آیه ۲۰۰ سوره بقره

آیه ۲۰۰ سوره بقره، آیه‌ای از قرآن، که در آن به ذکر خدا پس از اتمام مناسک حج سفارش شده است. بر اساس شأن نزول این آیه، حاجیان پس از اتمام حج گردهم آمده و به نیاکان خود تفاخر می‌کردند. این آیه با نهی از این کار به ذکر خدا سفارش کرده است.

متن و ترجمه

﴿

فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ

پس هنگامی که مناسک [حجّتان] را انجام دادید، پس خدا را آن گونه که پدرانتان را یاد می کنید یا بهتر و بیشتر از آن یاد کنید. پس گروهی از مردم [کوتاه فکر] می گویند: پروردگارا! به ما در دنیا [کالای زندگی] عطا کن. و آنان را در آخرت هیچ بهره‌ای نیست.

﴾

شرح واژگان

واژه «قضاء» در اصل به چندین معنا مانند حتمى شدن، فارغ شدن، به اتمام رساندن و ادا نمودن آمده است، كه در حقيقت همه آنها به «تمام نمودن كار» باز مى‌گردد. به باور طبرسی، مفسّر شیعه، این واژه در قرآن به چند معنا به كار رفته است؛ که یکی از آنها معنای فارغ شدن از كار در آیه ﴿فَإِذٰا قَضَيْتُمُ الصَّلاٰةَ فَاذْكُرُوا اللّٰهَ ﴾ است.

«خلاق» به معنای نصيب، حظ و صلاح است. برخی از لغت‌شناسان گفته‌اند خلاق به معناى حظ فراوان از خير است.

اين واژه در قرآن، تنها درباره نصيب در قيامت به كار رفته است. راغب اصفهانی، لغت‌شناس قرآنی، اين واژه را به فضيلت اكتسابى از اخلاق معنا کرده است. به باور برخی، این معنا به معنای نصیب در قیامت بازمی‌گردد.

محتوا

آیه ۲۰۰ سوره بقره، اشاره‌ای كوتاه به برنامه پس از انجام مناسك حج دارد، كه در قالب ذكر خدا به آن سفارش کرده است.

حج و ياد خدا

در این آیه به ذکر خدا پس از مناسک حج سفارش شده است. جز این آیه، در قرآن شش بار به ذکر خدا هنگام مناسک حج سفارش شده است. این شمار از سفارش به ذکر خدا را هشداری به زائر خانه خدا دانسته‌اند که در آن زمان از یاد خدا غافل نشود. واژه «ذكر» در زبان عربی و قرآن، شامل ذكر قلبى و ذکر زبانی مى‌شود.

درباره مراد «ذکر» در این آیه دو دیدگاه کلی وجود دارد:

• به نظر برخى، مراد ذكر در این آیه، دعا است؛ چرا كه دعا در آن موقف‌ها برترین اعمال است. به باور برخی، وقتى انسان با پرداخت بخشى از مال خود، تحمل سختی‌های اعمال حج و دورى از وطن حج را تمام کرد، طبيعى است كه به دعا و استغفار روى آورد.
• برخى از مفسران معتقدند منظور، ذكر مخصوص ايام تشريق است، كه خواسته شده است. بر اساس روایتی امام صادق(ع) مراد از ذکر در این آیه را دعای پیش‌رو دانسته است: «الله أكبر الله أكبر لا إله إلاّ الله و الله أكبر، الله أكبر و لله الحمد، الله أكبر على ما هدانا، الله أكبر على ما رزقنا من بهيمة الأنعام ». در شأن نزول آيه نيز آمده است که حاجیان پس از تمام شدن حج گردهم آمده و به تفاخر نسبت به پدرانشان می‌پرداختند؛ از این رو، خدا امر کرد به جای یاد از پدرانشان خدا را در این موضع ذکر کنند.
• دیدگاه دیگر این است که منظور از اين عبادت، خودسازى است. به ديگر سخن وقتی حاجی مناسك حج را به‌جا آورد و آثار مادی را از خود زدود، فرصت خوبی است تا قلب را به وسیله ذکر خدا نورانی کند.

یاد خدا مانند یاد نیاکان

در عبارت ﴿كَذِكْرِكُمْ آبٰاءَكُم ﴾، گفته شده همان‌گونه كه به ياد پدرانتان هستيد، به ياد خدا باشيد. به اعتقاد برخی، منظور این است كه همان‌گونه كه فرزند به پدر و مادرش پناه مى‌برد، شما نيز به خدا پناه برده و او را صدا بزنيد. نتیجه این دیدگاه این دانسته شده که ذكر خدا به ياد نياكان تشبيه شده است، و ياد نياكان نفى نشده است.

برخی احتمال داده‌اند مراد این است که بايد حاجیان از ذكر مفاخر پدران و نیاکان دست برداشته و ذكر خدا را با همان اهتمام، بلكه بيشتر جايگزين آن کنند. روایتی از امام باقر(ع) که درباره شأن نزول این آیه گفته شده نیز تأیید‌کننده این احتمال است.

یاد خدا شدیدتر از یاد نیاکان

عبارت ﴿أَوْ أَشَدَّ ذِكْرا ﴾ بیانگر این دانسته شده که ذکر خدا باید با یاد انسان‌ها تفاوت داشته باشد. به نظر طبرسی، مفسر شیعه، مراد این است که باید ياد خدا با ياد نعمت‌ها، و شكر آن همراه باشد؛ زيرا هرچند نياكان و پدران به انسان کمک کرده‌اند؛ ولی نعمت‌هاى الهى و كمك‌هاى او بزرگ‌تر است؛ از اين رو بيشتر بايد به ياد خدا بود.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.

مجمع البيان فى تفسير القرآن، فضل بن حسن طبرسى، قم، کتابخانه مرعشى نجفى، ١۴٠٣ق.

المصباح المنير، احمد بن محمد فيومى، قم، دارالهجرة، دوم، ١۴١۴ق.

مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى، تحقيق صفوان عدنان داوودى، بيروت، دارالسامية، ١۴١٢ق.