اخبار المدینه (مدائنی)
اخبار المدینه مدائنی از آثار کهن و گمشده مدینه‌شناسی، نوشته ابوالحسن علی بن محمد مدائنی (۱۳۵ـ۲۲۵ق) است. از این کتاب، در ردیف نخستین تواریخ مدینه، مانند کتاب‌های ابن زباله، یحیی علوی و ابن شبه، یاد می‌شود.
موضوع کتاب، تاریخ و اوضاع جغرافیایی کوه‌ها، دره‌ها و مناطق مدینه است. کتاب اخبار المدینه امروزه در دست نیست و از تاریخ گم شدن آن اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ البته بنا بر شواهد، این کتاب در اوایل سده دهم قمری در دسترس نبوده است.
نویسنده
علی بن محمد بن عبدالله بن ابی‌سیف معروف به ابوالحسن مدائنی از تاریخنگارانِ مغازی و سیره و نسب، متولد بصره و ساکن در مدائن و بغداد بوده است.[۱] سال وفات او را به اختلاف از ۲۱۳ تا ۲۳۵ق. ثبت کرده‌اند.[۲]
منابع تاریخی از گفت‌وگویی میان مدائنی و مأمون یاد کرده‌اند که می‌توان آن را نشانه تشیع و گرایش وی به اهل بیت(ع) و مخالفتش با معاویه و بنی‌امیه دانست.[۳]
مدائنی را دارای آثار فراوان دانسته‌اند،[۴] که جز برخی، همه آنها گم شده‌اند. المغازی و تاریخ الخلفا از آثار اوست که مورد استفاده طبری و بلاذری و یاقوت حموی قرار گرفته است.[۵]
اهمیت
تاریخنگاری در شکل خبر که بر محور سیره و مغازی پیامبر شکل گرفت، با ظهور ابوالحسن مدائنی نویسنده کتاب اخبار المدینه به اوج رسید.[۶] تک‌نگاشته‌های موضوعی و گسترده مدائنی، هر چند در حکم دفترهای شخصی[۷] تلقی شود، در این دوره توانست راه و روش پیشینیان، از عُروة بن زبیر (درگذشت ۹۴ق.) تا هِشام کلبی (درگذشت ۲۰۴ق.) و مَعمَر مُثنی (درگذشت ۲۱۰ق.) را در خود حفظ کند و تکامل بخشد.
لقب شیخ الاخباریین برای وی نشان از آن دارد که دست کم در گردآوری و تدوین گزارش‌های رخدادها، شهرها و اشخاص، سرآمد هم‌روزگاران خویش بوده و مقدمات مرحله بعدی تاریخنگاری اسلامی در آثار مسعودی، یعقوبی و طبری را فراهم ساخته است.[۸] به تعبیر یکی از پژوهشگران، مدائنی به وسعت امت و جامعه اسلامی، دامنه تحقیق و جست‌وجوی خود را گسترش داده است.[۹] بغدادی از احمد بن یحیی نحوی گزارش کرده که هر کس تاریخ اسلام را دنبال می‌کند، از کتاب‌های ابوالحسن مدائنی بهره گیرد.[۱۰]
کتاب اخبار المدینه، از کتاب‌های ارزشمندی بوده که در شمار نخستین تواریخ مدینه، مانند کتب ابن زباله و یحیی علوی و ابن شبه، از آن یاد می‌شود.[۱۱]
محتوا و نام کتاب
موضوع کتاب اخبار المدینه، تاریخ و اوضاع جغرافیایی کوه‌ها، دره‌ها و مناطق مدینه است. برخی بر این باورند که مدائنی دو کتاب در تاریخ مدینه داشته؛ یکی «حِمی المدینة و جبالها و اودیتها» و دیگری «تاریخ المدینه».[۱۲]
آگاهی‌های مربوط به شماره و نام آثار مدائنی را ابن ندیم (درگذشت ۳۸۵ق) و یاقوت حموی (درگذشت ۶۲۷ق) و دیگران، از نگاشته ابوالحسن بن کوفی برگرفته‌اند. در این نگاشته، اثر حاضر با عنوان «کتاب المدینه» ثبت شده است؛[۱۳] اما در کتابشناسی‌های متأخر، به «اخبار المدینه» تغییر نام یافته است.[۱۴] بغدادی دو بار به این کتاب اشاره دارد؛ یک جا آن را «اخبار المدینة و الجبال» و جای دیگر «اخبار المدینة و الجبال و اودیتها» خوانده است.[۱۵]
وضعیت کتاب
کتاب اخبار المدینه، اکنون در دست نیست و از تاریخ گم شدن آن اطلاعات دقیقی در دست نیست. بر پایه شواهد، این کتاب در اوایل سده دهم قمری در دسترس نبوده است.
یاقوت حموی (درگذشت ۶۲۶ق)، آگاهی‌هایی گوناگون از ابوالحسن مدائنی درباره تَهامه، وادی بَلدَح، قصر ابن عفان، و وادی قنات گزینش و گزارش کرده، که ممکن است از کتاب اخبار المدینه برگرفته شده باشد.[۱۶] سخاوی (درگذشت ۹۰۲ق) در «الاعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ»، به اخبار المدینه مدائنی اشاره نکرده است. با آگاهی از این‌که هدف وی کتابشناسی همه تصانیف البلدان بوده، دانسته شده که این کتاب در روزگار سخاوی در دسترس نبوده است. شاهد دیگر بر گم شدن اخبار المدینه در زمانی کهن، ناآگاهی سمهودی (درگذشت ۹۱۱ق) از کارهای مدائنی است. حتی چند گزارش کوتاه که وی از مدائنی آورده، به واسطه دیگران است.[۱۷]
برخی احتمال داده‌اند مدائنی روایتگر کتاب اخبار المدینهٔ یحیی علوی برای حسین علوی (فرزند یحیی علوی)، بوده و این نسخه را سمهودی در دست داشته است.[۱۸] گزارش‌هایی گسترده از مدائنی در باب رخدادهای فراوان، از جمله رویدادهای مدینه، در متون تاریخی بازتاب یافته است. اما به دقت نمی‌توان مرجع و منبع هر خبر و گزارش را از میان آثار گسترده او مشخص کرد.[۱۹] شناسایی دقیق نصوص و گزارش‌های اخبار المدینه مدائنی و احیای این کتاب، جز با یافت شدن اصل کتاب امکان‌پذیر نیست.
پانویس
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۵۵؛ الکامل، ج۶، ص۵۱۶.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۵۵؛ تاریخ مولد العلماء و وفیاتهم، ج۲، ص۴۹۵؛ النجوم الزاهره، ج۲، ص۲۵۹.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج۱۶، ص۲۹۰.
- ↑ نک: الوافی بالوفیات، ج۲۲، ص۲۹.
- ↑ تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۸-۳۹.
- ↑ بحث فی نشأة علم التاریخ، ص۳۸-۳۹.
- ↑ دراسات عن مورخین العرب، ص۸۵-۸۹.
- ↑ شیخ الاخباریین، ص۱۲-۱۳.
- ↑ شیخ الاخباریین، ص۱۵؛ بحث فی نشأة علم التاریخ، ص۱۲۲.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۵۵.
- ↑ حجاز در صدر اسلام، ص۴۰-۴۵.
- ↑ نک: الفهرست، ص۱۱۶؛ ایضاح المکنون، ج۱، ص۴۶؛ مجلة العرب، ش۴، ص۲۶۳، «مؤلفات فی تاریخ المدینه».
- ↑ الفهرست، ص۱۱۳-۱۱۷؛ معجم الادباء، ج۱۴، ص۱۳۹.
- ↑ نک: معجم ما الف عن المدینه، ص۳۰؛ ایضاح المکنون، ج۱، ص۴۶.
- ↑ ایضاح المکنون، ج۱، ص۴۶؛ هدیة العارفین، ج۱، ص۶۷۰.
- ↑ معجم البلدان، ج۱، ص۴۸۰؛ ج۲، ص۶۳؛ ج۴، ص۳۵۵، ۴۰۱.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۱، ص۳۴۵-۳۴۶؛ ج۳، ص۵۰۸.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۲، ص۱۷۴.
- ↑ برای نمونه: انساب الاشراف، ج۱، ص۸۱، ۹۱، ۵۶۴؛ عیون الاخبار، ج۱، ص۶۲، ۱۹۶، ۳۲۲، ۳۸۶؛ ج۲، ص۱۹۰، ۲۱۸، ۲۲۲؛ الاصابه، ج۱، ص۵۴۳.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ ].
- الاصابه: ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق
- انساب الاشراف: البلاذری (درگذشت ۲۷۹ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق
- ایضاح المکنون: اسماعیل پاشا البغدادی (درگذشت ۱۳۳۹ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- بحث فی نشأة علم التاریخ عند العرب: عبدالعزیز الدوری، بیروت، دار المشرق، ۱۹۹۳م
- تاریخ الادب العربی: کارل بروکلمان، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
- تاریخ بغداد: الخطیب البغدادی (درگذشت ۴۶۳ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق
- تاریخ مولد العلماء و وفیاتهم: ابن زِبَر رِبعی (درگذشت ۳۷۹ق.)، به کوشش عبدالله بن احمد، ریاض، دار العاصمه، ۱۴۱۰ق
- حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، تهران، مشعر، ۱۳۷۵ش
- دراسات عن مورخین العرب: مرغولیوث، ترجمه: حسین نصار، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه
- روضات الجنات: محمد باقر خوانساری، بیروت، دار الاسلامیه
- شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (درگذشت ۱۰۸۹ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۱ق
- شیخ الاخباریین ابوالحسن مدائنی: بدری محمد فهد، نجف، مطبعة القضاء
- عیون الاخبار: ابن قتیبه (درگذشت ۲۷۶ق.)، به کوشش مفید محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۹م
- الفهرست: ابن الندیم (درگذشت ۴۳۸ق.)، به کوشش تجدد
- کشف الظنون: حاجی خلیفه (درگذشت ۱۰۶۷ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۷ق
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (درگذشت ۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق
- لسان المیزان: ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۰ق
- مجلة العرب (ماهنامه): ریاض
- معجم الادباء: یاقوت الحموی (درگذشت ۶۲۶ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (درگذشت ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
- معجم ما الف عن المدینة المنوره: عبدالرزاق فراج الصاعدی، جده، المکتبة القصریة الذهبیه، ۱۴۱۷ق
- میزان الاعتدال فی نقد الرجال: الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۸۲ق
- النجوم الزاهره: ابن تغری بردی الاتابکی (درگذشت ۸۷۴ق.)، مصر، المصریة العامه
- نور القبس المختصر من المقتبس: محمد بن عمران مرزبانی، به کوشش رودلف زنهایم و فرانس اشتاینر، فیسبادن، ۱۹۶۴م
- الوافی بالوفیات: الصفدی (درگذشت ۷۶۴ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق
- وفاء الوفاء: السمهودی (درگذشت ۹۱۱ق.)، به کوشش محمد نظام الدین، دار الزمان، ۱۴۲۹ق
- هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (درگذشت ۱۳۳۹ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.