چاه اعواف
چاه اَریس، یکی از چاه‌های مدینه است که در غرب مسجد قبا قرار دارد.
مکان
چاه اَریس در دو میلی مدینه (بیش از سه کیلومتر) در بستانی در غرب مسجدقدیم قبا* قرار داشته است.[۱] در گزارشی، آورده‌اند که این چاه و زمینهای اطراف را عثمان خرید[۲] و از این رو از آن به عنوان صدقه عثمان یاد کرده‌اند.[۳]
نام
گاه اَریس را احتمالاً به تصحیف، اویس خوانده‌اند.[۴] اریس به معنای کشاورز در کاربرد شامیان، به کشاورزان سواحل دجله و فرات اطلاق می‌شد و به آنها نسبت اریسی می‌دادند.[۵]چاه مذکور به کشاورزی یهودی به نام اریس تعلق داشته و به نام او، شهرت یافته است.[۶] بر اساس این دیدگاه لغوی می‌توان گفت که این فرد یهودی، پیشتر در سواحل دجله و فرات کشاورزی می‌کرده و سپس به مدینه کوچیده است. برخی واژه اریس را برگرفته از واژه عبری ارّیس به معنای رئیس دانسته‌اند.[۷] این چاه به سبب افتادن انگشتر پیامبر در آن، به نام بئر النبی و بئر الخاتم[۸] نیزشناخته می‌شود. برخی برآنند نام اصلی و درست این چاه، بئر الخاتم است زیرا نام بئر الخاتم در تلقی امروزین مردم مدینه کاربرد دارد و اینکه اریس نام منطقه ای در نزدیکی قبا دارای چند چاه از جمله بئر الخاتم بوده است.[۹]
وضو و نوشیدن پیامبر(ص) از آن
در منابع، درباره استفاده پیامبر اکرم(ص) از آب چاه اریس به گزارشی بر اساس مشاهدات ابوموسی اشعری استناد شده است. به گفته اشعری، ظاهراً در روزی که او محافظ پیامبر بوده، حضرت وارد محوطه ساختمان چاه اریس شده و بر جایگاهی که برای نشستن دو سه نفر کفاف می‌کرده، نشسته و با کنار زدن خاک‌ها، دو پای خود را به سمت چاه دراز کرده سپس با آب چاه وضو گرفته‌اند. بعد از آن، به ترتیب ابوبکر و عمر و عثمان با اجازه پیامبر وارد شده و تنها دو نفر نخست در کنار ایشان نشسته و وضو گرفته‌اند.[۱۰] گاه این گزارش را درباره چاه‌های دیگری غیر از اریس آورده‌اند.[۱۱]
آنچه از مجموع گزارشها بر می‌آید این است که از چاه اریس یا بئر الخاتم، پیامبر اکرم(ص) استفاده کرده و از آب آن نوشیده و وضو گرفته است.[۱۲]در نقلی، گزارش داده‌اند که پیامبر(ص) به عنوان تبرک، در آب چاه اریس دمیده است[۱۳] اما اصل این نقل گاه با موافقت و گاه با مخالفت برخی حدیث‌شناسان مواجه شده است.[۱۴] برخی سفرنامه نویسان ظاهراً به اقتباس از فرهنگ عمومی آورده‌اند که آب چاه اریس در آغاز تلخ بوده و با متبرک کردن آن از سوی پیامبر(ص)، شیرین شده است.[۱۵] نیزگاه به پیشنهاد برخی از صحابه مبنی بر استفاده از آب این چاه درغسل بدن پیامبر اکرم(ص) اشاره شده است.[۱۶]
انگشتر نبوی در آن
آب چاه اریس گوارا توصیف شده و[۱۷]در اطراف آن، بستانهای سرسبز و قلعه‌های برجسته برقرار بوده است.[۱۸]در عین حال، گاه خبر ازکمی آب چاه اریس هم داده‌اند[۱۹] که گمان می‌رود در جهت اشاره به تقدیر الهی در یافت نشدن انگشتر گمشده عثمان، به رغم کمی آب چاه بوده است.[۲۰]داستان انگشتر را اینگونه آورده‌اند که این انگشتر نبوی به عنوان مهر حکومتی از پیامبر به خلفای بعد از او رسیده و نزد خلفای اول تا سوم نگهدای می‌شد[۲۱]اما درسال سی‌ام هجری[۲۲] هنگامی که عثمان سرچاه اریس، با آن بازی می‌کرد یا به کارگران فرمان می‌راند، در چاه افتاد.[۲۳]سپس خالی کردن آب چاه و تلاش‌های بسیار نتیجه نداد و اثری از انگشتر یافت نشد. برخی آورده‌اند که شورش علیه عثمان و کشته شدن او، بعد از گم شدن این انگشتر بود زیرا به زعم اینان با افتادن انگشتر در چاه، برکت آن به پایان رسید.[۲۴]در عین حال، گم شدن انگشتر نبوی به چاه قُریصه*[۲۵] و چاه یسره*[۲۶] هم نسبت داده شده و گاه گفته‌اند که انگشتر از دست عثمان در چاه خریف درمنطقه اریس افتاد[۲۷]که احتمال می‌رود نام چاه خریف را برای چاه اریس به کار برده باشند. احتمال یکبار رخ‌دادن گم شدن انگشتر و اشتباه گزارشگران و فراموش کردن نام چاه وجود دارد. احتمال دیگر این است که انگشتر از دست عثمان در چاه اریس افتاده و هیچگاه یافت نشده اما پیشتر از دست خود پیامبر در چاه قریصه افتاده اما ظاهراً آن را پیدا کرده‌اند. (چاه قریصه)
ابن نجار(۶۴۳ق) عمق چاه اریس را ۱۴ذراع و یک شِبر (بیش از۷متر)، پهنایش را ۵ ذراع (دو و نیم متر) و طول دهانه و نشستگاه آن را ۳ ذراع (یک و نیم متر) اندازه گرفته است[۲۸]یک سده بعد، مطری(۷۴۱ق) موقعیت چاه اریس را در میانه باغستانی متعلق به شرفای بنی حسین (امرای مدینه) توصیف کرده[۲۹] و افزوده که در نزدیک چاه اریس، خانه‌ای جهت سکونت خادمان مسجد قبا وقلعه‌هایی برای نگهبانی، ساخته شده است.[۳۰] نجم الدین یوسف رومی(۷۳۵ق) از وزیران عهد ممالیک، پله‌هایی تا رسیدن به آب برای چاه ساخت.[۳۱]سپس چاه اریس را درسال ۷۱۴ق. فردی با نام شیخ صفی الدین ابوبکر بن احمد سلامی بازسازی کرد و تا محل آب، برای آن پله و جاپا تعبیه نمود[۳۲] سپس در دوره عثمانی این پله‌ها بازسازی شد.[۳۳] سمهودی (م۹۱۱ق)خبر تعمیر پله‌های چاه از سوی نجم الدین رومی و سپس صفی الدین سلامی را بررسی کرده و احتمال داده که کار سلامی، نخست صورت گرفته و سپس رومی تعمیر آن را ادامه داده و تکمیل کرده است. در زمان سمهودی چاه اریس در ملکیت فردی با نام برهان الدین قطان بوده و بر سر استفاده از آن با یکی از مالکان باغ‌های نزدیک، اختلاف داشته است.[۳۴]
امروزه
جای چاه اریس تا پیش از بازسازی مسجد قبا مشخص بوده[۳۵] اما امروزه به دنبال توسعه مسجد در داخل مسجد واقع شده است.[۳۶] اکنون در ضلع غربی مسجد قبا، حوض و آبشاری هست که به گفته برخی از شاهدان، همان محل قدیمی چاه اریس است. بر روی چاه اریس پیش از خرابی و توسعه مسجد قبه ای بوده است.[۳۷] این توصیف را برخی دیگر با گفتن اینکه محل قدیم چاه اریس در مقابل درغربی میانه مسجد قبا در فاصله ۵۰متری درسنگفرش پیاده‌رو خیابان اسفالته خیابان قرار دارد، بیان کرده‌اند.[۳۸]
پانویس
- ↑ سبل الهدی ج7، ص222؛ البدایة و النهایه، ج7، ص155؛ المدینه بین الماضی و الحاضر، ص255.
- ↑ المدینه بین الماضی و الحاضر، ص256-257.
- ↑ نک: تاریخ المدینه، ج1، ص187، ج3، ص1106؛ حجاز در صدر اسلام، ص363.
- ↑ تاریخ مکه المشرفه، ج2، ص138.
- ↑ لسان العرب، ج6، ص5؛ تاج العروس، ج8، ص181 «أرس»؛ موسوعه العتبات المقدسه، ج3، ص64.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص121؛ تاریخ معالم المدینه، ص251.
- ↑ تاج العروس، ج۸، ص۱۸۱ «ارس»؛ دائرة المعارف بستانی، ج۳، ص273.
- ↑ الجواهر الثمینه، ص91؛ تاریخ معالم المدینة، ص251، 253، 302.
- ↑ نک:المدینه بین الماضی و الحاضر، ص255-256.
- ↑ اثارة الترغیب، ج2، ص364-366.
- ↑ سبل الهدی، ج7، ص228.
- ↑ نک: امتاع الاسماع، ج14، ص567؛ المدینه بین الماضی و الحاضر، ص258.
- ↑ تذکرة بالاخبار، ص155؛ تاریخ معالم المدینه، ص254.
- ↑ الرحله الورثیلانیه، ج2، ص568.
- ↑ تذکرة بالاخبار، ص155-156.
- ↑ امتاع الاسماع، ج14، ص567.
- ↑ بهجه النفوس، ج1، ص306؛ الدرة الثمینه، ص59.
- ↑ الجواهر الثمینه، ص91؛ جغرافیایی تاریخی کشورهای اسلامی، ج1، ص164.
- ↑ البدایة و النهایه، ج7، ص155؛ الروض المعطار، ص22.
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ج1، ص326.
- ↑ التنبیه و الاشراف، ص254، اسد الغابه، ج4، ص465، البدایة و النهایه، ج5، ص356.
- ↑ تاریخ الموصل، ج1، ص61.
- ↑ امتاع الاسماع، ج7، ص47.
- ↑ اسد الغابه، ج4، ص465، التعریف بماآنست الهجره، ص151 نیز نک:تاریخ المدینه، ج3، ص1107.
- ↑ سبل الهدی، ج7، ص230.
- ↑ وفاء الوفاج، 3، ص142.
- ↑ المدینه بین الماضی و الحاضر، ص256.
- ↑ الدرة الثمینه، ص60؛ التعریف بماآنست الهجره، ص151.
- ↑ التعریف بماآنست الهجره، ص149.
- ↑ التعریف بماآنست الهجره، ص151.
- ↑ تاریخ المدینه المنوره، إبن فرحون، ص242.
- ↑ بهجة النفوس، ج1، ص306.
- ↑ تاریخ معالم المدینه، ص254.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص123-124.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص253.
- ↑ اطلس تاریخ اسلام، ص306.
- ↑ تاریخ مدینه صنعاء، ص662، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص253؛ المدینه بین الماضی و الحاضر، ص255.
- ↑ تاریخ معالم المدینه، ص254، المدینه بین الماضی و الحاضر، ص255.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل چاه اعواف.
- اخبار المدینه، محمد بن الحسن ابن زبالة ( -۱۹۹ق.)، به کوشش صلاح عبدالعزیز زین سلامه، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق.
- تاریخ المدینة المنوره(اخبار المدینه النبویه)، عمر بن شبّه النمیری ( -۲۶۲ق.)، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر، ۱۳۶۸ش.
- تاریخ مدینه دمشق، علی بن الحسن ابن عساکر ( -۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق.)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.و علی آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- عمدة الاخبار، احمد بن عبدالحمید، به کوشش الانصاری، ناشر سید اسعد طرابزونی.
- الکافی، محمد بن یعقوب کلینی ( -۳۲۹ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- المعالم الاثیره، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق.
- المغازی، محمد بن عمر الواقدی ( -۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
- من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق.)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا ( -۱۲۹۰ق.)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
- وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی ( -۹۱۱ق.)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.