شستشوی کعبه

کعبه معظمه از عصر نبوی با آب زمزم مورد شست‌وشو، تنظیف و بعد‌‌ها با گلاب معطر سازی می‌شد و از حدود دو دهة پیش (سال 1372 شمسی)، کشور جمهوری اسلامی ایران این توفیق را یافت که با ارسال گلاب ناب قمصر کاشان به مکة مکرمه، شست‌وشوی کعبه و معطر سازی آن با این محصول انجام شود. اين گلاب طی مراسم خاص و آیين ويژه‌ای همه‌ساله در ارديبهشت‌ماه گرفته ‌شده و به مقدار لازم (حدود 80 لیتر) گلاب ناب چند آتشه توسط چند نفر از گلكاران و گلابگيران شهر قمصر تهيه شده و تحويل بعثه مقام معظم رهبری می‌شده است. سنت حسنه معطر سازی و شست‌وشوی خانة خدا با گلاب هر ساله دو بار در سال، آغاز ماه شعبان و ماه ذی¬حجه، صورت مي‌گيرد. در اين مراسم باشكوه و معنوي، خانة خدا پس از نماز صبح با گلاب ناب ايراني و آب زمزم شست‌وشو داده مي‌شود. نظر به اهمیت و ضرورت این موضوع که افتخاری برای ایران اسلامی است و برای آشنایی با تاریخچه ارسال گلاب از ایران به مکه مکرمه، در این مقاله پس از مباحث مقدماتی و پرداختن به تاریخچة ارسال گلاب ایرانی، به موارد زیر نیز پرداخته شده است: زمان گلابگیری، زمان فرآوری، مکان گلابگیری، گیرندگان گلاب ارسالی، مقدار گلاب ارسالی به مکه، در صد اسانس آن، دوآتشه بودن، باغات اختصاص داده شده به تهیه گلاب، اسناد ارسال گلاب، موقوفات برای تهیه گلاب ارسالی به مکه، کارخانه و دستگاه‌های گلابگیری، حمل کنندگان، ظروف گلاب ارسالی، زمان تنظیف با گلاب قمصر، تنظیف کنندگان کعبه و پیرامون آن، زمان تنظیف و معطر سازی و... برآیند تحقیق حاکی از آن است که شست‌وشوی کعبه با گلاب ناب ایرانی هرچند سابقة طولانی ندارد اما این آیین در ربع قرن اخیر برای ایرانیان مایة مباهات بوده است. کلیدواژه‌ها: شست‌وشوی کعبه، گلاب قمصر، کاشان، ایران، معطرسازی، آب زمزم

مقدمه

کعبه معظمه از صدر اسلام معطر سازی و مورد تنظیف قرار می‌گرفت. این سنت پیوسته و در ادوار مختلف اسلامی از سوی حاکمان بر حرمین شریفین پا بر جا بوده است. در عصر جدید نیز خانه خدا سالی دو بار مورد شست‌وشو قرار گرفته و معطر می‌شود. در زمان طولانی این شست‌وشو با گلاب ارسالی از مصر انجام می‌شد اما از سال 1372 تا 1394 ، با توافق عربستان سعودی، ایران با افتخار تمام نسبت به ارسال گلاب ناب از قمصر کاشان اقدام می‌کند و این عمل را مایة مباهات برای ملت ایران می‌داند. در این مقاله، تلاش بر آن است که مراحل مختلف فرآوری گلاب در قمصر کاشان تا برگزاری آیین و جشن شست‌وشوی کعبه معظمه با گلاب ایرانی و همچنین آیین گلابگیری در ایران برای ارسال به مکة مکرمه پرداخته شود. قابل یاد آوری است که با استقصای صورت گرفته در بارة شست‌وشوی کعبه با گلاب ایرانی، برای این موضوع، پیشینه‌ای خاص و اثری مستقل یافت نشد؛ از این رو، پدید آوردن اثری در این زمینه که خود پیشینة تحقیقات بعدی قرار گیرد، قابل توجیه می‌باشد.

تاریخچه

از عصر جاهلی، اخباری از پوشانیدن خانة خدا وجود دارد (ازرقی، 1415ق، ج1، صص 251ـ 249؛ فاکهی، ج5، صص231ـ230؛ باسلامه، 1419ق، ص289؛ عبدالقادر طبری، 1416ق، ص155) که دلیل آن را محافظت و زیبایی کعبه دانسته‌اند (قلقشندی، ج4، ص283؛ فعالی، 1387ش، صص 186ـ 185) اما از شست‌وشوی خانة خدا و معطر سازی آن اطلاع دقیقی در دست نیست.

در عصر نبوی و خلفای بعد از آن حضرت

از زمان فتح مکه به دست مبارک رسول الله9 در سال هشتم هجری، آن حضرت پس از آن‌که درون خانة خدا را از آثار شرک زدود، دستور داد آب زمزم آوردند و آنگاه مقداري عطر داخلش ريختند و خود آن حضرت كعبه را با آن شست‌وشو داده، به سردادنِ ‌‌الله اكبر در داخل كعبه پرداختند (واقدی، 1409ق، ج2، ص834 ؛ بلاذری، 1417ق، ج1، ص458؛ ذهبی، 1410ق، ج2، ص551). از آن زمان به‌بعد، شست‌وشوى كعبه به يك سنت در ميان صاحب منصبان و متولیان خانة خدا تبديل شد. بنابراین، شست‌وشوى كعبة مشرفه، از سنت‌‌هاى پیامبرخدا9 به شمار می‌آید. اسامة بن زيد گوید: «به همراه پیامبرخدا9 به درون كعبه وارد شدم، حضرت تصويرى را درآنجا ديدند، پس ظرف آبى را طلب كردند. آن را براى ايشان حاضر نمودم. حضرت با آب شروع به محو كردن تصوير نمود و فرمود: «خداوند بكشـد قومـى را كه چيز خلق نشده‌اى را به تصوير می‌کشند» (فاسي، 1421ق، ج1، صص146، 154 و 157). از آن پس، شست‌وشوى كعبة معظمه به عنوان یک سنت باقى مانده است. با توجه به این‌که بني‌شيبه (از خاندان عبدالدار بن قصی) از عصر پیامبر9 تا کنون، تقریباً به صورت پیوسته به عنوان پرده‌داران کعبه معظمه هستند (دانشنامه حج و حرمین شریفین، 1392ش، ج4، صص394ـ386 ؛ سنجاری، 1419ق، ج1، ص386) به تأسی از حضرت رسول داخل آن را می‌شستند و معطر می‌ساختند (سنجاری، 1419ق، ج1، ص498). بنا به گزارشی، شيبة بن ابی طلحة عبدری کعبه را تمیز کرد و از جامه‌های کهن برهنه نمود و با عطرهای عالی خوشبو کرد (ازرقی، 1415ق، ج1، صص261ـ 260). بنابر این، شست‌و‌شوی کعبه و عطرآگین کردن آن، از وظایف بنی‌شیبه بوده است (محمد الدقن، 1384ش، ص278). متصدیان، پس از آنكه مراسم شست‌وشوى كعبة معظمه و عطرآگينى آن به پايان می‌رسيد، جامة جديد را در همان لحظه‌اى كه جامة پيشين از روى آن برداشته می‌شد، بر بالاى كعبه قرار می‌دادند. از شست‌وشوی کعبة مشرفه و مراسم ویژة آن در عصر چهار خلیفة بعد از پیامبر9 (11ـ40ق)، اطلاعی در منابع انعکاس نیافته است. هرچند می‌توان گفت با هر تعویض پردة خانة خدا، این مکان شریف شست‌وشو و معطرسازی می‌شد و در تمام این ادوار برای کعبه پوشش فراهم می‌آمد؛ چنان‌که امام علی7 در دوران خلافتش، پرده‌ای برای خانة خدا تدارک می‌دید و ارسال می‌کرد (حر عاملی، 1412ق. ج 13، ص208؛ معزی ملایری، 1399ق، ج10، ص74). محمد طاهر کردی (۱۹۷۹ـ۱۹۰۳م) در کتاب خود؛ «التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم» می‌نویسد: «هر چیزی در دنیا در معرض آلودگی است. اما در این میان، کعبة مکرّمه مصون از آلودگیهای هوا است، و این به دلیل نبود هر نوع منفذی است. محیط کعبه در طول سال، همواره دارای هوایی معطر و خوشبو است و این وضع، از دوران جاهلیت تا کنون همواره ادامه داشته است. با این وجود، دست‌اندرکاران و کلیدداران کعبه خود را پیوسته موظف می‌دانستند که این محیط را از گرد و غباری که به وسیلة هوا و نیز به علت ازدحام مردم جهت زیارت و وارد شدن به آن، به وجود می‌آمد، پاک کنند. بنابراین، کعبه را در طول سال، دو یا سه بار شست وشو داده و معطر می‌سازند... کعبه در دوران نخستین؛ یعنی پس از طوفان که حضرت ابراهیم خلیل7 آن را بنا کرد، نیازی به شست وشو و تطهیر نداشت؛ زیرا ساختمان کعبه ابتدا به وسیلة گچ یا آهک ساخته نشد، بلکه دیوارهای آن را بدون سقف، سنگ‌چین کردند و دری برای آن قرار ندادند. کف خانة کعبه در آن دوران، از شن و یا ریگ بوده، بنابراین، نیازی به شست وشو و تطهیر نداشته و بارش باران خود موجب تمیزی دیوارهای آن از خاک می‌شده است. امّا پس از قرار دادن سقف بر آن و گذاشتن در بر دیوار آن، این نیاز احساس شد که کعبه غبار روبی شود، همانطور که در مورد خانه‌های مسکونی چنین است.» (کردی، 1420ق، ج1، صص162ـ161). کعبه نخستین بار به وسیلة پیامبرخدا9 شسته شد. طبق روایتی از ابن عمر، آن حضرت در روز فتح مکه، هنگام ورود به مسجدالحرام، دستور دادند که بلال بر بام کعبه رود و ندای اذان سر دهد. سپس مسلمانـان لباس‌های خـود را بالا زدند و با ظرفها و سطـل‌هایی که در اختیار داشتند، درون و بیرون کعبه را به وسیلة آب زمزم شستند. بدین ترتیب آثار مشرکان محو شد (بلاذری، 1417ق، ج1، ص458 ؛ کردی، 1420ق، ج1، ص162) و از آن پس، شست و شوی کعبه سنّتی شد که تا به امروز ادامه دارد.

در عصر امویان

معاويةبن ابوسفیان(حک60 ـ41ق)، نخستین خلیفة اموی، کعبه را با پارچه‌های قباطی‌که از مصر آورده بودند، پوشاند (زکی یمانی، 1429ق، ج3، صص501 ـ502). نیز وی را نخستين شخصی دانسته‌اند كه كعبه را با خلوق و عود خوشبو كرد. معاویه غلامى را بدين منظور تعيين كرده بود كه پس از هر نماز، كعبه را خوشبو می‌کرد. از آن پس معاويه سالى دو بار؛ نخست در موسم حج و ديگر در ماه رجب مقدارى عود و خلوق را بدين منظور ارسال می‌کرد كه پس از وى جانشينان او نيز از اين سنت پيروى كردند (ازرقی، 1415ق، ج1، صص256ـ 254 ؛ فاسی، 1421ق، ج1، ص126). به نظر می‌رسد اين اقدام معاويه، به‌ این دلیل بوده است كه در آن هنگام «شيبة بن عثمان» پرده‌دار، به معاويه نوشت: «جامه‌هاى دوران جاهلى را از روى كعبه بردارد تا اثرى از کثیفی آنان بر كعبه باقى نماند كه معاويه نيز به اين مسأله فرمان داد و كعبه عارى از جامه گرديد و در اين هنگام بود كه ديوارهاى كعبه را عطرآگين نمودند.» (زکی یمانی، 1429ق، ج3، صص502 ـ 501). عبداللَّه بن زبير(حک: 73 ـ 65ق) نيز در مدت خلافتش در مکه که همزمان با خلافت امویان در شام بود، پس از بازسازی کعبه که در پی حملات امویان انجام شد، به خوشبو ساختن خانة خدا همت گماشت و همة ديوارهاى درونى كعبه را با مشك و عنبر از بالا تا پايين آغشته کرد، سپس جامة كعبه را بر آن پوشاند. نام‌برده، همه روزه يك سطل عطر و بوى خوش را به كعبه می‌ماليد و در روز جمعه اين مقدار را به دو سطل افزايش می‌داد (فاسی، 1421ق، ج1، ص126؛ ابن ظهیره، 1423ق، ص104). ازرقی نیز گفته است: عبداللَّه بن زبیر همه روزه کعبه را به مقدار یک رطل (رطل مصری معادل 453 گرم) عود و عنبر آغشته می‌کرد و در روزهای جمعه، مقدار آن را به دو رطل می‌رساند (ازرقی، 1415ق، ج1، ص256). عبدالملك بن مروان (حک: 86 ـ65ق)، از مقتدرترین خلفای اموی نيز هر سال جامه‌اى برای کعبه همراه عطر و عود می‌فرستاد (ازرقی، 1415ق، ج1، ص255). از اقدامات دیگر خلفای اموی در بارة موضوع مورد بحث، اطلاعی در دست نیست.

در دوران عباسیان

گزارشهایی از شست‌وشوی کعبه و معطرسازی آن در دوران خلافت عباسیان با گلاب، در دست است؛ چنان‌که به سال 159ق. در خلافت مهدی عباسی، ديوار کعبه با عطر و مشک و عنبر معطر شد (ازرقی، 1415ق، ج1، ص263؛ طبری، 1403ق، ج6، ص366 ؛ ابن اثیر، 1385ق، ج3، ص63 ؛ قلقشندی، 1981م، ج4، ص285). نیز پرده‌هاي گوناگون که از پيش بر کعبه قرار داشت، گردآوري شد و به جاي آن، پرده‌اي که به دستور مهدي در شهر تنيس مصر فراهم شده بود، براي پوشش کعبه استفاده کردند (مقریزی، 1418ق، ج1، ص335). در پایان قرن دوم هجری که برای مدتی سادات علوی موفق به عهده‌داری امارت مکة مکرمه شدند، شست‌وشوی کعبة معظمه متوقف نشد؛ چنان‌که حسين‌بن حسن افطس علوی که از سوی ابو السرایا در کوفه به امارت مکه گماشته شده بود، شست‌وشوی خانة خدا را انجام داد. وی پس از پايان موسم حج در نخستين روز محرم، بعد از آنکه حج¬گزاران از مکه پراکنده شدند، پشت مقام ابراهيم بر تختي نشست و فرمان داد تا با پايين کشيدن جامه‌هايي که عباسيان بر کعبه پوشانده بودند، خانة خدا را شست‌وشو دهند، آنگاه دو جامة ابريشم نازک زرد و سفيد که ابوالسرايا از کوفه فرستاده بود، بر آن پوشاندند (ازرقی، ج1، ص264 ؛ مسعودی، 1409ق، ج3، ص440). بر اين جامه‌‌ها نام ابوالسرايا به عنوان دعوتگر آل محمد و تاريخ سال199ق. نوشته بود (طبري، 1403ق، ج8 ، ص537 ؛ ابن فهد، 1408ق، ج2، ص265).

در امارت اشراف

در عصر طولانی مدت امارت شرفای حسنی بر مکة مکرمه (1343ـ 358ق)، نیز سنت شست‌وشوی کعبه و معطر سازی آن ادامه داشت که به نقل دو گزارش در این باره بسنده می‌شود: مطابق نوشتة ژوزف‌ در توصيف‌ شست‌وشوى کعبه آمده است: «سلطان مكه (مقصود شريف مكه است) كه از نسل پيامبر خدا9 بوده، معتقد است كه كسى جز او لياقت شست‌وشوى كعبه را ندارد؛ از اين‌رو، او و يارانش كعبه را با آب مقدس زمزم شست‌وشو می‌دهند و سپس آن را با عطر خوشبو می‌سازند و هنگامى كه آنان به اين كار می‌پردازند، پلكان كعبه برداشته می‌شود تا كسى وارد كعبه نشود، از اين رو، مردم در زير درِ كعبه تجمع می‌کنند تا آبى كه از شست‌وشوى كعبه به بيرون ريخته می‌شود، بر سر و روى آنان ريخته و متبرك گردند و سپس جاروهايى را كه کعبه با آن‌ها‌ شست‌وشو داده شده، قطعه قطعه نموده به سوى مردم پرتاب می‌کنند و آنان براى به‌دست آوردن قطعه‌اى كوچك از آن تلاش می‌کنند و هركس كه قطعه‌اى را به‌دست آورد، آن را به عنوان يادگار مقدس و ارزشمندى نزد خود حفظ می‌کند. سپس ژوزف به توصيف پردة كعبه وخصوصيات آن، همانگونه كه ديگر سفرنامه‌نويسان آورده‌اند، می‌پردازد.» (خلیلی، 1384ش، ص22). «فردی يهودى و اسپانيايى‌الأصل که نام و دودمانى عربى را با عنوان «على بك العبّاسى» بر خود بست و مدعى شد كه شريف مكه، شريف غالب او را به «خادم بيت‌اللَّه الحرام» ملقّب ساخته، حدود سال 1807م. به حجاز رسيد. او با حُسن استقبال شریف مکه روبه‌رو شده و در شست‌وشوى كعبه با شریف همراه گردیده است.» (قائدان، ش44، ص100). على بك، به ذكر برخى از مأموريت‌هاى شريف غالب ‌پرداخته، می‌نويسد: «شريف مكه در حالى كه بر دوش برخى پيروانش حمل می‌شد و خاندانش به همراه ديگر بزرگان، كه رؤساى قبايل در كنارشان بودند، وارد شد... مسؤول چاه زمزم مرا ديد و با دستش اشاره می‌کرد كه جلوتر بروم و اين كار، به دستور شريف مكه بود، اما من چگونه می‌توانستم از ميان هزاران نفر مردمى كه پيش رويم بودند، راهم را باز كنم؟ محافظان، شستن كعبه را با آب مقدس (آب زمزم) آغاز كردند و مردم اين آب‌‌ها را در هوا می‌گرفتند... ظرف آب آشاميدنى به حضور آورده شد. على بك ظرفى را دريافت كرد و مقدارى از آب آن را نوشيد و بقيه را بر روى خود پاشيد. اين كار به خاطر آن بود كه اين آب، حامل بركت و رحمت خداوند است. با همة اين‌ها، اين آب با گلابى كه بويى خوش داشت، مخلوط شده بود. پس از آن، على بك به در رسيد؛ زيرا مأموران آفريقايى او را براى ورود كمك می‌کردند. در داخل كعبه، بسته‌هايى از قلم موهاى پاك كننده را در اختيارش گذاشتند و او تميز كردن زمين كعبه را آغاز كرد. شريف مكه نيز با شور و احساسى بزرگ، زمين كعبه را جارو می‌کرد، با اينكه زمين كعبه مانند تابلويى از يخ، تميز و درخشان بود. هنگامى كه اين مراسم به پايان رسيد، شريف اعلام كرد كه بر من منت گذاشته و به لقب «خادم‌بيت‌اللَّه الحرام»؛ يعنى خدمتگزار خانة محترم خدا مفتخرم ساخته است. و اينجا بود كه تهنيت‌‌ها و تبريك‌هاى همة شركت كنندگان را دريافت كردم.» (قائدان، ش44، ص100). در دوران سیادت طولانی مدت عثمانی¬ها (حدود چهار قرن) بر حرمین شریفین، عطر و بخور همه ساله از سوي خلفای عثمانی به همراه حقوقي كه از سوي آستانه به حرمين شريفين اختصاص داده شده بود، با محمل شامی ارسال مي‌گرديد (کردی، 1420ق، ص562).

در دوران آل‌سعود

با روی کار آمدن آل سعود و حاکمیت این خاندان بر سرزمین حجاز، سنت شست‌وشوی کعبه، مانند قبل ادامه یافت و تا مدتی این آیین با گلاب ارسال شده از مصر انجام می‌‌شد؛ چنان‌که در دهة 1340ش، وقتی جامة کعبه در مصر بافته و تهیه می‌شد، پیش از بافته شدن، مواد اولیه‌ای را آماده می‌کردند که از جملة آن‌ها دو عدد ديگ بود كه در درون آن‌ها به اندازة 58 كيلوگرم گلاب جهت شست‌وشوى كعبه قرار داده می‌شد. از اینجا روشن می‌شود که قبل از ارسال گلاب ایران، آن را از مصر فراهم می‌کردند. لازم به يادآورى است كه مصریان در دوران اخير و پيش از توقف ارسال جامه در سال 1381ق، همواره از مواد اولية ياد شده براى ساختن و مهيا نمودن جامة كعبه استفاده می‌کردند (انصاری، 1379ش، ص101). در طی سالهای اخیر نیز شست‌وشوی کعبه به صورت منظم و طی مراسم باشکوهی انجام می‌گیرد. در آیین و مراسم شست‌وشوی خانة خدا و معطرسازی آن، بنی شیبه (به عنوان پرده‌داران خانة خدا، به تأسی از رسول‌الله9 ) (سنجاری، 1419ق، ج1، ص498)، امير مکه و ریيس امور مسجدالحرام و سفراي دول خارجي حضور مي‌يابند. گفتنی است، کعبة مشرفه هر سال دو بار؛ یک بار در ۱۵ محرم‌الحرام، پس از مناسک حج تمتع و بار دوم در آغاز ماه شعبان شست‌و‌شو داده می‌شد (روزنامه کیهان، 19 اردیبهشت ۱۳۹۵). این شست و شو به وسیلة آب زمزم مخلوط به گلاب صورت می‌گیرد. پس از آن، به وسیلة عطرهای مختلف دیوارها را خوشبو ساخته، آنگاه مقداری از عود و عنبر را در آن تبخیر می‌کنند و می‌سوزانند. عمل شستشو معمولاً در حضور بزرگان و امیران و رجال دولتی انجام می‌گیرد. ابراهیم‌بن محمدبن عبدالله الغازی در کتاب خود «التاریخ الغازی» آورده است که شیخ حسن بن عبدالقادر شیبی در کتاب «الإتمام علی إعلام الأنام» در بارة چگونگی شست‌و‌شوی کعبة معظمه می‌نویسد: «شست وشوی کعبة معظمه در سال دوبار انجام می‌شود؛ نخست در اواخر ذی‌القعده و دیگر در روز دوازدهم ربیع الأول، چگونگی انجام مراسم آن، بدین‌گونه است که در روزهای یاد شده، پس از طلوع آفتاب، ابتدا درِ کعبه به وسیلة کلیددار آن گشوده می‌شود و در آن، گلاب و عطر، گل و بخور و عنبر و چوب عنبر، که به وسیلة کاروان محمل شامی به مکه آورده و در جایگاه مخصوصی قرارش می‌دهند، به مقدار نیاز به درون کعبه وارد می‌کنند. پیش از آغاز مراسم، بزرگِ خدمة کعبه، ابتدا امیر مکّه مکرمه و رؤسـا و بزرگان شهر را مطلـع می‌کند و جاروهایی از سوی مدیریّـت اوقاف همایونی، در حرم شریف مکی آورده می‌شود و در این میان بزرگِ خدمة چاه زمزم نیز در کنار چاه حاضر می‌شود. در این لحظه سقاها سطل‌های خود را از آب زمزم پر می‌کنند و به زیر درگاه درِ کعبه می‌آورند؛ سطل‌هایی را که در این نقطه قرار دارد، با آب زمزم پر می‌کنند و به دست شخصی که کنار درگاه درِِ کعبه ایستاده است می‌دهند. وی سطل آب را به شخصی که در درون خانة کعبه ایستاده می‌رساند. در این هنگام امیر مکة مکرمه درصورتی‌که از فرزندان او کسی حاضر باشد و نیز قاضی‌القضات مکه و سایر مأموران و بزرگان شهر، همگی جارو به¬دست منتظر شروع مراسم شست و شو می‌مانند. ابتدا سطل‌های آب به وسیلة امیر مکه و خانوادة او بر دیوارها و زمین کعبه ریخته می‌شود وسپس دیگران نیز سطل¬های آب خود را می‌ریزند. در این وضعیت سطل‌های خالی از درِ کعبه خارج شده و سطل‌های پر از آب زمزم، جایگزین آن می‌گردد. در پایان شست¬و¬شو عطر و گلابِ پر شده در ظرفهای مخصوص، به وسیلة امیر مکه و هیأت همراه وی، به دیوارها مالیده می‌شود. آنگاه عنبر و عود به وسیلة قاضی القضات مکه پس از آن، توسط هرکس که مایل باشد سوزانده و تبخیر می‌شود. گاهی در این هنگام امیر مکه تعدادی از جاروهای به کار رفته برای شست¬وشو را برای مردمی که در اطراف درِ کعبه، در مطاف گرد آمده‌اند، به عنوان تبرّک پرتاب می‌کند. در این لحظه یکی از اعضای خانوادة شیبی مراسم دعا را برگزار می‌کند و پس از آن، شست وشو به پایان می‌رسد و افراد از درون کعبه خارج می‌شوند. در این هنگام، کلیدداران کعبه که همان خانوادة شیبی باشند، به وسیلة اسفنج‌ها نقاط نمناک و خیس داخل خانه را خشک می‌کنند و مجدداً مقداری عطر و بخور به‌کار می‌برند، سپس از خانة خدا خارج شده، درِِ کعبه را قفل می‌کنند.» (کردی، 1420، ج2، ص163). حسین‌بن عبداللَّه باسلامة مکّیِ حضرمی، در کتاب «تاریخ الکعبة المعظمه» در مورد شست¬وشوی کعبه می‌نویسد: «شست¬وشوی کعبه در حال حاضر سالی دوبار اتفاق می‌افتد؛ نخست پیش از انجام مراسم حج و دیگر پس از خروج حاجیان از مکّه. اولین شست¬وشو معمولاً در اواخر ماه ذی‌القعده و یا اوایل ماه ذی‌الحجة هر سـال و شسـت‌وشوی دوّم در روز دوازدهم ربیع‌الأول انجام می‌شود. امّا چگونگی شست‌وشوی آن، بدین‌صورت است: در پگاه روز تعیین شده برای شست¬وشوی کعبة معظمه، رییس خدمة کعبة معظمه، لحظه‌ای پس از طلوع آفتاب، به کنار حطیم می‌آید، در حالی‌که کلیددار کعبه که از آل شیبه است، او را همراهی می‌کند. در این لحظه، درِ کعبه باز می‌شود و خدمه ظرف‌های گلاب و شیشه‌های عطر گل و عود و عنبر و بخورها و چوب عود را به همراه پارچه‌هایی که غالباً از نوع شال کشمیری است، به درون کعبه انتقال می‌دهند. این پارچه‌ها را افراد به هنگام شست و شوی کعبه به دور کمر خود می‌بندند. همواره رسم بر این بوده که رییس خدمتکاران و سدانت کعبه، از پادشاهان، امیران، والیان و یا وزیران دولت و قضات و مدیران ادارات و بزرگان، جهت شست¬وشوی کعبه دعوت به عمل می‌آوردند. پیش از آغاز این مراسم، تمامی وسایل و لوازم شست¬وشو درِ خانة کعبه حاضر می‌شد. رییس اوقاف، طبق معمول جاروها را حاضر می‌کرد و بزرگ زمزم، مسؤولان حمل آب و سقاها را به کنار چاه زمزم فرا می‌خواند. در این هنگام ابتدا سطل‌ها به وسیلة سقاها از آب زمزم پر می‌شد و دست به دست به وسیلة خدمتگزاران کعبه به داخل خانة خدا انتقال می‌یافت. پس از انجام این کارها، دعوت شدگان، به درون کعبه راهنمایی می‌شدند. سپس هر یک پارچه‌ای را که پیشتر به آن اشاره کردیم، بر می‌داشتند و به کمر خود می‌بستند و آنگاه جارویی به دست گرفته و همگی به شست و شوی درون کعبه به وسیلة آب زمزم مخلوط باگلاب، مشغول می‌شدند. در پایان شست¬وشوی زمین کعبه و بخشهایی از اطراف دیوارهای پایینی آن، افراد به وسیلة عطر گل به اندازة ارتفاع قامت یک انسان دیوارها را با عطرهای یاد شده آغشته می‌کردند. این عطر گلها، در ظرفهایی آهنی سفید یا شیشه‌ای قرار داده می‌شدند. در پایان عطر افشانی دیوارها، عنبر و عود و چوب عود را در منقل‌های بسیار زیبایی قرار می‌دادند و در فضای کعبه تبخیر می‌کردند و پس از خشک کردن زمین کعبه، به وسیلة اسفنج‌های مخصوص و در انتهای مراسم شست¬وشوی کعبة معظمه و خوشبو کردن آن، خدمتگزاران کعبه تعدادی از جاروهای استفاده شده در مراسم را بین افرادی‌که در خارج از کعبه و نزدیک به درِ آن اجتماع کرده بودند، تقسیم می‌کردند.» (کردی، 2019ق، صص164ـ 163).

آداب شست ‌و ‌شو

به‌هنگام شست‌و‌شو، جامه به پرده‌دار که از خانوادة شيبيان است، تسليم می‌گردد. شيخ شيبى نيز با همكارى ادارة كارگاه جامه‌بافى و در حضور مدير فنى آن، اقدام به قرار دادن آن بر روى كعبة معظمه می‌کند. شست‌وشوی خانة خدا همزمان با نصب پردة جدید انجام می‌گیرد و در روز عرفه یا عید قربان درون و بیرون خانة خدا با آب و گلاب شسته می‌شود و سپس با عطر، عنبر و عود خوشبو می‌گردد (مقریزی، 1418ق، ج1، ص391 ؛ باسلامه، 1402ق، صص437 ـ 436). در این عصر، معمولاً پادشاه عربستان و يا شخصى به جانشينى وى ـ‌كه غالباً امير منطقة مكة مكرمه و از خاندان آل‌سعود می‌‌باشد ـ شركت می‌کند (انصاری، 1380ش، ش38، ص105). درِِ بيت‌الله‌الحرام يك ساعت پس از طلوع آفتاب براى ورود ميهمانان كشورهاى اسلامى، به منظور اداى نماز، گشوده می‌شود. رييس پرده‌داران لحظاتى پس از طلوع آفتاب به همراه ديگر پرده‌داران از خاندان شيبى در حطيم حضور مى‌يابند. خدمتكاران و پرده‌داران،‌ ظرف‌هاى مملو از گلاب و نيز شيشه‌هاى عطر گل و عودسوز‌ها را به همراه عنبر و عود و ندّ و نيز لباس‌هايى كه غالباً از نوع «شال كشميرى» بوده، براى پوشيدن آن به هنگام شست‌وشوى كعبه به همراه می‌آوردند. همواره عادت بر اين بوده كه رييس پرده‌داران، پادشاهان يا امرا و فرماندهان و نيز وزراى كابينه، قاضى و رؤساى ادارات گوناگون را در اين مراسم دعوت می‌کردند كه پيش از حضور آنان، به لحظه‌اى تمامى مواد و وسايل لازم براى شست‌و‌شو آماده می‌گرديد. سازمان اوقاف نيز معمولاً جاروهاى مورد لزوم در اين مراسم را مهيّا می‌کرد. دراين هنگام، بزرگِ زمزمى‌‌ها به همراه سقّاهاى آب زمزم حاضر شده و سطل‌هاى پر شده از آب زمزم را دست به دست به سوى كعبه هدايت می‌کردند. پرده‌داران و دستياران آن‌ها، سطل را گرفته و به‌درون كعبة معظمه می‌بردند. پس از آماده شدن كليّة لوازم ياد شده در درون كعبة مشرفه، ميهمانان دعوت شده براى شست‌و‌شو به درون كعبه وارد شده و آنگاه هريك از آنان لباس‌های ویژه را در اختيار گرفته، به تن می‌کنند، سپس همگى در حالى كه هر يك جارويى به دست گرفته‌اند، عمليات شست‌وشوى كعبة معظمه با آب زمزم را، كه در آن گلاب مخلوط كرده‌اند، آغاز می‌کنند. پس از پايان شست‌وشوى زمينِ كعبه و برخى از قسمت‌هاى ديوارهاى پيرامون آن، شروع به پاك كردن ديوار‌ها تا ارتفاع يك قامت از انسان با گلاب كرده، سپس به وسيلة عطر گل قسمتهاى ياد شده را خوشبو می‌سازند. عطر گل را غالباً در ظرف‌هاى شيشه‌اى سفيد يا بلور قرار می‌دادند. پس از پايان كار خوشبو كردن، عنبر و عود و ندّ را در بخوردان‌هاى بسيار زيبا و مجللّى قرار داده و تمامى درون كعبه و پيرامون آن را پس از خشك كردن زمين آن، با اسفنج بخور می‌دهند. در پايان مراسم شست‌وشوى كعبة معظمه و خوشبو كردن آن، پرده‌داران جاروها را در ميان مردمِ گردآمده بر در كعبه، تقسيم و توزيع می‌کنند. پس از پايان شست‌وشوى كعبة معظمه و خوشبو كردن آن، طبق معمول، هم‌زمان در همان لحظه جامة نوين كعبة معظمه بر آن قرار داده می‌شود.

تاریخچة شست‌وشوی کعبه با گلاب ناب ایرانی

ارسال گلاب از ایران

از زمان دقیق ارسال گلاب از ایران به عربستان تا پیش از 1372خورشیدی، اخبار و آگاهی دقیقی در دست نیست. بنا به گفتة برخی، از ده‌‌ها سال قبل، عربستان از طریق کشور امارات متحدة عربی، گلاب ایرانی را تهیه می¬کرده و در شست‌وشوی کعبه مورد استفاده قرار می‌داده است. البته با توجه به شهرت جهانی گلاب قمصر، بعید به‌نظر می‌رسد که از گذشته‌های دور گلاب ایرانی مورد توجه نبوده باشد؛ چنان‌که گفته شده، پیشینة شست‌و‌شوی خانة خدا با گلاب ناب قمصر، شاید به پیش از عصر صفویه برگردد ولی در عهد شاه عباس بود که این رسم و آیین با ارسال گلاب ناب قمصر به خارج از کشور، به‌خصوص کشور عربستان و مکه رسمیت یافت (روزنامه کیهان، سه‌شنبه ۲۷ آذر ۱۳۸۶ش، شماره ۱۸۹۷۷). اما تاریخ شست‌وشوی کعبه با گلاب ناب ایرانی به‌طور منظم، از سال 1372ش، آغاز شده و تا پیش از این تاریخ، گلاب مخصوص شست‌و‌شوی خانة خدا در شهر طائف عربستان تهیه می‌شد، لیکن هرگز کیفیت گلاب منطقة کاشان ایران را نداشت (روزنامه کیهان، دو‌شنبه ۲۴ آبان ۱۳۸۹). حجت الاسلام و المسلمین سید علی موسویان، که در شهر قمصر تهیة گلاب ناب ایرانی برای شست‌وشوی کعبه را به‌طور منظم، از سال 1372ش، بر عهده داشته، می¬گوید: پس از آن‌که درخواست ما برای ارسال گلاب از قمصر کاشان توسط جناب حجت الاسلام و المسلمین محمدی ري‌شهري، نمایندة محترم ولی فقیه در امور حج و زیارت، در سال 1372 پذیرفته شد، تهیه و ارسال آن را آغاز کردیم. روزنامة دنیای اقتصاد، گزارشی از مراسم شست‌وشوی کعبه با گلاب ایرانی در 28 اردیبهشت 1389 منتشر کرده، می‌نویسد: «به گزارش پايگاه اطلاع رسانى حج، وابسته به بعثة مقام معظم رهبرى، خبرگزارى رسمى عربستان (واس) در مورخ 20/ 09/ 1390 گزارش داد: خالد الفيصل امير منطقه مكة مكرمه و رييس كميتة مركزى حج عربستان به نيابت از عبدالله بن عبدالعزيز، پادشاه عربستان، افتخار شست‌وشوى كعبة مشرفه را به خود اختصاص داد. امير مكة مكرمه و همراهانش به محض ورود به کعبه، به شست‌وشوى درون آن، با مخلوط آب زمزم و گلاب (ناب ايرانى) اقدام كردند و ديوارهاى كعبه را نيز با قطعه‌هايى از پارچة خيس شده با اين آبِ مخلوط، تميز كردند. در این مراسم شيخ صالح بن عبدالرحمان الحصين، رييس كل ادارة امور حرمين شريفين و معاون وى، شيخ محمد بن ناصر الخزيم حضور داشتند. بندر بن خالد الفيصل، شيخ صالح بن عبدالرحمان الحصين، رييس كلّ امور حرمين شريفين، اكمل الدين احسان اوغلو دبيركل سازمان همكارى اسلامى (كنفرانس اسلامى سابق) فؤاد بن السلام فارسى وزير حج عربستان، اسامه بن فضل الباز شهردار مكة مكرمه، محمدبن ناصر الخزيم معاون رييس كل امور حرمين شريفين، امير مكه را در شست‌وشوى بيت‌الله الحرام همراهى می‌کردند.» (http://hajj.ir/fa/5228). خالد الفیصل امیر مکة مکرمه و رییس کمیتة مرکزی حج عربستان، اعلام کرد: «فردا (27 آبان 1392ش)کار شست‌وشوی کعبه با آب زمزم مخلوط به گلاب ناب ایرانی انجام می‌شود.» براساس این گزارش، مطابق سنت همه ساله، پس از پایان موسم حج، خالد الفیصل به نیابت از ملک عبدالله، پادشاه عربستان، خانة خدا را شست‌وشو می‌دهد. الخزیم، معاون رییس کل امور حرمین شریفین گفت: ادارة کل امور حرمین شریفین، آب زمزم مخلوط به گلاب ایرانی و تمام لوازم شست‌و شو را از مدت‌‌ها پیش آماده کرده است.» (خبرگزاری فارس، 26 آبان 1392). همچنين در اين مراسم، اعضاى نمايندگى‌هاى ديپلماتيك کشورهای اسلامى مقيم عربستان و شمارى از مقامات و رؤساى ادارات دولتى این کشور و پرده‌داران بيت‌الله الحرام و جمعى از شهروندان عربستان حضور داشتند. پس از پايان مراسم شست‌وشوى كعبة مشرفه، امير مكة مكرمه هديه‌اى به رسم يادبود از رييس كل امور حرمين شريفين دريافت كرد (ميقات حج، 1390ش، ص201).

تهیه کنندگان گلاب ارسالی به مکه

سید علی موسویان، در معرفی تهیه کنندگان گلاب برای شست‌وشوی کعبه می‌گوید: «از كشورهاي گوناگون پیشنهادهایی برای تهیة گلاب براي شست‌وشوي خانة خدا عرضه می‌شود لیکن عربستان آن پيشنهادها را رد کرده و گلاب قمصر كاشان را به عنوان بهترین و با کیفیت‌ترین گلاب می‌داند.» وی اظهار می‌دارد: «تنها خود و فرزندش سید امیر حسین از سال 1372 تا 1396 شمسی، نسبت به تهیة گلاب برای شست‌وشوی خانة خدا اقدام ‌کرده‌اند.» آقای موسویان در بارة انگيزة خود از تهية گلاب براي شست‌وشوي خانة خدا گفته‌ است: «بنده از همان اوان كودكي مي‌دانستم كه شست‌وشوي خانة خدا انجام مي‌شود اما چگونگی آن را نمی‌دانستم! پدرم راهنماي كاروان حجاج بود و روش تهية گلاب ناب را به ما یاد داده است. آباء و اجدادمان روش ويژة گرفتن گلاب را مي‌دانستند و به ما هم آموخته‌اند؛ لذا به اين فكر افتاديم كه يك كانال مناسبی ايجاد نموده، با مقررات ويژه‌اي گلاب شست‌وشوي خانة خدا را تهيه و ارسال کنیم. وی اظهار می‌دارد: خودم و پسرم «سيد اميرحسن» كه طلبه است، اين كار را در منزل خودمان در قمصر انجام مي‌دهيم. گل‌هايمان را جمع مي‌كنيم و آن را در مراحل مختلف، دو آتشه و گاهي سه آتشه تهیه می‌کنیم. این گلابگیری با طرز خاصي انجام مي‌شود كه در منطقه، مِثل و مانند ندارد! براي استحصال گلاب سعي مي‌كنيم ۴۰ كيلو گُل به دست بيايد تا بتوانيم فرآوري كنيم. بعد كه فرآوري شد، ۴۰ كيلو گل ديگر مي‌ريزيم. تهيه اين گلاب مباني خاص خود را دارد. كاملا سنتي است و با هيزم تهيه مي‌شود و از گاز و نفت هم استفاده نمي‌كنيم.» گفتنی است هر مرحله از فرآوري گلاب، حدود ۱۲ ساعت زمان می‌برد.

زمان گلابگیری

اين گلاب طی مراسمی خاص و آیينی ويژه‌، همه‌ساله در اواخر ارديبهشت‌ماه گرفته می‌شود. طبق نظر ارسال کنندگان گلاب به مکة مکرمه، باغ یا باغات خاصی برای تهیة گلاب در قمصر اختصاص داده نشده و قمصری‌های دست اندرکار گلاب ارسالی، هر روز پس از نماز صبح و قبل از طلوع آفتاب، با وضو و ذکر صلوات بر محمد و آل محمد، راهیِ گلستان‌های گل ‌محمدی می‌شوند وخرسند و شادمان‌اند از این‌که ناب‌ترین عصارة دسترنج‌شان را برای کعبه ارسال و آن را متبرک می‌کنند (روزنامه ایران، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، شماره ۵۹۲۵). لازم به یادآوری است که کسی باغ یا ملکی بدین منظور وقف نکرده است.

مقدار گلاب ارسالی

طبق گفتة دست‌اندرکاران، سالیانه ۸۰ ليتر گلاب براي شست‌وشوي خانة خدا به مسئول شئون حرمين شريفين تحويل داده می‌شود که در دو مرحله و هر بار 40 لیتر برای شست‌وشو استفاده می‌شود. خانة خدا در سال، طي دو فرصت؛ اول شعبان و شب دهم ماه ذي‌حجه شست‌وشو مي‌شود. به گفتة حجت الاسلام موسویان، این۸۰ لیتر، روز ۲۴ رجب ارسال می‌شود که ۴۰ لیتر آن، در روز اول ماه شعبان المعظم و ۴۰ لیتر دیگرش در ماه ذی‌حجه برای شست‌و‌شوی خانة خدا استفاده می‌شود (روزنامه ایران، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، شماره ۵۹۲۵). البته در بارة اندازه و مقدار گلاب ارسالی، نظرات همسان نیست. گویا در تمام سالهایی که گلاب از قمصر ارسال می‌شده ـ چنان‌که مهندس وحید فرخ تبار، شهردار قمصر در مورد یکی از سال‌ها می‌گوید ـ مقدار ۳۰۰ لیتر گلاب ناب دوآتشه توسط یکی از گلابگیران این شهر تهیه شد و در ظرفهای مخصوص و استاندارد ۲۰ لیتری تحویل نمایندگی بعثه در کشور عربستان گردید. گلاب استحصالی از قمصر کاشان در گالن‌هایی ریخته شده و ارسال می‌گردد؛ چنان‌که در 16/ 3/ 1392 شمسی، گلاب‌‌ها در هشت گالن بزرگ و هشت گالن كوچك جاسازى شده، به مسؤول دفتر شيخ عبدالرحمان سديس، رييس كلّ امور حرمين شريفين، در ضلع غربى مسجدالحرام تحويل داده می‌شود (ميقات حج، 1392ش، ش83 ، ص191).

• در صد اسانس گلاب ارسالی

طبق برخی اظهارات و گفته‌ها، گلاب ارسالی برای کعبه، دو آتشه با اسانس بالای ۴۰ درصد است. حتی دو و گاهی سه آتشه بوده و دارای بالاترین درجة خلوص در میان گلاب‌های ایرانی است. این گلاب از بهترین گونة گل محمدی تهیه می‌شود که از لحاظ کیفی از ۳۵ میلی گرم در ۱۰۰ میلی لیتر و یا ۳۵۰ پی پی ام اسانس بهره‌مند است.

زمان و تاریخ تنظیف با گلاب

شست‌وشوى‌ كعبه‌ از داخل‌، تنها با آب زمزم آميخته با گلاب و مشك انجام می‌شود و امير مكه از طرف پادشاه، به همراه ریيس امور مسجدالحرام و مقام سدانت كعبه و سفراى دول خارجى آن را انجام می‌دهند. اين مناسبت در هر سال دو بار؛ يكى در ماه شعبان و ديگرى در ماه ذى‌حجه انجام می‌گيرد. پردة کعبه هم در نهم ذى حجه، در حالى كه حجاج در عرفات هستند، تعویض می‌گردد (جعفریان، 1375ش، ش15، ص85). گفتنی است، در سال‌های دور، شست‌وشوى كعبه از درون، بيش از يكبار در سال معمول بوده كه در روزهای پس از بيست و نهم رجب، بيست و هفتم ذ‌ی‌القعده (جهت آمادگى براى حج) و سومین بار، در هفتة اول از ماه محرم صورت می‌گرفته است. اما در نيمة اول از قرن چهاردهم هجرى، شست‌وشوى درون كعبه دو بار در سال تعيين گرديدكه نخستين بارِ آن، در اواخر ماه ذ‌ی‌القعده و ديگرى غالباً در روز دوازدهم از ماه ربيع‌الاول شست‌و‌شو داده می‌شد. در دوران ما نیز شست‌وشوى كعبة مشرفه دو بار در سال انجام می‌شود. به نظر می‌رسد علت متعدد شستن كعبه در دوران‌هاى گذشته اين بوده كه در آن سال‌ها پرده‌داران كعبه در برابر پاداش و هديه‌هايى، به حاجيان اجازة ورود به درون كعبه در موسم حج و نيز موسم عمرة رجبيه و گاه در بعضى مناسبات مذهبى می‌دادند. بنابراين، شست‌وشوى درون كعبه پس از پايان آن زمان‌ها ضرورى به نظر می‌رسيد. اما اكنون، به هيچ‌يك از حاجيان و نيز عمره‌گزاران، در زمان‌هاى عمره، اجازة ورود به درون كعبه داده نمی‌شود، كه در اين ميان برخى بزرگان از شخصيتهاى دولتهاى اسلامى؛ مانند رؤساى جمهور كشورهاى اسلامى از اين قاعده مستثنى هستند. بنابراين، شست‌وشوى درون كعبه بيش از يك يا دو بار در سال ضرورت پیدا نمی‌کند. در این زمان نیز هنگام تغيير جامة كعبه و برداشته شدن جامة پيشين از روى آن، كعبه را از درون شست‌و‌شو داده و ديوارهاى درونى و بيرونى آن را خوشبو می‌سازند. مراسم شست‌وشوى كعبة مشرفه، يك ساعت تا يك ساعت و نيم طول می‌کشد و ابزارهایی که در این مورد به‌کار می‌رود عبارت‌اند از: دو ديگ مسى كه در آن گلاب خالص به وزن 58 كيلو گرم قرار داده می‌شود و نيز قطعه‌هايی از پارچه.

نقش بعثة مقام معظم رهبری در هماهنگی ارسال گلاب

در سال‌هاي آغازین ارسال گلاب ناب از ایران، آن را تحويل بعثة مقام معظم رهبری می‌دادند و ایشان با ادارة حرمين شريفين ارتباط برقرار می‌کردند و ظرف‌های حاوی گلاب را براي شست‌وشوي خانة خدا تحویل می‌دادند. البته در سالهای بعد، تهیه کنندة گلاب، جناب سید علی موسویان، در سفر حج شرکت می‌کرد و طي ملاقات رسمي، گلاب را به ادارة حرمين شريفين تحويل مي‌داد. ایشان در این باره می‌گویند: «نخستین بار كه طي يك ملاقات رسمي با مقامات عربستان، گلاب را به ادارة حرمين شريفين تحويل دادیم، سال 1376 شمسی بود كه با دكتر صالح الحسيني مسئول شئون حرمين شريفين ملاقات رسمي انجام گرفت.»

تنظیف کنندگان کعبه و پیرامون آن

گرچه سران همة كشورهاي اسلامي به مراسم شستشو دعوت مي‌شوند، لیکن آنان در شستشو شرکت ندارند و دست اندرکاران حرم، خودشان کعبه را می‌شویند و سران براي خواندن نماز و تبرك جستن به داخل کعبه مي‌روند. از جمهوري اسلامي ايران نیز همه ساله پنج نفر در اين مراسم حضور می‌یابند. هيئت‌هاي هر كدام از كشور‌ها، طبق زماني كه براي آنان تعيين شده، جهت خواندن نماز وارد كعبه مي‌شوند. مستحب است در درون كعبه، نماز به چهار طرف خوانده شود.

مراسم شست‌وشوى كعبه با گلاب ناب ايرانى

روز دوشنبه، پنجم شعبان، حدود ساعت 10 صبح، درِ كعبه را گشودند و مشغول تميز كردن و انتقال وسائلى از داخل بيت شدند. پس از پرس‌و‌جو معلوم شدكه روز سه‌شنبه 6 شعبان مراسم شست‌وشوى رسمى بيت توسط شاهزاده عبداللَّه، وليعهد، صورت می‌پذيرد. از ساعت 6 صبح، سه شنبه 6 شعبان، مقررات ويژه‌اى در مسجد الحرام حاكم بود. اطراف بيت با وسعت زيادى، خالى از طواف كنندگان گرديده بود. تا ساعت 14/7 صبح، كليه سفرا و نمايندگان پارلمان‌هاى كشورهاى اسلامى، از آن جمله سفير جمهورى اسلامى ايران حجت الاسلام نورى شاهرودى، هر كدام براى چند دقيقه به داخل بيت مشرّف شدند. حوالى ساعت20/ 7 صبح، وليعهد به همراه بيش از 40 تن از برادران و امراى شهرهاى مختلف حجاز و بزرگان كشورى وارد مسجدالحرام شدند و در حالى كه شخصى در جلو كاروان سينى و منقلى مخصوص به دست داشت و بخار عودى بسيار خوشبو در فضا متصاعد می‌نمود، به طرف بيت در حركت بودند. عبداللَّه بدون آن‌كه طواف كند، مستقيم وارد بيت شد و اين امر خود مسأله عجيبى بود. پس از 17 سال اين نخستین بار بود كه مقامى عالى رتبه جهت شست‌وشوى كعبه به مسجد وارد می‌شد. مراسم شست‌وشو با آب زمزم و گلاب و عطر افشانى داخل كعبه حدود 40 دقيقه به طول انجاميد (انصاری، 1375ش، ش18، ص194). ابزارهایی که در این مورد به‌کار می‌رود عبارت‌اند از: دو ديگ مسى كه در آن گلاب خالص به وزن 58 كيلو گرم قرار داده می‌شود و نيز قطعه‌هايی از پارچه. يكى از ظرف‌هاى گلاب كه هر سال به همراه پرده به مکة مکرمه ارسال می‌شد، اکنون در دار الكسوة قاهره موجود است (انصاری، 1380ش، ش‌35، ص150). در مراسم شست‌وشو، جامه به پرده‌دار كعبه مشرفه از خانوادة شيبيان تسليم می‌گردد كه شيخ شيبى نيز با همكارى ادارة كارگاه جامه‌بافى و در حضور مدير فنى آن، اقدام به پوشاندن کعبه با جامه می‌کند. جامة كعبه پس از برداشته شدن جامة پيشين و شست‌وشوى كعبه مشرفه با گلاب و خوشبو و معطر كردن به وسيلة عطر، بدون هيچ‌گونه مراسم جشنى‌كه در دوران‌هاى گذشته در اين هنگام برگزار می‌شد، بر كعبه پوشانده می‌شود.

مقامات شرکت کننده

در مراسم شست‌وشوى كعبه، معمولا پادشاه عربستان و يا شخصى به جانشينى وى ـ كه غالباً امير منطقة مكة مكرمه و از خاندان آل سعود می‌‌باشد ـ شركت می‌کند. در بیانیه‌ای که از سوی ادارة كل امور حرمين شريفين صادر شده، آمده است: «آل‌الشيبى افتخار پرده‌دارى كعبه را به دست آورده و دولت عربستان همچنان به اين مسأله توجه دارد و در هر محفلى براى شست‌وشوى كعبه، پرده‌دار كعبه دعوت می‌شود تا آن را بگشايد و در شست‌وشوى آن مشاركت كند. شيخ عبدالقادر بن طه الشيبى، پرده‌دار كعبة مشرفه اعلام كرد: شست‌وشوى ديوار كعبه از داخل با 45 ليتر آب زمزم و گلاب ناب ايرانى و عصارة گل طايف و عود كامبوجى انجام شده است. وى در گفت وگو با عكاظ گفته بود: «بر اساس سنت هر ساله، كعبة مشرفه يك ساعت پس از نماز صبح باز شده و پادشاه يا معاون وى وارد آن می‌شوند و پس از خواندن دو ركعت نماز در داخل آن، به همراه ميهمانانى از كشورهاى اسلامى به شست‌وشوى كعبة مشرفه می‌پردازند كه البته امسال ملك عبدالله قادر به انجام اين كار نبود و خالد الفيصل امير مكه مكرمه به جاى وى اين كار را انجام داد. مراسم شست‌وشوى كعبه مشرفه، يك ساعت تا يك ساعت و نيم طول كشيد شست‌وشوى كعبه مشرفه يك سنت نبوى است كه پيامبر9 روز فتح مكة مكرمه هنگامى كه داخل كعبة مشرفه شد، پس از پاكسازى آن از وجود بت‌‌ها، به شست‌وشوى آن اقدام كردند.» (ميقات حج، ش‌85 ، ص188). از سوى ديگر، يوسف الوابل، معاون خدماتى رييس امور حرمين شريفين به عكاظ گفت: «شست‌وشوى كعبة مشرفه، دو بار در سال انجام می‌شود؛ بار اول در 15 محرم الحرام و بار دوم در ابتداى شعبان المعظم. وى اعلام كرد: دليل شست‌وشوى كعبة مشرفه در چنين ايامى، نبود ازدحام در حرم است و اين زمان براى شست‌و‌شو مناسب است. وى گفت: حفظ برخى پارچه‌‌ها و تجهيزات به كار رفته در شست‌وشوى كعبه از سوى برخى، هيچ اصلى در شرع ندارد. در روز شست‌وشوى كعبه مشرفه، بيت‌الله الحرام يك ساعت پس از طلوع آفتاب براى ورود ميهمانان كشورهاى اسلامى به منظور اداى نماز در آن باز می‌شود.» (ميقات حج، ش‌81 ، ص192). «بر اساس اين گزارش، قرار است در ساعات نخستِ روز اول ماه شعبان، كعبة شريف توسط شاه عربستان يا نمايندة وى كه معمولا امير منطقة مكة مكرمه است با گلاب ناب قمصر كاشان شست‌و‌شو داده شود. (ميقات حج، ش‌83 ، ص191). شست‌وشوی خانة خدا در مراسم و مراحل ویژه‌ای صورت می‌گیرد و دیوارهای خانة خدا با ظروفی از آب زمزم مخلوط با گلاب کاشان با پارچه‌های سفید شسته می‌شوند. همچنین کفِ خانة خدا که با سنگ مرمر مفروش است، با پارچه‌های سفید معطر به بهترین عطرها، گلاب کاشان، عود و مشک شسته و خشک می‌شود.

ثبت جهانی گلاب‌گیری قمصر کاشان و شست‌و‌شوی کعبه

مطابق اظهار نظر فرهاد نظری، مدیر کل ثبت آثار تاریخی و فرهنگی: «با موافقت دو کشور ایران و عربستان، پرونده‌ای به نام «مراسم گلابگیری قمصر کاشان و آیین شست‌و‌شوی خانة کعبه» تدوین و در فهرست میراث ناملموس جهانی ثبت می‌شود.» وی افزود: «گلابگیری قمصر کاشان و آیین شست‌و‌شوی خانة کعبه یکی از پرونده‌های منحصر به فرد مربوط به حوزة ميراث ناملموس است که نیمی از این آیین در ایران و نیمی دیگر از آن در عربستان برگزار می‌شود.» نظری گفت: «این پرونده به صورت مشترک باید با همکاری ایران و عربستان تهیه شود و سازمان جهانی یونسکو هم از این نوع همکاری‌‌ها استقبال می‌کند. بنابراین، باید هر دو کشور در یک همکاری مشترک، این پرونده را تهیه کنند. سازمان جهانی یونسکو یک سازمان فرهنگی است که در روابط بین کشور‌ها دخالتی نمی‌کند.» وی اظهار داشت: «پیشنهاد تهیة این پرونده به نمایندگان عربستانی انتقال داده می‌شود، چون باید مورد موافقت دو کشور ایران و عربستان قرار گیرد.» (روزنامه دنیای اقتصاد، چهار شنبه،30 مهر 1394).

حکم فقهیِ عطرآمیزی کعبه

پس از بیان سیر تاریخی شست‌وشوی کعبه با گلاب ناب ایرانی، شایسته است به موضوع فقهی عطرآگین کردن کعبة معظمه نیز پرداخته شود. اکنون به‌جاست اشاره‌ای، هر چند مختصر، به دیدگاه فقها در بارة عطرآگینی کعبه داشته باشیم: از نظر بسیاری از فقيهان شیعة امامي (مفید، 1410ق، ص432 ؛ 1405ق. سید مرتضی، رسائل المرتضي، 1405ق، ج3، ص66 ؛ موسوی عاملی؛ 1410ق، ج7، ص324) و تعدادی از فقهای اهل سنت؛ (تنوخی، بی تا، ج1، ص457؛ رعینی، 1416ق، ج4، ص233)؛ از جمله مالکيان، خلوق کعبه (عطر ويژه که با آن کعبه را خوشبو می کنند) از حکم حرمت استشمام بر احرام‌گزار استثنا شده و بهره بردن از آن موجب کفاره نمی‌شود (ابن ابی شیبه، 1409ق، ج4، ص288؛ طوسی، 1365ش، ج5، ص69؛ حر عاملی، 1414ق، ج12، صص450ـ449). البته اگر بدن يا لباس احرام‌گزار به مقداري فراوان از خلوق کعبه آغشته شود، مالکيان رفع آن را واجب دانسته‌اند (رعینی، 1416ق، ج4، ص233؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63). مقصود از خلوق، عطري ويژه مرکب از موادي چون زعفران است که کعبه با آن خوشبو مي‌شده است (فاضل هندی، 1416ق، ج5، صص350 ـ 349؛ بحرانی، 1363ش، ج15، ص422؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص62). اندکي از فقيهان اين استثنا را افزون بر اين عطر خاص، شامل هر عطري شمرده‌اند که کعبه بدان آغشته مي‌شود (زین الدین بن علی، 1416ق، ج2، صص254ـ253؛ بحرانی، 1363ق، ج15، ص422؛ نراقی، 1415ق، ج11، ص376). فقيهان مالکي بر اين باورند که در ايام حج، کعبه بايد با مادة خوشبوي خَلوق آغشته نگردد تا موجب معطر شدن احرام‌گزاران نشود. به باور مالک، عطر فروشان نيز بايد در ايام حج، ميان صفا و مروه دور از محل عبور احرام‌گزاران باشند (مالک بن انس، 1323ق، ج1، ص456 ؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63).

نتیجه گیری

ارسال گلاب به صورت رسمی از ایران برای شست‌وشوی کعبة معظمه، پیشینة چندانی ندارد. شروع برای این اقدام مبارک با موافقت دولت عربستان از سال1372 بود و از آن زمان تا سال1394 به‌طور منظم که عربستان از ارسال گلاب ایرانی ممانعت به عمل آورد، ادامه یافت. در این مدت، هرسال حدود 80 لیتر گلاب دو ویا سه آتشه از باغات قمصر کاشان و با در صد اسانس بسیار بالا توسط آقای سید علی موسویان و فرزندش سید یاسر استحصال و به مکة مکرمه ارسال می‌شد. با این مقدار گلاب، هرسال خانة خدا در ماه شعبان المعظم و ذی حجة الحرام مورد شست‌وشو، تنظیف و معطرسازی قرار می‌گرفت. در این مراسم معنوی، افزون بر شرکت برخی مقامات عربستانی، همچون پرده‌دار کعبة معظمه و امیر مکه، از ایران نیز برخی صاحب منصبان حضور می‌یافته‌اند. بی‌تردید ارسال گلاب ناب قمصر برای شست‌وشوی کعبه افتخاری بزرگ برای مردم ایران، به‌ویژه منطقة کاشان و قمصر و مایة مباهات تمام ایرانیان است.

منابع

• ابن ابی شیبه، 1409ق، المصنّف فی الاحادیث و الآثار، به کوشش سعید محمد اللحام، دار الفکر.
• ابن اثیر، علی(م.630ق)، 1385ق، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر.
• ابن جریرطبری، محمد، 1403ق، تاریخ طبری، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی.
• ابن ظهیره، 1423ق، الجامع اللطیف فی فضل مکه و اهلها و نباء البیت الشریف: ابن ظهیره، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه.
• ابن عماد حنبلی، عبد الحی بن احمد، 1406ق، شذرات الذهب (م.1089ق)،

به كوشش الارنؤوط، بيروت، دار ابن كثير.

• ابن فهد، عمر بن محمد (م.885ق)، 1408ق، اتحاف الوري، به كوشش عبدالكريم، مكه، جامعة امّ القري.
• ازرقي، محمد بن عبدالله (م.248ق)، 1415ق، اخبار مكه، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه.
• اصغر قائدان / حسن السعید، 1382ش، میقات حج، مأموريت‌هاى مشكوك، در سرزمين‌هاى مقدس(3)، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
• انصاری، هادی/ محمد الدقن 1375ش، میقات حج، جامه مصری در دوران جدید، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
• انصاری، هادی/ محمد الدقن، 1379ش، میقات حج، مصر و ويژگى‌هاى تاريخى ـ هنرى آن در جامة كعبه، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
• انصاری، هادی، 1375ش، میقات حج، درون کعبه در دو دیدار، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
• انصاری، هادی، / محمد الدقن، 1380ش، میقات حج، جامه ساخت عربستان، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
• باسلامه، حسین، 1402ق، تاريخ الكعبة المعظمه، جده، تهامه.
• بحر العلوم، محمد مهدي(م.1212ق)، (1425ق)، تحفة الکرام، به کوشش جلالي و غفوري، تهران، مشعر.
• بحرانی، یوسف بن احمد، 1363ش، الحدائق الناظره، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، النشر الاسلامی.
• بلاذری، احمد بن یحیی(م.279ق)، 1417ق، انساب الاشراف، به كوشش سهیل زكار و زرکلي، بيروت، دار الفكر.
• پژوهشکده حج و زیارت، 1412ق، دانشنامه حج وحرمین شریفین، تهران، نشر مشعر، 1392
• جعفریان، رسول 1375ش، میقات حج، پرده‌دارى و كليددارى كعبه‌، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکدة حج و زیارت.
• حر عاملی، وسائل الشيعه، قم، آل البیت:
• خلیلی، جعفر، 1384ش، مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، تهران.
• دسوقی، محمدبن احمد، بی‌تا، حاشیة الدسوقی ، بیروت، احیاء کتب¬العربیه.
• ذهبی، (م.748ق)، 1410ق، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير، به كوشش عمر عبدالسلام، بيروت، دار الكتاب العربي.
• رعینی، حطاب، 1416ق، مواهب الجلیل، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه.
• روزنامه ایران، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، شماره ۵۹۲۵
• روزنامه کیهان، 19 اردیبهشت ۱۳۹۵ش.
• روزنامه کیهان، دو‌شنبه ۲۴ آبان ۱۳۸۹ش.
• روزنامه کیهان، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت. ۱۳۹۴ش.
• زکی یمانی، احمد، 1428ق، موسوعة مکة المکرمه و المدینة المنوره، به کوشش عباس صالح طاشکندی، ریاض، موسسة الفرقان.
• زین الدین علی(شهید ثانی)، 1416ق، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، معارف اسلامی.
• سنجاری، علی بن تاج الدین(م.1125ق)، 1419ق، منائح الکرم، به کوشش المصري، مكه، جامعة امّ القري.
• سید مرتضی، 1405ق، رسائل المرتضی، به‌کوشش حسینی و رجایی، قم، دارالقرآن.
• طبري، 1403ق، تاريخ طبري (تاريخ الامم و الملوك)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، اعلمي.
• طوسی، 1365ش، تهذیب الاحکام، تحقیق سید حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
• عبد القادر طبری (م.1070ق)، علی، 1416ق، الارج المسکي في التاريخ المکي، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاريه.
• فاسي، محمد (م.832ق)، 1421ق، شفاء الغرام، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دارالكتب العلميه.
• فاضل هندی، محمد بن حسن، 1416ق، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم، النشر الاسلامی.
• فاكهي (م.279ق)، 1414ق، اخبار مكه، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دارخضر.
• قلقشندی، احمد،1981م، صبح الاعشی، به¬کوشش زکار، دمشق، وزارة الثقافه.
• کردی، محمد طاهر، 1387ش، کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر.
• کردی، محمد طاهر، 1420ق، التاريخ القويم، به‌كوشش بن دهيش، بيروت، دارخضر.
• مالک بن انس، 1323ق، المدونه الکبری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
• محمد الدقن، 1384ش، کعبه و جامه آن، ترجمه: انصاري، تهران، مشعر.
• محيي الدين احمد امام، (بی¬تا)، في رحاب البيت العتيق، اندلس، دار قرطبه.
• مسعودی، 1409ق، مروج الذهب و معادن الجوهر، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، دارالهجره.
• معزي ملايري، 1399ق، اسماعيل، جامع احاديث الشيعه، قم، المطبعة العلميه.
• مفید، 1410ق، المقنعه، قم، موسسة النشر الاسلامی.
• مقریزی، احمد بن علی، 1420ق، امتاع الاسماع (م.845ق)، به كوشش محمد عبدالحميد، بيروت، دار الكتب العلميه.
• مقريزي، احمد بن علی (م.845ق)، 1418ق، المواعظ و الاعتبار، به كوشش خليل المنصور، بيروت، دار الكتب العلميه.
• موسوی عاملی، محمد بن علی، 1410ق، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم، موسسه آل ‌البیت لاحیاء التراث.
• ميقات حج، 1390ش، جزئيات مراسم شست و شوى كعبه، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
• ميقات حج، 1392ش، تحويل گلاب ويژه شست وشوى كعبه به رياست امور حرمين، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت. ‏
• نراقی، احمد بن محمد، 1415ق، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.
• واقدی، محمد بن عمر(م.207ق)، 1409ق، المغازي، به كوشش: مارسدن جونس، بيروت، اعلمي.