷ آل عمران/۳ است که شامل کافران نیز می‌شود و نیز عموم آیه ۱۹۶ بقره/۲ که همگان را به اتمام حج و عمره فرمان داده است. (نیز استطاعت، اسلام، کافر)

استطاعت

از دیگر شرایط واجب شدن حج به نظر فقیهان امامی و بیشتر فقهای اهل سنت استطاعت است. مهمترین دلیل این شرط، در کنار احادیث، آیه ۱۹۷ آل عمران/۳ است که حج را بر افراد مستطیع واجب شمرده است. در برابر، شماری از فقیهان اهل سنت استطاعت را شرط وجوب ندانسته و بر آنند که اگر حج‌گزار با تکلف حج را به جا آورد حج او صحیح و مجزی به شمار می‌رود. ( استطاعت)

به نظر فقیهان حنفی و حنبلی یکی از شرایط تحقق استطاعت برای زنان همراهی یکی از بستگان مَحرم با زن هنگام سفر حج است. در برابر، فقیهان امامی و شافعی وجود مَحرم را شرط ندانسته‌اند، از آن رو که به استناد احادیث، حج رفتن زن همراه با اشخاص مورد اعتماد جایز است. ( استطاعت)

فوری بودن یا نبودن حج

در صورت حصول شرایط وجوب حج، درباره این که آیا رفتن به حج فوری است یا به تاخیرانداختن آن از سال استطاعت جایز است، اختلاف نظر وجود دارد؛ به نظر فقیهان امامی، حنبلی و برخی فقیهان حنفی و مالکی، وجوب حج فوری است و باید در نخستین زمان ممکن، آن را به جا آورد. از جمله ادله این قول، افزون بر اجماع، آیات ۹۷ آل عمران/۳ و ۱۹۶ بقره/۲ است که به وجوب حج فرمان داده و امر نیز دلالت بر فور دارد. دلیل دیگر روایاتی نبوی و نیز احادیثی از امامان است که مسلمانان را به تعجیل و عدم تساهل در حج فرمان داده و حتی تأخیر آن را موجب خروج از اسلام شمرده است. در برابر، شافعی و برخی از فقیهان حنفی و مالکی، تأخیر حج را جایز دانسته‌اند هرچند انجام دادن فوری آن را مستحب شمرده‌اند. از جمله ادله آنان سیره پیامبر (ص) است که با آن‌که آیات حج در سال ششم هجری نازل شد ولی آن حضرت ادای آن را تا سال دهم به تاخیرانداخت. در نقد این دلائل گفته‌اند که اولا در سال ششم امکان به جا آوردن حج برای آن حضرت نبود. مؤید این امر صلح حدیبیه است که پیامبر (ص) در آن سال برای عمره محرم شد ولی مشرکان مانع انجام یافتن حج شدند. ثانیاً پیامبر (ص) حج را به تأخیر نینداخت زیرا آیه دال بر وجوب حج یعنی آیه ۹۷ آل عمران/۳ در سال نهم یا دهم نازل شد و آن حضرت بدون تأخیر حج را در سال دهم به جا آورد. ثالثاً پیامبر (ص) قبل از هجرت بارها حج گزارده بود و تکلیف حج از ایشان ساقط بود.

اتمام حج

پس از شروع حج، اتمام و کامل کردن آن بر حج‌گزار واجب است. مهمترین دلیل این حکم، آیه ۱۹۶ بقره/۲ است که مسلمانان را به اتمام حج فرمان داده است «واتموا الحج و العمرة لله» بر این اساس حج‌گزار حق ندارد که برخی از اعمال حج را انجام دهد و برخی را رها نماید. همچنین فقیهان امامی و بسیاری از فقهای اهل سنت به استناد آیه مذکور و احادیث گفته‌اند که اگر حج‌گزار حج را فاسد کند نیز باید حج فاسد را به اتمام رساند و نمی‌تواند از آن خارج شود. به نظر فقهیان امامی به استناد آیه و روایات، اتمام حج استحبابی نیز پس از آغاز کردن آن واجب است و با انعقاد احرام در حج مستحبی، کامل کردن آن واجب می‌گردد. البته در صورتی که پس از شروع به اعمال حج به سبب پدید آمدن موانعی چون بیماری یا منع دشمن ادامه مناسک بسیار دشوار گردد، خروج از احرام با شرائطی جایز است. ( احصار و صد)

تکرار حج

به نظر فقیهان امامی و عموم فقهیان اهل سنت، حج در طول عمر تنها یک بار واجب است. مستند این حکم، اجماع مسلمانان و نیز مفاد آیه ۹۷ آل عمران/۳ است که مسلمانان را به ادای حج فرمان داده است و امر خداوند با یک بار انجام دادن محقق می‌شود.

ادله دیگر روایاتی از پیامبر اکرم (ص) و نیز سیره ایشان و احادیثی از شیعه (ع) در این باب است. در برابر، روایات نقل شده از اهل بیت حاکی از این است که حج بر افراد توانگر در هر سال یا در هر پنج سال یک بار واجب است. مفاد روایاتی از اهل سنت هم بر وجوب تکرار حج دلالت دارد. بر این اساس، شیخ صدوق به وجوب حج بر ثروتمندان در هر سال فتوا داده است و شماری از فقهای اهل سنت نیز فتاوای مشابهی داده‌اند. ولی به نظر مشهور فقیهان امامی و اهل سنت این دیدگاه، شاذ و مخالف اجماع مسلمانان و روایات مذکور، غیرقابل عمل یا محمول بر استحباب یا وجوب کفایی است، یعنی این که در هر سال باید شماری از افراد توانگر به حج بروند تا خانه خدا از حج گزار خالی نباشد.

ولی استحباب تکرار حج مورد اتفاق همه فقیهان امامی و اهل سنت است که از جمله ادله آن، آیه ۱۲۵ بقره/۲ (و اذ جعلنا البیت مثابه للناس…) است با این استدلال که «مثابه» در آیه به معنای مکانی است که مردم هر سال به آن رجوع می‌کنند یا مکانی که هیچ‌کس از آن رویگردان نیست. همچنین روایات متعدد و نیز سیره پیامبران و امامان که به گونه مکرر حج می‌گزاردند، بر استحباب تکرار حج دلالت دارد.

زمان حج

حج ماه‌های خاص و معینی دارد: «الحج اشهر معلومات» (بقره/۲، ۱۹۷) اما درباره مصادیق ماه‌های حج آرای مختلفی مطرح شده است؛ به نظر مشهور فقیهان امامی و مالکی زمان انجام حج در سه ماه شوال، ذی قعده و ذی حجه است. از مستندات آنان، آیه ۱۹۷ بقره/۲ است با این توضیح که کمترین مصداق «اشهر» در آیه، سه ماه است احادیث هم ماه‌های حج را در آیه به سه ماه مذکور تفسیر کرده‌اند. در برابر، برخی از فقیهان امامی و شافعی زمان حج را دو ماه شوال و ذی قعده و ده شب نخست ذی حجه (تا طلوع فجر روز دهم) دانسته‌اند. آنان به ادامه آیه ۱۹۷ بقره/۲ استناد جسته‌اند که از انعقاد احرام حج در این ماه‌ها و ترک محرمات احرام در آن‌ها سخن گفته است «فمن فرض فیهن الحج…» با این استدلال که انعقاد احرام حج پس از طلوع فجر روز دهم امکان‌پذیر نیست و ارتکاب محرمات احرام نیز در روز دهم جایز می‌گردد. پس پایان ماه‌های حج ابتدای این روز (دهم ذی حجه) است. ناقدان این نظر پاسخ گفته‌اند که مراد از انعقاد حج در این ماه‌ها در این بخش از آیه غالب روزهای این ماه‌ها یا بخش مهمی از روزهای آنهاست نه همه روزهای آنها؛ بنابراین نمی‌توان روز عید قربان و روزهای بعد را از شمول آیه بیرون دانست.

حنفیان و حنبلیان بر آن‌اند که زمان حج دو ماه مذکور به اضافه دهه نخست ذی حجه (تا پایان روز دهم) است. به نظر آنها روایتی از پیامبر (ص) که در آن روز دهم، روز حج اکبر به شمار رفته، دالّ بر آن است که این روز هم از ایام حج است. به علاوه روز دهم ذی حجه در واقع مهمترین رکن زمانی حج است که بسیاری از اعمال مهم حج مانند رمی‌جمره عقبه، قربانی، حلق و طواف و سعی درآن روز انجام می‌شود. نظر برخی از صحابه از جمله ابن مسعود و ابن عباس نیز همین است. آرای دیگری نیز درباره زمان دقیق مناسک حج مطرح شده است.

بر این اساس، به نظر فقیهان امامی و بسیاری از فقهای اهل سنت باید احرام و اعمال حج در ماه‌های حج انجام شود و در صورت وقوع احرام حج در غیر ماه‌های مذکور، این احرام به احرام عمره تبدیل می‌گردد. مستند این حکم افزون بر آیه مذکور روایاتی از امامان و صحابیان است. در برابر، برخی از فقهای اهل سنت با استناد به آیه ۱۸۹ بقره «یسئلونک عن الاهله قلی هی مواقیت للناس…» و ادله‌ای دیگر همه ماه‌های سال را میقات حج و احرام حج را قبل از ماه‌های حج جایز شمرده‌اند. این استدلال مورد مناقشه پیروان نظر مشهور قرار گرفته است.

تجارت در حج

تجارت و خرید و فروش در حج برای حج‌گزار و دیگران جایز است. مستند آن آیات ۲۷–۲۸ حج است که یکی از اغراض حج را دستیابی انسان‌ها به منافع دانسته است و در روایات یکی از مصادیق «منافع» سودهای ناشی از تجارت برای حج‌گزاران و دیگران ذکر شده است. در آیه ۱۹۸ بقره/۲ نیز تجارت و کسب منافع مادی برای حج‌گزاران تجویز شده است. «لیس علیکم جناح ان تبتغوا…» در شأن نزول آیه گفته‌اند که مسلمانان صدر اسلام همچون دوران جاهلیت تجارت در حج را ممنوع می‌شمردند که با نزول این آیه، این کار مباح اعلام شد. آیه ۲ مائده/۵ نیز مسلمانان را از تعرض به کسانی که قصد تجارت در حج را دارند بر حذر داشته است. البته برخی مراد از فضل الهی را در آیه بهره معنوی یا مجموع بهره معنوی و مادی دانسته‌اند.

فراگیری مناسک حج

لازم است که قبل از اعمال حج، حج‌گزاران احکام آن را یاد بگیرند. پیامبر (ص) به فراگیری مناسک حج همراه با سایر احکام دین فرمان داده است. آن حضرت به مسلمانان توصیه فرمود که مناسک حج خود را از ایشان فرا گیرند. بنا بر روایات، در سیره پیامبران و مسلمانان نیز از یادگیری احکام حج قبل و در حین اعمال حج سخن به میان آمده است. از جمله درباره حضرت آدم (ع) نقل شده که قبل از انجام دادن اعمال حج خداوند جبرئیل را برای تعلیم مناسک به سوی آن حضرت فرستاد و آن حضرت پس از یادگرفتن احکام حج اعمال آن را انجام داد. حضرت ابراهیم (ع) نیز از خداوند درخواست کرد که مناسک حج را به آن حضرت تعلیم دهد. (بقره/۲، ۱۲۸) در پی این درخواست خداوند جبرئیل را برای تعلیم مناسک به سوی آن حضرت فرستاد. نقل شده که عرفات از آن رو به این نام نامیده شد که جبرئیل در این سرزمین از ابراهیم (ع) پرسید که آیا مناسک حج را که به تو تعلیم دادم، شناختی و پاسخ آن حضرت مثبت بود. پیامبر اسلام (ص) نیز در قبل از حجة الوداع در میان مسلمانان اعلام کردند که هرکس قصد فراگرفتن حج را دارد با رسول خدا همراه شود.

آداب حج

در متون اسلامی‌آداب متعددی در حج برای حج‌گزاران بیان شده که برخی درباره اقدامات پیش از ادای حج و شماری مربوط به آداب انجام دادن اعمال حج و برخی دیگر ناظر به اعمال پس از مناسک حج است. برخی از این آداب مربوط به قبولی حج بوده و بیشتر آنها جزء مستحبات حج می‌باشد. مهمترین این آداب عبارت‌اند از:

اخلاص در عمل

یکی از عمده‌ترین آداب حج آن است که تنها برای رضای خدا انجام شود که نصّ آیه ۱۹۶ بقره/۲ خطاب به حج‌گزاران بر آن دلالت دارد: «واتموالحج والعمره لله» در احادیث هم بر ادای این عمل برای رضای خدا وخودداری از مقاصد غیر الهی تأکید شده است، از جمله امام صادق (ع) بر اخلاص نیت و تخلیه قلب از هر چیز غیر الهی در هنگام نیت حج تأکید فرموده است. همچنین آن حضرت حج را به دو نوع حج برای خدا و حج برای مردم تقسیم کرده و پاداش حج برای رضای خدا را بر عهده خداوند و حجی که برای انسان‌ها انجام گیرد را بر عهده مردم دانسته است.

توکل و تفویض امور به خدا

بر اساس احادیث، از آداب حج آن است که حج‌گزار در همه امور به خدا توکل کند و از اعتماد به توشهٔ سفر وَ مرکب و همراهان و توانایی و جوانی و مال خود اجتناب کند.

اهتمام برای تأمین توشه حج

به نظر برخی مفسران، مراد از «الزاد» در آیه ۱۹۷ بقره/۲ (الحج اشهر معلومات… الزاد التقوی) زاد و توشه مادی سفر حج است. در شان نزول آیه نقل شده که برخی از حج‌گزاران عازم سفر حج شده و با این اعتقاد که ما به خدا توکل می‌کنیم از برداشتن توشه سفر خودداری می‌کردند که این آیه نازل گردید. در روایتی دیگر نیز با استناد به آیه ۴۶ توبه/۹ که از تهیه توشه سفر سخن به میان آورده به تهیه نیازهای خوراکی از سوی حج‌گزار قبل از سفر توصیه شده است. همچنین برخی گفته‌اند آیه ۲۷ حج/۲۲ که از استفاده حج‌گزاران از مرکب‌های لاغر یاد کرده «ویأتوک رجالا و علی کل ضامر…» بدان اشعار دارد که حج‌گزاران باید از مرکب‌های سریع و قوی برای سفر حج بهره گیرند. در روایات بر تهیه هزینه و توشه حج تأکید شده و کنار گذاشتن بخشی از سود کار در هر روز برای سفر حج توصیه شده تا حج گزار در سفر حج به سختی نیفتد.

گشاده‌دستی در هزینه کردن

در سفر حج گشاده‌دستی در هزینه کردن و سخت نگرفتن برخود توصیه شده است. در روایتی از مبغوص بودن اسراف نزد خدا جز در سفر حج و عمره یاد شده است. در حدیثی از چانه‌زنی در چند چیز از جمله پول قربانی و اجرت رفتن به مکه نهی شده است. هرچند در احادیث دیگری چانه زنی در مبلغ قربانی جایز شمرده است. نقل شده که امام سجاد (ع) در سفر حج از بهترین انواع توشه و خوراک از جمله بادام، شکر، شیرینی‌ها و آرد آمیخته با ترشی و آرد آمیخته با شیرینی استفاده می‌کرد. در برابر، در روایتی کاستن از هزینه سفر حج و زیاده‌روی نکردن در آن توصیه شده که آن را بر مواردی حمل کرده‌اند که حج‌گزار دچار تنگدستی باشد یا بیش ار حد گشاده‌دستی کند. همچنین روایات از سیره اهل بیت در مورد چانه زدن نسبت به هزینه قربانی درحج نقل شده است که این روایات حمل بر موردی شده است که فروشندگان جزء مؤمنان نباشند یا اختصاص به موردی دارد که فروشنده قصد فروش قربانی با قیمت غیر متعارف دارد و خریدار مغبون می‌گردد.

دعا و یاد خدا در سفر حج

از دیگر آداب حج، خواندن دعا و نماز هنگام خروج از منزل برای سفر حج است. از جمله این آداب، بنا بر روایات، خواندن دعای فرج (لا اله الا الله الحلیم الکریم…) هنگام خروج از منزل است. بنا بر روایتی از امام رضا (ع) سزاوار است حج‌گزاری که قصد سفر حج دارد خانوده‌اش را گرد آورد و دو رکعت نماز گزارده و پس از ستایش خداوند و فرستادن صلوات بر پیامبر (ص) و اهل بیت او (ع) دعای مخصوصی را بخواند. همچنین در این روایت توصیه شده که او هنگام خروج از خانه و نیز هنگام سوار شدن بر مَرکب دعاهای خاصی را بخواند و نیز استغفار، تسبیح، تهلیل، تکبیر و صلوات بر محمد و آل محمد را زیاد بر زبان جاری کند. افزون بر این، نمازها و ادعیه دیگری هنگام آغاز به سفر در روایات توصیه شده است. فقها نیز به استحباب خواندن دعاها و سوره‌ها و اعمالی دیگر هنگام خروج مسافر از منزل قائل شده‌اند. همچنین یاد خدا و اذکاری خاص در طول سفر حج توصیه شده است. در روایتی از امام صادق حج‌گزاران به تقوای الهی و ذکر بسیار خداوند و کم سخن گفتن توصیه شده‌اند. در حدیثی دیگر آن حضرت حج‌گزاران را از هرچیزی که آنان را از ذکر الهی در این مدت بازمی‌دارد، فرمان داده است. افزون بر این در برخی آیات به گفتن ذکر خدا در مواقع خاص از حج توصیه شده است از جمله در آیه ۱۹۸ بقره/۲ که حج‌گزاران به گفتن ذکر خدا در مشعر الحرام و آیات ۲۰۳ بقره/۲ و ۲۸ حج/۲۲ که حاجیان به گفتن ذکر در ایامی خاص توصیه شده‌اند. ( ایام تشریق، تکببیر)

استفاده از مال حلال

هزینه و توشه حج باید از مال حلال و پاک باشد. بنا بر روایتی از امام باقر (ع) خداوند حج و عمره‌ای را که از مال حرام باشد نمی‌پذیرد. حتی اگر پرچمی حرام در اموال حج گزار باشد یا اینکه هزینه حج از راه‌هایی مانند جنایت، سرقت و ربا تأمین شده باشد. بنا بر روایتی، در صورتی که فرد با مال حرام حج‌گزارد و لبیک گوید، با تعبیر «لا لبیک» و «لا سعدیک» پاسخ داده می‌شود، ولی اگر با مال حلال حج به جا آورد، با جملات «لبیک» و «سعدیک» پاسخ داده می‌شود. به گفته امام کاظم (ع) اهل بیت پیامبر (ص) حج واجب خود را از پاک‌ترین اموال خود هزینه می‌کردند.

پرداخت حقوق دیگران

از دیگر آداب حج پرداخت حقوق دیگران پیش از ادای حج است. مفاد این نکته در روایتی از امام صادق (ع) تصریح شده استحقوق مردم گستره وسیعی دارد که هم شامل حقوق مادی می‌شود مانند دیون مادی دیگران و نیز حقوقی چون زکات و خمس و هم حقوق معنوی، مانند برطرف کردن حاجت مؤمنان، چنان‌که امام کاظم (ع) حج یکی از اصحاب خود را از آن رو که حاجت برادر مؤمن خود را برآورده نکرده بود، غیر مقبول دانست.

تعجیل دررفتن به حج

با قطع نظر از حکم فقهیِ وجوب یا عدم وجوب فوری بودن حج، از جمله آداب حج تعجیل در حج‌گزاری است که در روایات بدان اشاره شده است. در روایتی دیگر حکمت این کار وقوع حوادثی چون بیماری حج‌گزار، یافت نشدن مرکب یا پدید آمدن نیازهای جدید ذکر شده که ممکن است مانع حج گزاردن شود.

بلند نگاه داشتن مو

از آداب و مستحبات مختصّ مردان در حج، بلند نگه داشتن موها پیش از حج است. در روایات از زدودن موها از یک ماه پیش از حج یا از ده روز پس از شوال یا از ابتدای ذی حجه نهی شده است. در برخی روایات افزون بر موهای سر، کوتاه کردن موی ریش هم منع شده است. بر اساس این روایات، برخی کوتاه کردن موهای سر را از آغاز ماه شوال تا قبل از حج مکروه شمرده‌اند.

ترک گناه و معصیت

به نظر برخی فقها و مفسران مراد از اجتناب از فسق که در آیه ۱۹۷ بقره/۲ توصیه شده، پرهیز از هرگونه گناه از جمله دروغ، فحش، تفاخر، لقب بد دادن و خارج شدن از حدود شرعی و ارتکاب گناه است. امام صادق (ع) با استناد به آیه مذکور، کامل شدن حج را حفظ زبان از هر گناه و معصیت و صادر نشدن گفتاری جز خیر از حج‌گزار دانسته است. در روایاتی دیگر به روی گرداندن خداوند از حج‌گزارانی که از معاصی پرهیز نمی‌کنند، اشاره شده است.

شروع از مکه و ختم به مدینه

به نظر مشهور فقها مستحب است که حج‌گزار ابتدا مکه و سپس مدینه را زیارت کند. برخی روایات با تعابیر گوناگون موید این نظرند، از جمله برتر بودن ختم زیارت به مدینه، اتمام حج به زیارت رسول خدا (ص)، ختم به زیارت اهل بیت (ع) و رفتن به نزد امامان (ع) و آگاه کردن آنان از ولایت خود در برابر، در روایتی از امام صادق (ع) از برتر بودن آغاز سفر حج از مدینه یاد شده و حدیثی دیگر از مخیر بودن حج‌گزار میان شروع از مکه یا مدینه سخن گفته است از این رو برخی از فقیهان امامی آغاز کردن سفر را از مدینه برتر دانسته‌اند. برخی سبب افضل بودن مدینه را آن دانسته‌اند که مدینه محل احرام پیامبر (ص) برای حج بوده است یا آنکه اهل بیت (ع) ابواب معرفت خدا و شناخت احکام الهی‌اند و برای ورود به خانه باید از در خانه وارد شد ناقدان این نظر گفته‌اند که ظاهراً مخاطب این روایات، حج‌گزارانی بوده‌اند که از مناطقی چون عراق عازم سفر حج می‌شدند زیرا عبور از مدینه بدون زیارت پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) بی‌احترامی تلقّی می‌شود.

اخلاق نیک در سفر حج

از دیگر آداب سفر حج، داشتن اخلاق نیک هنگام سفر است. امام صادق (ع)، حج‌گزاران را به خلق و خوی نیک با همراهان سفر حج و امام رضا (ع) آنان را به اخلاق نیک و خوش رفتاری با همراهان و فرو بردن خشم و کم سخن گفتن و پرهیز از مجادله توصیه کرده‌اند.

نقل شده که پیامبر اکرم (ص) در یکی از سفرهای حج، افراد بداخلاق را از همراه شدن با کاروان نهی کرد. احادیث متعدد دیگری نیز در این باره روایت شده است.

حج پیاده و تحمل سختی‌ها

از دیگر توصیه‌های معصومان درباره حج پرهیز از راحت طلبی و تحمل کردن سختی‌هاست. امیر مؤمنان (ع) یکی از حکمت‌های قرار دادن خانه کعبه را در زمینی سخت، تحمل مشقت بیشتر و استحقاق پاداش بالاتر دانسته است. امام صادق (ع) حج‌گزاران را به کنار نهادن دنیا و راحت طلبی هنگام سفر حج توصیه فرمود. بر این اساس، برخی از فقها حج با پای پیاده را برتر از حج به گونه سواره و حج با پای برهنه را برتر از حج با پوشیدن کفش دانسته‌اند. مستند آن، به نظر برخی آیه ۲۷ حج/۲۲ است که حاجیان پیاده را پیش از حاجیان سواره ذکر کرده است. «یاتوک رجالا و علی کل ضامر» و نیز روایات متعدد در این باره به این امر در سیره برخی امامان شیعه از جمله امام حسن مجتبی (ع)، امام سجاد (ع) و امام کاظم (ع) نیز گزارش شده است. (نیز حج پیاده)

تعجیل در بازگشت از سفر حج: مستحب است که حج‌گزار پس از انجام دادن اعمال حج زودتر به وطن خویش بازگردد. در روایتی پیامبر اکرم (ص)، حج‌گزار را به تعجیل در بازگشت پس از حج فرمان داده و اجر این عمل را بالاتر از ماندن شمرد. در حدیثی دیگر آن حضرت به حج‌گزاران توصیه نمود که پس از اعمال حج بیش از سه روز در مکه اقامت نکنند. امام صادق (ع) نیز بنا بر روایتی حج‌گزاران را به رجوع به وطن پس از انجام مناسک حج فرمان داد و این کار را سبب افزایش اشتیاق حج‌گزار برای رجوع مجدد به مکه دانست. در حدیثی دیگر آن حضرت ضمن توصیه به بازگشت پس از اعمال حج، ماندن در مکه را سبب قساوت قلب حج‌گزار شمرده است. بر این اساس به نظر مشهور فقیهان امامی و برخی فقیهان اهل سنت به استناد روایات مذکور، ماندن حج‌گزار در مکه پس از اعمال حج مکروه است. به تعبیر این روایات، توقّف زیاد در مکه ممکن است اسباب خستگی حج‌گزار، کاهش احترام به مکه، ارتکاب گناه و افزایش عقوبت انسان به سبب آن و کاهش اشتیاق بازگشت به این سرزمین گردد. در مقابل، در روایاتی دیگر مؤمنان به مجاورت در مکه ترغیب شده‌اند که برخی از فقیهان با استناد به این روایات و دلایل دیگر مجاورت در مکه را مستحب شمرده‌اند. (نیز اقامت در مکه)

وداع با کعبه

از دیگر آداب و مستحبات حج، به استناد روایات وداع با کعبه پس از اعمال حج و عمره و هنگام خروج از مکه است. در روایات روش وداع و آداب آن برای حج‌گزاران بیان شده است. برخی از فقهای اهل سنت وداع کعبه و طواف وداع را برای حج‌گزاران واجب دانسته‌اند.

شریک کردن دیگران در حج و اعمال آن

از دیگر آداب حج شریک کردن دیگران در حج استحبابی یا برخی اعمال آن همچون طواف است. بر پایه روایات شریک کردن دیگران در حج یا طواف مستحبی علاوه بر پاداش حج کامل برای دیگران – از جمله خویشان یا پدر و مادر- دارای پاداش اضافه برای حج گزار به جهت صله رحم وی با خویشاوندانش است. حتی اگر این افراد هزار نفر یا بیشتر باشند یا در صورت فراموشی در پایان حج دیگران را در حج خود شریک نماید. افزون بر این در روایاتی دیگر از بجا آوردن طواف خانه خدا از طرف دیگران چه زنده و چه مرده و نیز از جانب امامان معصوم علیهم‌السلام و فاطمه زهرا علیها السلام یاد شده و این عمل دارای پاداش زیاد دانسته شده است.

هدیه گرفتن در سفر حج

از دیگر آداب حج خریدن هدیه در این سفر برای دیگران از جمله خویشاوندان است. در روایاتی از امام صادق (ع) هدیه حج از هزینه حج دانسته شده است که مراد از این روایات طبق یک تفسیر، استحباب خرید هدیه برای دیگران در این سفر است و این که پاداش انفاق جهت خرید هدیه همچون صرف هزینه برای حج است. برخی با استناد به احادیث هدیه دادن آب زمزم از سوی حج گزار را به دیگران مستحب شمرده‌اند.(سوغات)

عزم انجام دوباره حج

از دیگر مستحبات حج آن است که حج‌گزار پس از اتمام حج، عزم بازگشت داشته و از خداوند انجام دوباره حج را تقاضا کرده و نداشتن چنین نیتی مکروه است. در روایتی از رسول خدا و امام صادق (ع) عزم بر بازگشت به حج سبب افزایش عمر حج گزار دانسته شده و در احادیثی دیگر نداشتن این نیت، سبب نزدیک شدن اجل و عذاب شمرده شده است.

صدقه دادن خرما هنگام ترک مکه

بر اساس روایات، مستحب است که حج‌گزار به نیت کفاره گناهان که در هنگام احرام مرتکب شده مقداری خرما در هنگام ترک مکه صدقه دهد. در روایتی دیگر به انجام این عمل هم در هنگام ورود و هم خروج از مکه و مدینه توصیه شده است.

استقبال و تکریم حج‌گزار

به استناد روایات مستحب است که پس از بازگشت حج‌گزار به وطن، دیگران به استقبال او رفته و ضمن مصافحه با او، وی را تکریم نمایند.

در حدیثی از امام صادق (ع) معانقه با حج‌گزار در حالی که غبار حج از بین نرفته، همانند استعلام حجر الاسود دانسته شده است. در حدیثی از امیرالمؤمنین ضمن سفارش به طلب قبولی اعمال حاجی و آمرزش گناهان او، از بوسیدن میان دو چشم و موضع سجده حج‌گزار نیز یاد گردیده است.

منابع

• احکام القرآن، احمد بن علی الجصاص (-۳۷۰ق)، تحقیق عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
• اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن، محمد امین الشنقیطی (-۱۳۹۳ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
• اعانه الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین، عثمان بن محمد البکری (-۱۳۱۰ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۸ق.
• اعیان الشیعه، سید محسن الامین (-۱۳۷۱ق)، به کوشش سید حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
• اقبال الاعمال (الاقبال بالاعمال الحسنه فیما یعمل مره فی السنه)، سید بن طاوس (۵۸۹–۶۶۴ق)، تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۱۴ق.
• الاقناع فی حل الفاظ ابی شجاع، محمد بن احمد الشربینی (-۹۷۷ق)، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
• الامالی، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تصحیح قسم الدراسات الاسلامیه مؤسسه البعثه، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۷ق.
• الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب، ۱۴۲۱ق.
• الانتصار، السید المرتضی (-۴۳۶ق)، قم، نشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
• ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۷۱ق)، تحقیق سید حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی و عبدالرحیم بروجردی، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۸۹ق.
• بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• البحر الرائق (شرح کنز الدقائق)، زین‌الدین بن ابراهیم بن نجیم (-۹۷۰ق)، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
• بحوث فقهیه، حسین الحلی، بیروت، دارالزهراء، ۱۳۴۹۳ق.
• بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، محمد بن احمد ابن رشد الاندلسی (-۵۹۵ق)، تحقیق العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
• بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ابوبکر بن مسعود الکاسانی (-۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
• براهین الحج للفقهاء و الحجج، ‏ رضا مدنی کاشانی (-۱۴۱۳ق)، ‏ مدرسه علمیه آیة الله مدنی کاشانی‏، ۱۴۱۱ق‏.
• تاج العروس من جواهر القاموس، مرتضی الزبیدی (-۱۲۰۵ق)، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
• تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی (-۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
• تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
• التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.
• تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
• تحف العقول، حسن بن شعبة الحرانی (قرن۴ق)، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۴ق.
• تحفة الفقهاء، محمد بن احمد السمرقندی (-۵۳۹ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
• تذکرة الفقهاء، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
• تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰–۷۷۴ق)، به کوشش یوسف عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۲ق.
• التفسیر الکبیر، محمد بن عمر الفخر الرازی (-۶۰۶ق)، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
• التفسیر الوسیط، وهبة الزحیلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۷ق.
• تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، محمد بن احمد القرطبی (-۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربیه، ۱۴۰۵ق.
• تلخیص الحبیر فی تخریج احادیث الرافعی الکبیر، ابن حجر العسقلانی، بیروت، دارالفکر، بی تا.
• تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
• الثمر الدانی علی رساله القیروانی، صالح بن عبدالله الآبی الازهری (-۱۳۳۰ق)، بیروت، مکتبه الثقافیه، بی تا.
• جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، قم، مطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق.
• جامع البیان عن تاویل آی القرآن (تفسیر الطبری)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
• جامع السعادات، محمد مهدی نراقی (۱۱۲۸–۱۲۰۹ق)، به کوشش سید محمد کلانتر، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۲ق.
• جامع الاحادیث الجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، عبدالرحمن بن ابی‌بکر السیوطی (۸۴۹–۹۱۱ق)، تحقیق عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
• جامع المقاصد فی شرح القواعد، علی بن حسین الکرکی (-۹۴۰ق)، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
• جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسین نجفی (-۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• حاشیة الدسوقی، محمد بن احمد الدسوقی (-۱۲۳۰ق)، احیاء الکتب العربیه.
• حاشیة رد المحتار ع‍ل‍ی الدر ال‍م‍خ‍ت‍ار، ش‍رح ال‍ت‍ن‍وی‍ر الاب‍ص‍ار ف‍ی ف‍ق‍ه م‍ذه‍ب الام‍ام اب‍ی‌ح‍ن‍ی‍ف‍ه ال‍ن‍ع‍م‍ان، محمد امین ابن عابدین (-۱۲۵۲ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
• الحج عبر الحضارات والأمم‏، ماجدة آل مرتضی المومن، تحقیق محسن الأسدی‏، تهران، ‏ مشعر، ۱۴۲۲ق.
• حج و عمره در قرآن و حدیث، ‏ محمد محمدی ری شهری، ‏ تهران، ‏مشعر، ۱۴۲۸ق.
• الحج و العمره فی الکتاب والسنه، محمد محمدی ری شهری، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ش.
• الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، یوسف بن احمد البحرانی (-۱۱۸۶ق)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
• حواشی العلامتین عبدالحمید الشروانی و احمد بن قاسم العبادی علی تحفه المنهاج بشرح المنهاج ابن حجر الهیثمی، الشروانی (-۱۳۰۱ق) و العبادی (-۹۹۴ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
• الخصال المحموده و المذمومه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
• الخلاف فی الاحکام، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
• الرسائل العشر، احمد بن محمد بن فهد الحلی (۷۵۷–۸۴۱ق)، به کوشش سید مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
• روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، محمود بن عبدالله الآلوسی (-۱۲۷۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
• الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱–۹۶۶ق)، تحقیق سید محمد کلانتر، قم، انتشارات مکتبه داوری، ۱۴۱۰ق.
• روضه الطالبین و عمده المتقین، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
• ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، سید علی طباطبائی (-۱۲۳۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
• زبده البیان فی احکام القرآن، مقدس اردبیلی احمد بن محمد (-۹۹۳ق)، به کوشش محمد باقر بهبودی، تهران، مکتبه المرتضویه لاحیاء الاثار الجعفریه، ۱۳۸۶ش.
• سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، محمد بن یوسف الشمس الشامی (-۹۴۲ق)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
• السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محمد بن احمد ابن ادریس (-۵۹۸ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
• سنن ابن ماجه، محمد بن زید الربعی ابن ماجه (-۲۷۵ق)، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
• سنن ابی داود، ابو داود سلیمان بن الاشعث (-۲۷۵ق)، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
• سنن الترمذی (الجامع الصحیح)، محمد عیسی الترمذی (-۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.
• السنن الکبری، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴–۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق. ۱۴۱۶ق.
• السیرة الحلبیه، نورالدین علی بن احمد الحلبی (-۱۰۴۴ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۰ق.
• شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات استقلال، ۱۴۰۹ق.
• شرح اصول کافی، محمد صالح مازندرانی (-۱۰۸۱ق)، تصحیح سید علی عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق.
• الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه (-۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العربی.
• شفاء السقام فی زیاره خیر الانام، تقی الدین السبکی (-۷۵۶ق)، تحقیق الحسینی الجلالی، ۱۴۱۹ق.
• صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (-۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
• صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
• الصحیح من سیره النبی الاعظم، جعفر مرتضی عاملی، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۶ق.
• صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تنظیم حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.
• العروة الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷–۱۳۳۷ق)، قم، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار، ۱۴۲۲ق.
• علل الشرائع و الاحکام، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
• عمدة القاری، محمود بن احمد البدرالعینی (-۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
• العین، الخلیل بن احمد الفراهیدی (-۱۷۰ق)، به کوشش مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، قم، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
• فتح الباری ش‍رح ص‍ح‍ی‍ح الام‍ام اب‍ی‌عبدالله م‍ح‍م‍د ب‍ن اس‍م‍اع‍ی‍ل ال‍ب‍خ‍اری، ابن حجر العسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق)، شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی و محب الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
• فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی (-۶۲۳ق)، دارالفکر.
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، سید محمود شاهرودی، قم، دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۲ش.
• الفقه الاسلا می‌وادلته، وهبة الزحیلی، دمشق، دارالفکر، ۱۴۱۸ق.
• فقه الحج بحوث استدلالیه فی الحج، لطف الله صافی گلپایگانی، قم، مؤسسه سیده المعصومه، ۱۴۲۳ق.
• فقه الصادق علیه السلام، سید محمد صادق حسینی روحانی، قم، دارالکتاب، ۱۴۱۳ق.
• فقه القرآن، قطب الدین الراوندی (-۵۷۳ق)، به کوشش سید احمد حسینی اشکوری، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
• الفقه علی المذاهب الاربعه و مذهب اهل البیت، عبدالرحمن الجزیری (-۱۳۶۰ق)، بیروت، دارالثقلین، ۱۴۱۹ق.
• قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
• الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (-۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
• الکامل فی التاریخ، علی بن محمد ابن الاثیر (-۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
• کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن یونس البهوتی (-۱۰۵۲ق)، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
• کشف الغطاء، جعفر بن خضر، کاشف الغطاء (-۱۲۲۷ق)، اصفهان، مهدوی.
• کشف اللثام، محمد بن الحسن الفاضل الهندی (-۱۱۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
• کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، علی بن حسام الدین الهندی (-۹۷۵ق)، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.
• لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور (۶۳۰–۷۱۱ق)، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
• المبسوط، محمد بن احمد السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
• مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۵ق.
• المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.
• مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
• مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، سید محمد بن علی موسوی عاملی (۹۵۶ – ۱۰۰۹ق)، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.
• المدونه الکبری، روایت سحنون بن سعید التنوخی عن عبدالرحمن بن قاسم عن ابی عبدالله مالک بن انس، قاهره، دارالسعاده، بی تا.
• مراسم العلویه فی الاحکام النبویه، حمزة بن عبدالعزیز الدیلمی (م۰۴۴۸. ق)، تحقیق محسن الحسینی الامینی، قم، اهل البیت، ۱۴۱۴ق.
• مراه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
• مسالک الافهام الی آیات الاحکام، فاضل جواد الکاظمی (-۱۰۶۵. ق)، تحقیق شریف‌زاده، مرتضویه، ۱۳۴۷ق.
• مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱–۹۶۶ق)، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
• مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین نوری الطبرسی (۱۲۵۴–۱۳۲۰ق)، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
• المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبدالله الحکام النیسابوری (-۴۰۵ق)، تحقیق مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
• مستمسک العروة الوثقی، سید محسن حکیم (-۱۳۹۰ق)، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
• مستند الشیعه فی احکام الشریعه، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵–۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
• مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (-۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی تا.
• مصباح الشریعه، المنسوب امام جعفر الصادق (ع) (-۱۴۸ق)، بیروت، الاعلمی۱۴۰۰ق.
• المعتبر فی شرح المختصر، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
• معجم الفاظ الفقه الجعفری، احمد فتح الله، الدمام، مطابع المدخول، ۱۴۱۵ق.
• معجم الفروق اللغویه، ابوهلال العسکری (-۳۹۵ق)، قم، نشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
• معجم مقاییس اللغه، احمد بن فارس (-۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
• مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، محمد بن احمد الشربینی (-۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
• المغنی، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
• المقنعه، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶–۴۱۳ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
• مکارم الاخلاق، الفضل بن الحسن الطبرسی (قرن۶ق)، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۹۲ق.
• من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
• منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.
• مواهب الجلیل، محمد بن محمد الحطاب الرعینی (-۹۵۴ق)، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
• موسوعه الامام الخویی، سید ابوالقاسم موسوی خویی (۱۳۱۷–۱۴۱۳ق)، قم، انتشارات احیاء آثار الخویی، ۱۴۱۸ق.
• المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبایی (۱۲۸۲–۱۳۶۰ش)، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۳۹۳ق.
• النجعه فی شرح اللمعه، محمد تقی تستری، تهران، صدوق، ۱۴۰۶ق.
• تفسیر نور الثقلین، عبدعلی بن جمعه العروسی الحویزی (-۱۱۱۲ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
• نهج البلاغه، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
• نیل الاوطار: شرح منتقی الاخبار من الحادیث سید الاخیار، محمد بن علی الشکوکانی (-۱۲۵۵ق)، بیروت، دارالجیل، ۱۹۷۳م.
• الوافی، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶–۱۰۹۱ق)، تحقیق ضیاء الدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین، ۱۴۰۶ق.
• وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• هدی المتقین إلی شریعة سید المرسلین، نجفی، کاشف الغطاء، جعفر کاشف الغطاء (م۱۳۶۱ق)، نجف، مطبعة کاشف الغطاء، ۱۴۲۳ه‍.ق
• سید جعفر صادقی فدکی