مسجد ابوبکر
مسجد ابوبکر
موقعيت مسجد
اين مسجد از مکان‌هايي است که پيامبر9 در آن نماز خوانده است. دومين مسجد از مساجد سه‌گانه در ميدان مصلا به شمار مي‌رود؛ به‌گونه‌اي‌که در جهت شمال غربي مسجد مصلا قرار دارد. چهل متر با مسجد مصلا، و 335 متر با ساختمان توسعه دوم سعودي مسجد مقدس نبوي فاصله دارد.
اين مسجد در گذشته، در کوچه عريضي قرار داشت. هم‌اکنون پس از برداشته شدن ساختمان‌هاي اطرافش به حياط مسجد مقدس نبوي اشراف دارد.
به آن مسجد ابوبکر گفته مي‌شود. شايد علت اين نامگذاري، آن باشد که ابوبکر هنگام خلافتش نماز عيد را در اين مکان برگزار کرد.[1]
مطري (م.741ق.) نيز آورده است: «اين مسجد از اماکني است که پيامبر9 در آن نماز عيد خوانده است؛ زيرا ابوبکر به خودش مسجدي اختصاص نمي‌دهد و همان مسجدي را که رسول خدا9 در آن نماز خوانده است، به جاي مي‌گذارد».[2]
ويژگي‌هاي ساختمان مسجد
مسجد ابوبکر شامل دو بخش است: قسمت غربي که با گنبدي مسقف شده و ورودي آن در جهت شرقي قرار گرفته است. در گوشه شمال شرقي‌اش مناره‌اي قرار دارد. قسمت شرقي مسجد باز است. ورودي‌اش در جهت شمالي قرار مي‌گيرد. طول مسجد به 5/19متر مي‌رسد. عرض آن نيز پانزده متر است. مساحتش 5/292 متر مربع است. بر اساس متني که با حجاري برجسته در قسمت بالاي ورودي‌اش نوشته شده، ساختمان کنوني آن مسجد، مربوط به عمارت سلطان محمودخان عثماني[3] است. اين متن اينگونه است: «اين، مسجد سرورمان ابوبکر است». بالاي اين سطر، امضاي[4] سلطان محمود داخل دايره‌اي به همراه تاريخ سال 1254 هجري/ 1838 ميلادي وجود دارد.
مرمت اين مسجد در سال 1411 هجري انجام شده؛ همان‌گونه که در تابلوي نصب‌شده کنار ورودي‌اش اينگونه ثبت گرديده است: «به نام خداوند بخشنده مهربان. مسجد سرورمان ابوبکر. مرمت و بازسازي آن در دوران ملک فهد بن عبدالعزيز آل سعود، در سال 1411 هجري انجام شده است».
تصوير شماره 54: موقعيت مساجد چهارگانه و مسافتشان نسبت به مسجد غمامه
اين، مسجد سرور ما ابوبکر است. اين نوشته، خط سلطان‌محمود داخل دايره‌اي همراه تاريخ در سال 1254 هجري/ 1838ميلادي بالا مي‌رود.
ترميم مسجد در سال 1411 هجري به پايان رسيد؛ آن‌چنان‌که در لوح نصب‌شده کنار ورودي نوشته شده است: «بسم الله الرحمن الرحيم. مسجد سرور ما ابوبکر، ترميم و بازسازيي آن در دوران ملک فهد بن عبدالعزيز آل سعود در سال 1411 هجري انجام شد».
مسجد ابوبکر در گذر تاريخ
سمهودي معتقد است که اولين بناي مسجدمانندي که در اين مکان ساخته شده، در زمان عمر بن عبدالعزيز، هنگام حکومتش بر مدينه منوره، بين سالهاي 87 تا 93 هجري بوده است.[5]
از احاديث روايت شده درباره مصلا چنين برداشت مي‌شود که پيامبر9 در مکان اين مسجد نماز خوانده است. از آنها روايتي است که ابن زباله نقل کرده است: «رسول خدا9 کنار سنگ‌هاي حناطين (گندم‌فروشان) در مصلا نماز خوانده است». سمهودي پس از آنکه اين روايت را ذکر مي‌کند، مي‌گويد:
شايد آن مسجد، همان مسجدي باشد که امروزه در شمال مسجد مصلا، به سمت غرب در وسط باغ معروف به عريض قرار گرفته است که به گنبد عين‌الازرق متصل است. امروزه به مسجد ابوبکر معروف است. شايد او در دوران خلافتش در آن مسجد نماز خوانده باشد.[6]
در مباحث پيشين گفته شد که مطري (م.741ق.) نام اين مسجد را آورده، مي‌گويد: «مسجدي است که در شمال مسجد مصلا، وسط باغ معروف به عريض است که متصل به گنبد عين‌الازرق[7] است. امروزه، به مسجد ابوبکر معروف است. شايد او در دوران خلافتش در آن نماز خوانده باشد».[8]
نام اين مسجد در کتاب زين مراغي (م.816ق.) نيز آورده شده است.[9]
اواخر قرن نهم هجري، سمهودي پس از آنکه اماکن نماز پيامبر9 در اطراف مسجد مصلا را نام مي‌برد، مي‌گويد: «ظاهراً از اين اماکن، مسجدي است که امروزه به مسجد ابوبکر معروف شده است».[10]
احمد عباسي (م. قرن يازدهم ق.) سخن مطري را تکرار مي‌کند و چيزي جديدي به آن نمي‌افزايد.[11]
ابوسالم عياشي در سفرنامه‌اش به سال 1073 هجري، ضمن مساجد مصلا اعياد از آن صحبت مي‌کند و مي‌گويد: «پيامبر9 در اماکن متعددي نماز عيد خوانده است که سه مکان از آنها مشهورند که مساجد مصلا اعياد نام دارند. از آن مساجد، مسجدي است که منسوب به ابوبکر است».[12]
ابتداي قرن چهاردهم هجري، علي بن موسي افندي نام آن مسجد را مي‌آورد و مي‌گويد: «در قسمت غربي مناخه يادشده، مسجدي تاريخي نيز وجود دارد که متعلق به نبي مکرم9 است. مناره‌اي دارد و به مسجد ابوبکر معروف است».[13]
ابراهيم رفعت پس از زيارت مدينه در سال 1318 هجري مي‌گويد: «در شمال مسجد مصلا، مسجدي است که به مسجد ابوبکر معروف است».[14]
علي حافظ نيز مي‌گويد: «اين مسجد در شمال مسجد مصلا، به سمت غرب، در محله‌اي که امروزه عريضيه ناميده مي‌شود، نزديک آبشخور عين‌الزرقا قرار دارد».[15]
خياري (م.1380ق.) نيز از آن صحبت مي‌کند.[16] شنقيطي (م.1409ق.) مي‌گويد: «سمت شمال غربي، مسجدي کوچک‌تر از مسجد مصلا وجود دارد. نزديک آن است. از زمان‌هاي دور مسجد ابوبکر ناميده مي‌شود. محل آن ميان اماکني آمده که پيامبر9 در آن نماز عيدين خوانده است».[17]
در گزارش اداره اوقاف و مساجد مدينه منوره در سال 1409 و1413 هجري، نام اين مسجد آورده شده است.[18]
تصوير شماره 55: مسجد علي7
[1]. سمهودي، خلاصة الوفاء، ص363.
[2]. مطري، التعريف بما آنست الهجرة، ص49.
[3]. نام او سلطان‌محمودخان دوم (پسر سلطان‌عبدالحميد اول) است. وي سال 1199 هجري/ 1784 ميلادي متولد شد و سال 1223 هجري/ 1808 ميلادي خلافت را به دست گرفت. وي سال 1255 هجري/1839 ميلادي درگذشت.
[4]. واژه «طغرة»، به معناي توقيع سلاطين عثماني به خط طغراست. اين توقيع شامل نام، نام پدر و القاب ايشان بود. (مترجم)
[5]. سمهودي، وفاء الوفا، ج3، ص785.
[6]. سمهودي، خلاصة الوفا، ص363.
[7]. اين مکان، «عين الزرقاء» ناميده شده است؛ زيرا مروان که به دستور معاويه آن چشمه را جاري نمود، داراي چشماني آبي‌رنگ بود؛ ازاين‌رو او ازرق لقب گرفت. اين چشمه از چاهي در قبا سرچشمه مي‌گرفت. از زيرزمين براي آن کانالي به شکل لوله تعبيه کرده بود که از وسط مدينه مي‌گذشت. مروان همچنين آبشخورهايي براي آن تعبيه کرد که مردم مدينه از طريق آنها آب مي‌نوشيدند. گفتني است که برخي حاکمان، شاخه‌اي کوچک از آن چشمه را به سمت صحن مسجد مقدس نبوي هدايت کرده بودند و براي آن آبشخوري مجهز به پله قرار داده بودند که روي آن طاق قرار داشت؛ اما هنگامي که از طريق پيدا بودن عورت و استنجاء مشخص شد که حرمت اين مسجد پايمال مي‌شود، آن آبشخور بسته شد. (سمهودي، وفاء الوفا، ج3، ص986)
[8]. مطري، التعريف بما آنست الهجرة، ص52.
[9]. مراغي، تحقيق النصرة، ص141.
[10]. سمهودي، وفاء الوفا، ج3، ص783.
[11]. عباسي، عمدة الاخبار، ص184.
[12]. عياشي، المدينة المنورة في رحلة العياشي، ص145.
[13]. موسي، وصف المدينة المنورة، ص17.
[14]. باشا، مرآة الحرمين، ج1، ص422.
[15]. حافظ، فصول من تاريخ المدينة المنورة، ص137.
[16]. خياري، تاريخ معالم المدينة المنورة، ص103.
[17]. شنقيطي، الدر الثمين، ص228 .
[18]. وزارة الأوقاف، دليل الإنجازات السنوي، ص25؛ أسبوع العناية بالمساجد، ص31 و 129.