آیه ۱۵۸ سوره بقره

آیه ۱۵۸ سوره بقره، آیه‌ای از قرآن، که به بیان عملِ سعی، یکی از مناسک حج پرداخته و صفا و مروه را نشانه‌ها و شعائر الهی معرفی کرده است.

پیش از نزول این آیه، مسلمانان پنداشتند عمل سعی از بدعت‌های مردم جاهلیت است؛ با نزول این آیه، سعی یکی از مناسک حج مسلمانان قرار گرفت.

متن و ترجمه

﴿

إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ

در حقیقت صفا و مروه از شعایر خداست [که یادآور اوست]، پس هر که خانه [خدا] را حج کند یا عمره گزارد، بر او گناهی نیست که میان آن دو سعی به جای آورد و هر که افزون بر فریضه کار نیکی کند خدا حق‌شناس و داناست.

﴾

شرح واژگان

مراد از «صفا و مروه» در آیه ۱۵۸ سوره بقره، دو کوه است که نزدیک کعبه، در سمت حجرالاسود، به فاصله چند صد متری (حدود۳۷۰ متر) از یکدیگر قرار دارند. واژه «صفا» در اصل به معنای زمین صاف و هموار و نرم، و «مروه» به معنای سنگ سفید است. برخی نیز گفته‌اند مروه به معنای جایی است که در آن سنگ‌ریزه باشد.

کلمه «شعائر» جمع شعیره، به معنای علامت و نشانه است. به باور برخی از لغت‌شناسان، نشانه بودن صفا و مروه که در آیه گفته شده، به این معناست که با دقت در آن می‌توان به بزرگی خدا پی‌برد. برخی نیز احتمال داده‌اند شعائر در این آیه و امثال آن، به معنای مناسک و عبادت باشد، مانند آیه ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنٰاهٰا لَکُمْ مِنْ شَعٰائِرِ اللّٰهِ﴾

محتوا

در آیه ۱۵۸ سوره بقره، به آموزش سعی، یکی از مناسک حج و عمره پرداخته شده است.

شعائر الهی

در آیه ۱۵۸ سوره بقره، صفا و مروه از شعائر الهی دانسته شده است.

درباره چیستی شعائر الهی در این آیه دو وجه بیان شده؛ یکی این که خود صفا و مروه جزء شعائر است، دوم این که صفا و مروه محل شعائر است. به باور برخی، معنای اول با ظاهر آیه سازش بیشتری دارد؛ زیرا نیازی به تقدیر ندارد.

بر اساس برخی تفاسیر، بنا بر معنای اول، شعائر الله علامت‌هایی است که خاطره‌ای از خاطرات مقدس را یادآوری می‌کند. حضور و عبادت در صفا و مروه یادآور حوادثی مانند امتحان ابراهیم، تشنگی اسماعیل و یافتن آب، و نیز خاطره هبوط حضرت آدم(ع) به زمین است. بنا بر معنای دوم، خدا صفا و مروه را برای عبادت بندگان قرار داده است، تا به وسیله به‌جا آوردن اعمال به عبادت خدا بپردازند.

به باور علامه طباطبایی، مفسر شیعه، منظور از نشانه و شعائر بودن صفا و مروه، نشانه تکوینی نیست، بلکه علامتی تشریعی است که خدا در مقام تشریع عمل سعی، آن را قرار داده است.

در دیگر آیات قرآن، اموری مانند حرمت صید در حال احرام، حج، قربانی، نذر و طواف از شعائر الهی شمرده شده است.

منسک سعی

در عبارت ﴿فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِمٰا﴾ از آیه ۱۵۷ سوره بقره، به تشریع عمل سعی در حج و عمره پرداخته شده است.

درباره اینکه تعبیر ﴿فَلاٰ جُنٰاح﴾ بیانگر وجوب است یا استحباب اختلاف نظر وجود دارد. علامه طباطبایی، مفسر شیعه، معتقد است آیه در صدد تشریع اصلِ سعی بوده و مفید معنای استحباب نیست. در برابر، به باور برخی، اصل تشریع سعی با استحباب آن نیز سازش دارد. به اعتقاد وی، آیه متکفل تشریع اصل سعی و بیان جواز مطلق آن می‌باشد، و وجوب آن را باید از قرائن درون آیه، مانند شأن نزول، و از قرینه‌های بیرون آیه، مانند روایات به دست آورد. مانند روایتی از امام صادق (ع) که سعی میان صفا و مروه را فریضه (واجب) دانسته است.

تطوع در اعمال

به گفته علامه طباطبایی، با توجه به عبارت ﴿مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللّٰهَ شٰاکِرٌ عَلِیم﴾ اوامر الهی و عبادت‌ها، خواه واجب یا مستحب (که همه جزء خیرات است)، باید از روی طوع و پذیرش باشد نه از روی اکراه. به باور برخی، این تعبیر بیانگر یک قاعده کلی است، که هر عملی از روی طوع و رغبت انجام شود، و بدون چشم‌داشت از انسان صورت گیرد، خداوند آن را می‌پذیرد.

قرطبی، مفسر اهل سنت، به نقل از ابن عباس، ابن زبیر و انس بن مالک، تطوع در این آیه را به معنای سعی مستحبی دانسته است. برخی دیگر معتقدند مراد، حج و عمره مستحبی است و عده‌ای دیگر، معتقدند همه خیرات و طاعات را شامل می‌شود.

شأن نزول

بر اساس روایتی از امام صادق (ع)، مسلمانان پنداشتند صفا و مروه از بدعت‌های جاهلیت است؛ بنابراین، این آیه نازل شد. بر پایه روایتی دیگر، پس از امر به طواف خانه خدا، برخی به دلیل نیامدن دستوری درباره سعی، این عمل را دارای اشکال می‌دانستند؛ تا اینکه این آیه نازل شد.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.

تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، علی‌اصغر قائدان.

التحقیق فی کلمات القرآن، حسن مصطفوی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.

جامع البیان عن تأویل آیات القرآن، محمد بن جریر طبری، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.

المصباح المنیر، احمد بن محمد فیومی، قم، دارالهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق.