مسجد فضیخ

مکان

مسجد فضیخ، در شرق مسجد قبا و ميان مسجد قبا و مشربه ام ابراهيم قرار دارد.

نام

واژه «فضیخ»، به معنای شرابی است که از خرمای نارس، بدون اینکه آتش به آن برسد گرفته شده باشد. برخی آن را به معنای شراب انگور نیز دانسته‌اند.

گفته‌اند كه در اين محل جمعى از مسلمانان در اوايل ظهور اسلام، زمانى‌كه هنوز آيۀ حرمت شرب خمر نازل نشده بود، به باده گسارى مشغول بودند و در اثر زياده روى و مستى، به جان هم افتادند. در همين زمان آيۀ حرمت خمر نازل شد و چون خبر حرمت شراب مسكر به آنان رسيد، توبه كرده و خمره‌هاى شراب شكستند و آن محل را به مسجد تبديل كردند و چون فضيخ در لفظ عرب به معناى شرابى است كه از خرما مى‌گيرند، اين مسجد را مسجد فضيخ ناميدند.

البته از صحت اين داستان آگاهى نداريم ولى آقاى دكتر شهيدى از قول مؤلف «تاريخ معالم‌المدينه» مى‌نويسد: آن را مسجد شمس مى‌گويند چون بر تپه‌اى قرار داشته و به سبب آن، هنگام طلوع خورشيد اوّلين محلى بوده كه نور خورشيد بر آن مى‌تابيده است و اين مسمّاى اين مسجد است.

به هر حال، در مسجد فضيخ نماز تحيّت خوانديم و روحانى كاروان تاريخچه‌اى از اين مسجد و محلّ بعدى، كه مشربۀ امّ ابراهيم است، بيان كرد و مصيبتى از حضرت رضا عليه السلام خواند. مشهور است كه مشربۀ امّ ابراهيم محلّ دفن مادر حضرت امام رضا عليه السلام است.

بر پایه گزارشی در حدود سال ۱۳۰۷ق. «مسجد شمس» ، آن در حد شرقى قبا است، جانب عوالى. مشهور آن است كه نماز ديگر در اول وقت از حضرت - صلّى الله عليه [وآله] و سلّم - فوت شده بود و آفتاب به حدّ غروب رسيده، حضرت - صلّى الله عليه [وآله] و سلّم - به آفتاب توجه كرده‌اند، از محل خود رجعت كرده به جايى كه نماز عصر را در وقت مستحبّه توان ادا كرد رسيده و ايستاده. ايشان در آن مكان صلات عصر را در وقت مستحبّه به اركان ادا كرده‌اند. بعد از فراغ نماز آن آفتاب كمال اين آفتاب زوال شده، و بى‌واسطه آن همان جا به غروب رفته و آن را مسجد فضيح ^۴گويند به

فاى مفتوحه و به سكون ضاد معجمه، به معنى وضوح و ظهور، چنانچه در قاموس گفته كهفضح الصبح؛ أي ظهر و بدأ و ابتدأ.

نام اين مسجد فضيخ است نه فضيح. بنابراين اين استناد به لغت نيز از اساس نامربوط است.

رد الشمس

این مسجد، در منابع شیعه و سنی، به‌عنوان یکی از مساجد ساخته شده در محل نماز خواندن حضرت محمد(ص) دانسته شده و نزد شیعه این باور وجود داشته که در محل این مسجد، معجزه ردّ شمس به وقوع پیوسته است.

بر پایه روایتی در منابع شیعه، در محل این مسجد، حضرت محمد(ص) در حالی که سر خود را روی دامن امام علی(ع) گذاشته بود خوابید. امام علی(ع) نماز عصر خود را نخوانده بود، با این همه، نخواست پیامبر(ص)‌ را بیدار کند؛‌ تا اینکه وقت نماز گذشت و نماز عصر او قضا شد. پیامبر(ص) پس از بیدار شدن از خداوند خواست آفتاب را برگرداند. پس آفتاب برگشت و امام علی(ع) نماز عصر خود را خواند.

جمال‌الدین مطری (م.741ق)، اشاره کرده است که در زمان وی، مسجد فضیخ به نام «مسجد الشمس» شهرت داشته است. اگرچه او وجه این شهرت را بیان نکرده، ولی از اشاره فیروزآبادی می‌توان دریافت که علت شهرت آن به این نام، باور واقع شدن معجزه ردّ شمس در محل این مسجد بوده است. با این همه، او در وقوع این معجزه در محل مسجد فضیخ تردید کرده و محل آن را در منطقه صهباء در خیبر دانسته است.‌

همچنین از سوی دیگر، حسین‌ بن حمدان خصیبی (م.334ق) پس از نقل روایتی مبنی بر اینکه در محل وقوع معجزه ردّ شمس مسجدی ساخته شد، محل این مسجد را در زمان خود یعنی سال 273ق. زمین پست و همواری در غرب مدینه تعیین کرده و آن را زیارتگاه مشهوری دانسته‌که همواره بازسازی می‌شود و به محل ردّ شمس برای علی(ع) شهرت دارد و گفته است که او خود این مسجد را دیده و در آن نماز خوانده است.‌

در انتهاى شارع على ابن ابى‌طالب عليه السلام وارد يكى از خيابان‌هاى فرعى شديم و پس از گذار از چند كوچه پس كوچه، از ميان نخلستان‌ها به مسجد فَضيخ رسيديم. از مسجد فضيخ بيشتر با نام مسجد ردّالشمس ياد مى كنند و تصور مى‌كنند نام ديگر مسجد فضيخ ردّالشمس است.

مستحبات

محمدباقر مجلسی عالم شیعی، نماز خواندن در مسجدهای مدینه از جمله مسجد فضیح را سنت دانسته است.

پیشینه

بر پایه گزارشی حدود سال ۱۳۲۱ق. این مسجد، طولانى است، تقريباً بيست زرع طول دارد و قدرى از آن مسجد را به چوب خرما پوشانيده‌اند.

بر پایه گزارشی در سال ۱۳۷۵ش. بر بالاى درِ مسجد، كتيبۀ كوچكى نصب است كه بر روى آن «مسجد فضيخ» نگاشته شده و نامى از ردّ الشمس نيست.

بر پایه گزارشی در حدود سال ۱۳۰۷ق. اما طول مسجد شمس يازده گز و عرضش نيز يازده گز است.

اشتباه با مسجد بنوقریظه

مسجد «بنوقُریظه»، از دیگر مساجد تاریخی مدینه، که آن نیز مانند مسجد فضیح در منطقه شرق مسجد قبا، نزدیک مشربه ام‌ابراهیم قرار دارد، به اشتباه به مسجد فضیخ شهرت یافته است.‌

امروزه

امروزه ساختمان مسجد فضیخ از بین رفته؛ ولی زمینی که مسجد در آن قرار داشته، درون یک چهاردیواری بدونِ در باقی مانده است.

منابع

این مقاله برگرفته از فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 100. بخش «اماکن منسوب به امام علی(ع) در حجاز»، ص86-88 و کتاب مصباح الحرمین عبدالجبار شکوئی، تصحیح جواد طباطبایی، ص۴۴۸ و است.

آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، چاپ 14، 1390ش. (ویرایش جدید).

بحار الانوار، محمّد باقر بن محمّد تقى مجلسى، بيروت، مؤسّسة الوفاء، ١۴٠۴ ق.

بیست و پنج رساله فارسی، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، گردآورنده محمود بن شهاب‌الدین مرعشی، تحقیق مهدی رجایی، قم، کتابخانه حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی، 1412ق. (1370ش).

تاریخ المدینه المنورة، ابن شبّه، عمر بن زید، تحقیق فهیم محمد شلتوت، بی‌تا، بی‌جا، بی‌نا.

التعریف بما انست الهجره من معالم دار الهجرة، المطری، محمد بن احمد، تحقیق سلیمان الرحیلی، الریاض، داره الملک عبدالعزیز، 1426ق. (2005م).

صفا در صفا، منصور گتمیری، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.

قصص الانبياء، قطب الدين راوندى (م.۵٧٣ق)، مشهد، بنياد پژوهش‌هاى آستان قدس، ١۴٠٩ق.

الکافی، الکلینی، محمد بن یعقوب، بیروت، دار صعب و دار التعارف، 1401ق.

لسان العرب، محمد بن مکرم (ابن منظور)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق. (۱۹۹۴م).

مجمع البحرین، فخرالدین بن محمد طریحی، احمد حسینی اشکوری، تهرا، مکتبة المرتضویة، ۱۳۷۵ش.

المحیط فی اللغة، اسماعیل بن عباد صاحب بن عباد، تحقیق محدحسن آل یاسین، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۴ق. (۱۹۹۴م).

وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، تحقیق قاسم السامرائی، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ق. (2001م).

الهدایه الکبری، حسین بن حمدان الخصیبی، بیروت، مؤسسه البلاغ، 1423ق. (2002م).

هدیة الزائرین، هادی بن محمدامین تهرانی نجفی، تصحیح سیدمحمد (عارف) موسوی نژاد، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش.