چاه بصه
چاه بُصَّه، یکی از چاه‌های مدینه و تبرک یافته به دست حضرت محمد(ص) است، که در جنوب شرقی مدینه و نزدیک بقیع قرار دارد.
مکان
چاه بصه از چاه‌های معروف مدینه و یکی از هفت چاه متبرک به دست پیامبر(ص) است.[۱] این چاه در باغی بزرگ به همین نام[۲] در جنوب شرق مدینه و در سمت چپ مسیر مدینه به قبا*[۳] با فاصله حدود۲۲۰متر از بقیع قرار دارد.[۴]
نام
بُصَه از وَبِص یبِص[۵] به معنای درخشندگی است،[۶] این تلفظ در میان مردم مدینه مشهور و رایج بوده است.[۷] برخی نیز آن را به تشدید از بصّ الماء بصا به معنای تراوش[۸] و درخشندگی[۹] دانسته‌اند، همچنین گاه آن را بوصه خوانده‌اند.[۱۰] برخی به اشتباه از این چاه با نام بضاعه که نام یکی دیگر از چاه‌های مشهور و منسوب به پیامبر است، یاد کرده‌اند.[۱۱]
چاه بصه متعلق به مالک بن سنان خزرجی پدر ابوسعید خُدری از صحابی پیامبر(ص) بود که در کنار قلعه مالک قرار داشت.[۱۲] برخی گزارش‌ها از تعلق این قلعه و چاه بصه به بنی خُدره حکایت دارند.[۱۳]
استفاده پیامبر(ص) از چاه
در روایتی از ابوسعید خُدری در یک روز جمعه پیامبر(ص) نزد او رفت و از وی مقداری سِدر درخواست کرد تا سر خود را با آن بشوید. پس از آن، حضرت به همراه ابوسعید کنار چاه بصه رفت و سر خود را با آب این چاه شست.[۱۴] از این رو نوشیدن از آب این چاه و وضوی با آن را مستحب دانسته‌اند.[۱۵]
ویژگی‌ها
ابن نجار (م۶۴۳ق) خود عرض و ارتفاع چاه بصه را اندازه‌گیری کرده و عمق آن را ۱۱ذرع (کمتر از شش متر) و عرض آن را نه ذرع (بیش از چهار متر) و عمق آب موجود در آن را دو ذرع (کمتر از یک متر) دانسته است. وی آب نیمه شیرین این چاه را سبز رنگ خوانده که زمانی که از چاه خارج می‌شود رنگ آن سفید به نظر می‌رسد. بر پایه این گزارش چاه بصه که از سنگ ساخته شده بود، در اثر سیل ویران گردید و درونش با گل و لای ناشی از سیل تخریب شد. ابن نجار به استناد سخنان مردم مدینه آب این چاه را تا پیش از سیل قابل شرب دانسته است.[۱۶]
عزیز الدوله ریحان بدری شهابی (م۶۹۹ق) رئیس خادمان حرم نبوی در سال۶۹۷ق چاه بصه و باغی را که این چاه درون آن قرار داشت، را وقف فقراء و مستمندان کرد.[۱۷] به گزارش مطری (م۷۴۱ق) در این باغ چاه دیگری وجود دارد که با عرض ۶ ذرع در شرق کوشک مالک واقع است. بر اساس این گزارش مردم در زمان حضور در باغ در اینکه کدام یک از آن دو چاه، بصه است اختلاف دارند. وی بدون بیان نظر خود تنها به ارائه گزارش‌هایی که از توجه برخی مفاخر به چاه بزرگ حکایت دارند، اکتفا کرده است. وی هم چنین با توجه به توصیفات ابن نجار از چاه بصه، تأکید دارد که از نظر ابن نجار همین چاه بزرگ چاه بصه می‌باشد.[۱۸]
پس از مطری سمهودی(- ۹۱۱ق) تلاش کرد تا با شواهدی اثبات کند که چاه کوچک چاه بصه است. وی ساخت منزل بر روی قلعه مالک نزدیک چاه کوچک توسط زکی الدین قاضی مدینه و ساخت پله برای آن چاه را بر این اساس می‌داند. سمهودی به اشتباه از گفتار مطری چنین برداشت کرده که وی چاه کوچک را بصه دانسته است، از این رو از اختلاف ابن نجار و مطری سخن رانده است.[۱۹] پس از وی برخی از مورخان و مدینه شناسان متاخر نیز نظر سمهودی را در تعیین چاه کوچک صحیح دانسته و دوری چاه بزرگ از قلعه مالک،[۲۰] و نزدیکی چاه کوچک به قلعه همراه با دلایلی که سمهودی اقامه کرده را از دلایل صحت این ادعا دانسته‌اند.[۲۱] ساخت خانه در مکان قلعه توسط زکی الدین سبب شد تا پس از او چاه بصه در اختیار بازماندگان وی قرار گیرد و به ملکیت آنان درآید.[۲۲]
خیاری(-۱۳۸۰ق) از دیگر مدینه‌شناسان از ظرفیت این چاه برای آبیاری باغ در عصر خود گزارش داده است.[۲۳]چاه و باغ بصه که هم‌اکنون بین حد فاصل دو جاده اصلی عوالی و نخاوله در امتداد جنوبی خیابان ابوذر و باب جنائز قرار دارد، از سوی اوقاف حرم مدینه اجاره داده شده و بنای آن رو به ویرانی است.[۲۴]
پانویس
- ↑ الجواهر الثمینه، ص91.
- ↑ مدینه‌شناسی، ج1، ص311.
- ↑ التعریف، ص153؛ اثارة الترغیب، ج2، ص366.
- ↑ المعالم الاثیره، ص49.
- ↑ الجواهر الثمینه، ص93؛ وفاء الوفا، ج3، ص127.
- ↑ العین، ج7، ص91، «بص»؛ الصحاح، ج3، ص1030، «بصص»؛ غریب الحدیث، ج4، ص333.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص127؛ التحفة اللطیفه، ج1، ص37-38؛ تاریخ معالم المدینه، ص263.
- ↑ الجواهر الثمینه، ص93-94؛ وفاء الوفا، ج3، ص127.
- ↑ الصحاح، ج3، ص1030، «بصص»؛ القاموس المحیط، ج2، ص295، «بص».
- ↑ تاریخ معالم المدینه، ص263-264.
- ↑ تاریخ المدینه، ص64.
- ↑ التعریف، ص154؛ تاریخ معالم المدینه، ص36.
- ↑ وفاء الوفا، ج1، ص158.
- ↑ الدرة الثمینه، ص62؛ بهجة النفوس، ج1، ص313؛ تاریخ مکه المشرفه، ج1، ص246.
- ↑ مغنی المحتاج، ج1، ص513؛ حواشی الشروانی، ج4، ص145.
- ↑ الدرة الثمینه، ص62.
- ↑ التعریف، ص154؛ بهجة النفوس، ج1، ص314؛ وفاء الوفا، ج3، ص128.
- ↑ التعریف، ص153.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص128.
- ↑ الرحلة الورثیلانیه، ج2، ص572.
- ↑ موسوعه مرآه الحرمین، ج4، ص777.
- ↑ التحفة اللطیفه، ج1، ص37-38.
- ↑ تاریخ معالم المدینه، ص264.
- ↑ مدینه‌شناسی، ج1، ص311-312.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل چاه بصه.
- بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (-۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
- تاریخ معالم المدینه المنوره ق‍دی‍م‍ا و ح‍دی‍ث‍ا، احمد یاسین الخیاری(-۱۳۸۰ق)، ریاض، مکتبه الملک فهد، ۱۴۱۹ق.
- تاریخ المدینة، محمد بن احمد النهروانی (- ۹۹۰ق)، به کوشش محمد زینهم و محمد عزب، مکتبة الثقافه.
- تاریخ مکه المشرفة، محمد ابن الضیاء (-۸۵۴ق)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
- التحفة اللطیفه، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن السخاوی (-۹۰۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- التعریف بما آنست الهجرة، محمد بن احمد المطری (-۷۴۱ق)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دارالملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق.
- الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، محمد کبریت الحسینی (م ۱۰۷۰ق)، به کوشش محمد حسن اسماعیل، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- حواشی العلامتین عبدالحمید الشروانی و احمد بن قاسم العبادی علی تحفه المنهاج بشرح المنهاج ابن حجر الهیثمی، الشروانی (-۱۳۰۱ق)و العبادی (-۹۹۴ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
- الدرة الثمینة، محمد بن محمود ابن النجار، (- ۶۴۳ ق)، به کوشش حسین شکری، بیروت، دارالارقم.
- الرحلة الورثیلانیة، حسین بن محمد الورثیلانی (- ۱۷۷۹ق)، قاهرة، مکتبة الثقافة، ۱۴۲۹ق.
- الصحاح (تاج اللغه وصحاح العربیه)، اسماعیل بن حماد الجوهری (-۳۹۳ق)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
- العین، خلیل (-۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دارالهجرة، ۱۴۰۹ق.
- غریب الحدیث، القاسم بن سلام الهروی (-۲۲۴ق)، به کوشش محمد عبدالمعیدخان، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۶ق.
- القاموس المحیط، محمد بن یعقوب فیروزآبادی (-۸۱۷ق)، بیروت، دارالعلم، بی تا.
- مدینه شناسی، سید محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش.
- المعالم الاثیرة، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق.
- مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، محمد بن احمد الشربینی (-۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
- وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.