الحجاز فی صدر الاسلام (کتاب)
الحجاز فی صدر الاسلام: تاریخ تحلیلی حجاز نوشته صالح احمد العلی این کتاب از آثار تاریخ تحلیلی منطقه حجاز، با تمرکز بر مکه و مدینه است و کوشیده است احوال مذهبی، اجتماعی و اقتصادی، نظام سیاسی و اداری و حدود جغرافیایی مکه و مدینه را در صدر اسلام به دست دهد. صالح احمد عُلی (۱۹۱۸–۲۰۰۳م) از مترجمان و نویسندگان عراقی و استاد دانشگاه بغداد در شهر موصل به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاه خود به پایان آورد و برای ادامه تحصیلات به بغداد، قاهره و انگلستان سفر کرد. وی دکترای خود را در رشته تاریخ از دانشگاه آکسفورد انگلستان گرفت. صالح احمد به سبب تألیف این کتاب جایزه ادبی ملک فیصل در علوم اسلامی را از کشور عربستان سعودی نیز دریافت کرد. از او تألیفات و ترجمه‌های پرشماری به چاپ رسیده که تنها اثر حاضر مربوط به مکه و مدینه است.[۱]
صالح احمد در مقدمه کتاب هدف از تألیف این اثر را پرداختن به مباحثی می‌خواند که در باور او بررسی آنها ریشه‌های تغییرات و تحولات اجتماعی، سیاسی و فکری حجاز را نشان می‌دهد. به اعتقاد او فهم حوادث و تحولات حجاز بعد از صدر اسلام وابسته به شناخت موضوعاتی از قبیل نظام اداری و پولی، مالکیت‌های اراضی، نحوه دگرگونی این مالکیت‌ها، اوضاع جغرافیایی، نیازمندی‌های اقتصادی و روند فعالیت‌های کشاورزی حجاز است.
صالح احمد با شیوه‌ای تحلیلی به بررسی احوال اجتماعی و اقتصادی حجاز بعد از اسلام پرداخته و نظری نیز به دوره پیش از اسلام داشته است. او گزارش‌های تاریخی منابع کهن تاریخ مکه و مدینه و شرح حال‌نگاری و جز آن را گرد آورده و کوشیده است با تحلیل داده‌ها و محتوای گزارش‌ها ارتباط میان وقایع و عوامل تاریخی حوادث را کشف و معرفی کند. صالح احمد خود را تنها کسی می‌شمارد که درباره احوال اقتصادی و نظام اداری حجاز در صدر اسلام تحقیقی کامل ارائه کرده و تحقیقات محققان دیگر را ناقص یا غیر مرتبط با موضوع دانسته است. (ص۳۴۰)
الحجاز فی صدر الاسلام را می‌توان فرهنگ گونه‌ای از جغرافیای مکه و مدینه به شمار آورد که اطلاعات مفصلی از اماکن، چاه‌ها و چشمه‌ها، مراتع، محله‌ها، مساجد، وادی‌های اطراف مکه و مدینه و نظام اداری اسلام در قرن‌های اول و دوم به دست می‌دهد. کتاب شامل نقشه‌هایی از حدود جغرافیایی مکه و مدینه و راه‌های مواصلاتی این دو شهر و قبایل ساکن در ناحیه حجاز است.
احمد صالح کتاب را در شانزده فصل نوشته که فصل نخست دربارة اهمیت حجاز در صدر اسلام و مقام و منزلت حجازیان و تأثیر آنان بر سایر شهرها است. او در این فصل از مهاجرت اهل حجاز به سایر شهرها در صدر اسلام سخن گفته و می‌نویسد مهاجران حجازی خانه‌هایشان را در نزدیکی مسجد جامع یا دارالعماره یعنی در قلب شهر انتخاب می‌کردند تا بیشترین تأثیر را بر مردم و وقایع شهر بگذارند. (ص۱۹) فصل دوم کتاب به معرفی و تحلیل کتاب‌های عربی نوشته شده دربارة مدینه و حجاز از صدر اسلام به بعد پرداخته و اطلاعاتی از قدیم‌ترین کتاب‌ها ارائه کرده است. نویسنده در این فصل بعد از معرفی برخی کتاب‌های کهن سیره، به تحلیل روایات آنها پرداخته و معتقد است که روایات بسیاری در آنها داخل شده و علت آن فاصله بین نگارش آنها و وفات پیامبر بوده است. (ص۳۵)
فصل سوم به بررسی حدود جغرافیایی ناحیه حجاز در منابع کهن اختصاص دارد و صالح احمد با نقل گزارش‌ها در این باره به نقد و تحلیل آنها می‌پردازد. وی برای بازشناسی حدود حجاز قدیم‌ترین تعریف‌های جغرافیایی حجاز را ذکر کرده و در آخر با نقد و جمع‌بندی آنها حدود حجاز را حد فاصل میان سرزمین‌های تهامه و نجد دانسته و راویان عرب را در این تعریف متفق شمرده است. (ص۶۷)
فصل چهارم با عنوان «سرزمین حجاز» به معرفی کوه‌ها، قریه‌ها، چشمه‌ها، سواحل و لنگرگاه‌های حجاز با محوریت مدینه می‌پردازد. نویسنده ضمن معرفی مناطق شمالی حجاز توضیحاتی درباره فدک نیز آورده است. (ص۷۷، ۸۱)
فصلهای پنجم و ششم درباره آب‌ها، چاه‌ها و چشمه‌های حجاز و تولیدات کشاورزی این منطقه است. احمد العلی علت بایر بودن بخش عظیمی از شرق حجاز را با وجود منابع آبی، مناسب نبودن خاک منطقه دانسته است. (ص۱۱۷، ۱۴۱)
نویسنده فصل هفتم را با عنوان «اهل حجاز» گشوده و در آن از چگونگی پراکندگی جمعیت حجاز سخن گفته و اسامی قبایل ساکن در هر منطقه و عشایر حجاز را به تفصیل بیان کرده است. (نک: ص۱۵۳–۱۶۲)
فصل هشتم به بررسی راه‌های ارتباطی حجاز با سایر مناطق دنیا مثل مصر و شامات و تأثیر اسلام بر دگرگونی راه‌ها اختصاص دارد. احمدالعلی عواملی چون حرکت لشکرها، احتیاجات مادی، تجارت و برپایی مراسم حج را موجب دگرگونی وضعیت راه‌های حجاز دانسته و ارتباط نزدیک بازرگانان با حاکمان جامعه اسلامی را در تحریک آنها به راهسازی مؤثر دانسته است (ص۱۶۵) در پایان راه‌های ارتباطی مکه و مدینه در صدر اسلام و ریشه‌های تغییرات بعدی آنها را مورد تحلیل شده است. (ص۱۷۳–۱۸۰) نویسنده بهبود وضعیت راه‌ها و شکوفایی اقتصادی مکه و مدینه را با یکدیگر مرتبط دانسته و علت توقف توسعه و بهبود راه‌ها در مدینه بعد از قرن سوم را بروز مشکلات اقتصادی عنوان کرده است (ص۱۷۴–۱۷۵)
فصل نهم درباره برخی منازل و مساجد مهم میان راه مدینه و مکه است. به نظر می‌رسد از میان منازل پرشمار بین مکه و مدینه، نویسنده آنهایی را نام برده که پیامبر(ص) در آنها توقف داشته است.
فصلهای دهم تا چهاردهم کتاب نظام اداری و مالی حجاز و نحوه کسب درآمد مردمان این منطقه در صدر اسلام را بازنموده و از املاک شخصی برخی از صحابه یاد کرده است. (نک: ص۲۲۹–۳۷۲) نویسنده تأکید دارد که نظام سیاسی اسلام در قالب یک دولت مرکزی با اجزای متعدد ولی ساده اوضاع اجتماعی و سیاسی پیشین را تغییر داد. احمد العلی سیر توسعه و پیچیده شدن حکومت اسلامی بعد از وفات پیامبر را تحلیل کرده است و پیوستن سرزمین‌های تازه با ثروت‌های بسیار و آداب و رسوم مختلف به اسلام و عدم توانایی حجاز برای اداره سرزمین پهناور اسلامی با تجربیات قبلی خود و کمک گرفتن از تجارب حکومت‌های دیگر را از عوامل این پیچیدگی برشمرده است. او از انتقال کارشناسان امر کشورداری به حجاز برای همین منظور سخن گفته است. (ص۲۲۹–۲۳۱)
بنابر فصل دهم کتاب، نظام سیاسی و اداری حجاز با سایر شهرهای بزرگ اسلامی مانند کوفه و بصره متفاوت بوده و در حجاز سنت دیوانی غیر عربی وجود نداشته است. شهرهایی مانند کوفه مسئول اداره مناطق فتح شده تابع خود بودند و از این رو کارمندان غیر عرب را برای اداره آن مناطق به خدمت گرفتند و آنها نیز از شیوه‌های اداری خود بهره می‌بردند بر خلاف حجاز که مناطق تابع آن همه عرب بودند. (ص۲۳۰–۲۳۲)
نویسنده در ادامه منصب‌های موجود در نظام اداری آن زمان حجاز را بررسی کرده است و قضا، نگهبانی از مساجد، ریاست نگهبانان شهر، خزانه داری و سرپرستی املاک دولتی را از منصب‌های متداول آن زمان دانسته و برخی صاحب منصبان قرن اول قمری حجاز را نام برده است. (ص۲۴۰–۲۵۵)
فصل پانزدهم و شانزدهم به معرفی مکان‌های مهم و محله‌های مدینه و مکه اختصاص دارد. نویسنده بعد از بازشناسی حدود مدینه در صدر اسلام و معرفی اماکن مدینه اشاراتی به تحولات و تغییرات بعدی داشته و هدفش از این بحث را شناخت دقیق اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مدینه دانسته است. (ص۳۷۳–۳۷۶) او در این فصل از مسجد امام زین‌العابدین(ع) در بقیع نیز سخن گفته و از وجود چاهی در کنار آن خبر داده که مردم از آن شفا می‌گرفته‌اند. (ص۳۹۶)
نویسنده در فصل شانزدهم علاوه بر بحث از اماکن مکه درباره کتاب‌های تاریخی که در زمینه تاریخ محلی مکه نوشته شده اطلاعاتی به دست می‌دهد و در برخی از گزارش‌های خود روند عمرانی مکه را شرح می‌کند. (نک: ص۴۲۹–۵۰۰)
احمد العلی در برخی از موضوعات افزون بر گزارش منابع تاریخی مشاهدات خود را نیز آورده است. برای نمونه وقتی از منازل بنی‌حدیله در نزدیکی مسجدالنبی سخن می‌گوید، از مسجد این خاندان نام برده و می‌نویسد که امروز ویران شده است (ص۴۰۰–۴۰۲)، چون از منازل بنی نجّار می‌نویسد محله آنها را در سمت قبله بئرالبصّه دانسته، نام آن محل را در زمان خودش ابومازن معرفی می‌کند (ص۴۰۳) و هنگامی که از محله بنو زریق می‌نویسد، بیان می‌کند که این محله هنوز موجود است. (ص۴۰۳)
از شمار چاپ‌های کتاب اطلاع دقیقی در دسترس نیست. در سال ۱۴۱۰ق. /۱۹۹۰م. «مؤسسة الرسالة» بیروت، کتاب را در ۶۹۶ صفحه وزیری چاپ کرده که مبنای مقاله حاضر است. ترجمه فارسی این اثر به قلم عبدالمحمد آیتی در نشر مشعر تهران در سال ۱۳۷۵ش. چاپ شده است.
پانویس
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ الحجاز فی صدر الاسلام].