منا
علت نامگذاری
براى «منى» چندين معنا به دست دادهاند. نخست آنكه آن كه را منى گفتهاند زيرا «يمنى فيها من الدماء، اى يراق» در آنجا خون ريخته ميشود. برخى با استناد به روايتى گفته جبرئيل را به آدم ياد كردهاند كه در منى به او گفت: أتمنّ الجنّة، آرزوى بهشت دارى. معناى ديگر كه از ابن عباس نقل شده آن است كه منى به معناى محلى است كه مردم اجتماع ميكنند، زيرا «ان العرب يسمى كل مجتمع للناس منى»، عرب هرجايى كه مجتمعى باشد آن را منى ميخواند. معناى ديگر آن است كه خداوند منت بر ابراهيم٧ نهاد و فديه‌اى به جاى فرزنش اسماعيل براى ذبح عطا كرد. شايد هم منت نهادن بر بندگانش باشد كه در آنجا گناهشان را ميبخشايد.[۱]
مکان و جایگاه
سرزمين منا، كه پس از گذشتن از وادى محسِّر آغاز مى‌شود، فاصله‌اى به طول حدود ٣/۵ كيلومتر و عرض تقريبى پانصد متر، ميان دو كوه ممتد قرار دارد و انتهاى آن به مكه ختم مى‌شود. حدود منا نيز با تابلوهايى مشخص شده و در مسير مكه، جمره عقبه، حد منا به حساب مى‌آيد.
منا جايى است كه حجّاج از روز دهم تا دوازدهم و برخى تا روز سيزدهم در آن مى‌مانند. قسمت پايانى منا؛ يعنى عَقَبه، جايى است كه نخستين بار مسلمانان يثرب در آنجا با رسول خدا(ص) بيعت كردند و بيعت آنها با نام «بيعة العقبه» شهرت يافت. در اين‌باره، ذيل مدخل مسجد البيعه سخن خواهيم گفت. دورترين قسمت آن به مكه، وادى محسِّر است كه ميان مزدلفه و منا قرار دارد و محلى است كه گفته مى‌شود سپاه ابرهه در آنجا گرفتار عذاب الهى شدند.
گفتهاند كلمه «منا» بر گرفته از اين سخن جبرئيل به حضرت آدم است كه: «أتَمَنَّى الجَنّة؟» ؛ «آيا آرزوى بهشت دارى؟» همچنين از امام رضا(ع) نقل شده است كه فرمود: منا را از آن‌جهت «منا» خوانند كه جبرئيل به ابراهيم(ع) گفت: «تَمَنّ عَلى رَبِّكَ ما شِئْتَ»؛ ذبح فرزندش، قوچى را بفرستد تا به عنوان فديه اسماعيل(ع)، آن را ذبح كند و خداوند آرزوى او را برآورده كرد.[۲]
اعمال
كار اصلى حُجّاج در منا، چنان است كه در روز دهم، ابتدا جمره عقبه را رمى مى‌كنند. پس از رمى، «قربانى» و سپس «حَلْق» يا «تقصير» انجام مى‌شود و بدين ترتيب از حالت احرام بيرون مى‌آيند. آنان موظفند در روز يازدهم و دوازدهم هر سه جمره اولى، ثانيه و عقبه را رمى كنند و به علاوه شبها را به تفصيلى كه در مناسك آمده است در منا بيتوته كنند. اينها اعمالى است كه از پيش از اسلام در حج وجود داشته و آغازگر آن ابراهيم بوده است.
پیشینه
از همان صدر اسلام، دو جمره اولى و وسطى، از تمامى اطراف باز و قابل رمى بوده است؛ اما جمره عقبه، سينه كوه بوده و رسول خدا(ص) به گونه‌اى رمى مى‌كرده است كه سمت چپ ايشان، در پشت سر، مكه و سمت راستشان منا قرار داشته است. ١ بنابر روايات شيعه، مستحب آن است كه فرد رمى كننده، اين چنين كه رسول خدا(ص) رمى مى‌كرده، رمى كند.
در سال ١٣٧۶ ق عبدالله بن دهيش، رييس محاكم شرعى مكه، فتوا به تخريب اين كوه داد، مشروط بر آن كه از آن سوى رمى صورت نگيرد؛ اما اكنون از هر طرف به جمره عقبه رمى مى‌شود.
در گذشته و تا زمان دولت عثمانى، از شب عيد قربان و دو روز بعد، جشن و سرور در منا برپا و همه جا چراغان بوده است. يك زن شاعره اصفهانى كه در نيمه نخست قرن دوازدهم هجرى به حج مشرف شده و سفرنامه منظومى از سفر خويش فراهم آورده، وقتى منى را در جشن و سرور ديده، آن را اينگونه وصف كرده است:[۳]
كنون بشنو تو از وصف چراغان/ گل غران چو بر غريدن آمد
حکم بنای ساختمان در منا
يكى از مسائل فقهى مورد بحث در منا، آن بوده است كه آيا ساختمان در آنجا رواست يا خير. در اين‌باره، اختلاف نظريه‌هاى فراوانى وجود داشته است. پيش از دوره وهابى‌ها ساختمان‌هاى متعددى در منا بوده است؛ اما پس از آن، براى مدتى آن بناها تخريب شد و تا اين اواخر شيخ عبدالله بن باز با ساختن بناى دائمى در آنجا مخالف بود. از سال ١۴١٨ به اين سو، بناهاى جديدى ساخته شده است. اين بناها نه با مصالح معمول ساختمانى بلكه با پرده‌هاى ضخيم است و تقريباً دائمى است. برخلاف گذشته كه چادرها پس از انجام مناسك برچيده مى‌شد، چادرهاى جديد در طول سال ثابت مى‌ماند. همچنين راه‌هاى اصلى و فرعى، همه سنگفرش يا آسفالت شده و به اين ترتيب منا در ايام حج، دلپذير شده است.
گفتنى است چادرهاى ايرانى در نخستين بخش منا، پس از عبور از وادى محسّر قرار دارد. اين بخش در عين حال كه از جمرات دور است، اما از نظافت و خلوتى بيشترى از نظر رفت و آمد ساير حجاج برخوردار است.
مساجد
مسجد خیف
مسجد خیف، یکی از مساجد شهر مکه در کشور عربستان و مهمترین مسجد در منطقه منا است که در دامنه کوه صفایح ساخته شده است. این مسجد جایی است که مشرکان با برخی از قبایل عرب، در سال پنجم هجرت، پیمان بستند که به مدینه حمله کنند و دین اسلام را از بین ببرند.
نخستین گزارش‌های تاریخی درباره این مسجد از قرن سوم است.
مساحت مسجد در سال ۲۴۰ قمری ۱۵۰۰ متر مربع بوده و در آخرین بازسازی در سال ۱۳۹۲ قمری مساحتی حدود ۲۳۶۶۰ متر مربع یافته است. این مسجد فقط در ایام بیتوته در منا باز است.
مسجد البیعه
مسجد البیعه، مسجدی در مکه در کشور عربستان و در محل بیعت مردم يثرب با رسول خدا(ص) ساخته شده است.
تاریخ بنای این مسجد به قرن دوم هجرى باز مى‌گردد و از مساجد مورد توجه حجاج طى قرون متمادى بوده و زيارت مى‌شده است.
در دوره‌های مختلف بارها بازسازی شده است. این مسجد، زمانى درون شعبى بر فراز تپه‌اى كه اطرافش كوه بود، قرار داشت، ولی اكنون با صاف كردن آن كوه‌ها، حتى تا ده‌ها متر آن سوتر، اطراف مسجد خالى از كوه و تپه و در عرض خيابان‌كشى و پل‌سازى واقع شده است.
مسجد النحر
مسجد النحر، از مساجد شهر مکه در کشور عربستان که در منا میان جمره اولی و وسطی بوده که به دلیل توسعه‌های جدیدی که در منی داده شده، اثری از آن نیست.
مسجد کبش
محل مسجد كبش «گوسفند» در دامنه كوه ثبير سمت چپ كسى است كه به سمت عرفه مى‌رود. وجه نام‌گذارى آن چنين است كه خداوند در اين مكان به جاى اسماعيل(ع) ذبيحى براى ابراهيم(ع) فرستاد. برخى آن را همان مسجد النحر دانسته و فى ما بين جمره اولى و وسطى گفتهاند.[۴]
مسجد كوثر
مسجد كوثر يكى ديگر از مساجد منا بوده و گفتهاند كه سوره كوثر در اين مسجد بر رسول خدا(ص) نازل شد. اين مسجد با ساختمان پُلْ‌هايى كه در اطراف منا برپا
مسجد صفائح
مسجد صفائح، یکی از مساجد شهر مکه بوده که در جنوب مسجد خيف در دامنۀ كوه صفائح قرار داشته است.
در كنار و دامنه اين كوه، غارى به اندازه سر يک انسان بوده كه پيامبر(ص) سر خود را در آن قرار مى‌دادند تا از آفتاب مصون بمانند.
بعدها اين غار به علت نزول سوره مرسلات، به غار مرسلات معروف شد اما در حال حاضر اثری از مسجد در دست نیست.
مسجد تنعيم (عائشه)
در مدخل ورودى مكه، از راه مدينه، منطقه‌اى است به نام نعمان كه ميان دو كوه ناعم و نعيم قرار گرفته است. اين منطقه حدود ده كيلومتر با مسجد الحرام فاصله دارد. تنعيم نام درختى است كه در باديه شناخته شده است.
مسجد تنعيم از مكان‌هايى است كه به عنوان ميقات عمره مفرده معين شده است. زمانى اين مسجد به نام مسجد عايشه هم شهرت يافت؛ زيرا رسول خدا(ص) به او دستور داده بود تا از اين محل مُحْرِم شود.
مسجد امام على(ع) در تنعيم
از اين مسجد جز يك يادداشت مختصر چيزى در دست نيست و آن همان است كه ابن‌فهد درباره ابن‌زبير و محل محرم شدن او آورده است: عبدالله بن زبير از محلى در برابر مسجد عايشه كه به مقدار يك تير از آنجا فاصله داشته محرم شد. اين محل نزديك مسجدى بود كه منسوب به على(ع) بوده است. ١ گفتنى است كه وى اين مطلب را در ذيل حوادث سال ۶۴ هجرى آورده است.
مسجد جِعْرانه
يكى ديگر از ميقات‌هاى عمره مفرده، منطقه جِعْرانه (يا جِعرّانه) است. روايت شده است كه رسول خدا(ص) پس از بازگشت از جنگ حُنَين، نزديك به پانزده روز در جعرانه توقف نمود و غنايم جنگ با هوازن را ميان مردم تقسيم كرد. در جعرانه مسجدى به نام «مسجد الرسول» معروف است. در اينكه آيا رسول خدا(ص) در محل فعلى اين مسجد نماز گزارده است يا نه، روايت تاريخى خاصى در دست نيست، جز آنكه آن حضرت چندين روز در اين منطقه بوده است.