سلجوقیان
سلجوقیان (حکومت ۴۳۱–۵۹۰ق) دومین سلسله ترک‌تبار حاکم بر ایران، که صاحب نفوذ و منشأ خدماتی در حرمین بودند. این دودمانِ سنی‌مذهب، بین سال‌های ۴۵۶ تا ۵۱۲ق در مکه نفوذ داشت و در بیشتر این سال‌ها، نام سلطان آنها در خطبه مکه خوانده می‌شد. از اقدامات آنها کاهش نفوذ فاطمیان در مکه و حذف حی علی خیر العمل از اذان مسجدالحرام بود.
 وسعت حکومت سلجوقیان در بیشترین گستره آن | |
| مذهب | اهل سنت |
|---|---|
| محل حکومت | ایران، عراق |
| مدت حکومت | ۴۳۱–۵۹۰ق |
| اشخاص مهم | طغرل سلجوقی، آلب‌ارسلان، ملکشاه سلجوقی |
تاریخ سیاسی سلجوقیان
سلجوقیان یا سلاجقه (حکومت ۴۲۹-۵۹۰ق) دومین سلسله ترک‌تبار حاکم بر ایران بودند. بنیانگذار این دولت، طُغِرِل سلجوقی (حکومت ۴۲۹-۴۵۵ق) که با شکست غزنویان و تصرف نیشابور سلسله سلجوقیان را تأسیس کرد. او با گسترش قلمروی خود در غرب ایران، در سال ۴۴۷ق بر بغداد تسلط یافت و دولت آل بویه شیعه مذهب را برانداخت. این اقدام، سلجوقیان را به‌عنوان منجی دستگاه خلافت مطرح کرد و القائم خلیفه عباسی (حکومت ۴۲۲-۴۶۷ق)، قدرت سیاسی را به طغرل سلجوقی تفویض کرد.[۱]
اختلاف با فاطمیان برای نفوذ در مکه
سلجوقیان پس از تصرف بغداد در سال ۴۴۷ق، بر سر نفوذ در مکه و مدینه با فاطمیان کشمکش داشتند. سلجوقیان سنی مذهب که خلافت عباسیان را به رسمیت می‌شناختند، با خوانده شدن نام خلیفه فاطمی در خطبه مکه و مدینه مخالف بودند. طغرل نخستین سلطان سلجوقی، در نامه‌ای که برای خلیفه نوشت، انگیزه ورودش به بغداد را بازگشایی راه حج، خدمت به قبر پیامبر(ص) و برانداختن حکومت فاطمیان اعلام کرد. خود طغرل فرصتی برای اجرای این برنامه‌ها نیافت؛ اما ستیز جانشینان او با خلافت فاطمی، در عرصه مبارزه برای سلطه بر حجاز ادامه یافت.[۲]
کاروان حج ایران در دوره سلجوقیان، تا سال ۴۵۵ق متوقف بود. برخی دلیل آن را، ناپایداری سیاسی در سال‌های نخست قدرت سلجوقیان دانسته‌اند. در سال ۴۵۶ق نخستین کاروان حج عازم مکه شد.[۳] سلجوقیان توانستند از سال ۴۵۶ تا ۴۵۹ق نام سلطان سلجوقی در کنار نام خلیفه فاطمی در خطبه مکه جاری شود.[۴] پس از آن، تا سال ۴۸۴ق. در بیشتر سال‌ها خطبه مکه به نام خلیفه عباسی و سلطان سلجوقی خوانده شد.[۵] خلیفه فاطمی تنها چند سال، از جمله در سال‌های ۴۶۷ و ۴۷۰ و ۴۷۸ و ۴۷۹ق. توانست خطبه خواندن به نام خود را در مکه احیا کند.[۶] در سال ۴۶۲ق. خبر حذف حی علی خیرالعمل از اذان مکه را به آلب‌ارسلان سلطان دوم سلجوقی رساندند.[۵]
قدرت گرفتن در مکه
در دوران ملکشاه (حکومت ۴۶۵–۴۸۵ق) سومین سلطان سلجوقی، نفوذ سلجوقیان بر مکه افزایش یافت.[۷]
در سال ۴۸۷ق. قاسم بن محمد بن جعفر (حکومت ۴۸۷–۵۱۵ق) پس از مرگ پدرش امیر مکه شد و خطبه را به نام خلفای فاطمی خواند. سلطان برکیارق (حک: ۴۸۷–۴۹۸ق) پنجمین پادشاه سلجوقی، سپاهی به مکه فرستاد و سبب شد که امیر مکه بگریزد. امیر مکه با جمع‌آوری نیرو، چند ماه بعد به مکه بازگشت و برای فاطمیان خطبه خواند؛ اما سپس خود وی از سال ۴۸۹ق. خطبه خواندن برای حکمرانان سلجوقی را از سر گرفت.[۸]
در سال‌های پایانی حکومت سلجوقیان نفوذ آنها در مکه کاهش یافت. دلیل آن آغاز اختلاف میان خلفای عباسی و سلجوقیان و افزایش قدرت خلفا دانسته شده است.[۹]
پانویس
- ↑ سلجوقیان، ص۱۶۹.
- ↑ تاریخ دولة آل سلجوق، ص19؛ الکامل، ج9، ص609؛ التنافس السلجوقی، ص26-30.
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص132؛ اتحاف الوری، ج2، ص470.
- ↑ اتحاف الوری، ج2، ص470-471؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص132.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ التنافس السلجوقی، ص60.
- ↑ المنتظم، ج16، ص167، 190؛ الکامل، ج10، ص97-98؛ اتحاف الوری، ج2، ص477، 479، 483-484.
- ↑ المنتظم، ج16، ص171.
- ↑ الکامل، ج10، ص239-240؛ اتحاف الوری، ج2، ص359، 487؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص133؛ التنافس السلجوقی، ص68.
- ↑ تاریخ دولة آل سلجوق، ص149، 337-338؛ تاریخ گزیده، ص358؛ راحة الصدور، ص205؛ تاریخ ایران کمبریج، از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانیان، ج5، ص165-166.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ایران.