آطام مدینه

آطام مدینه قلعه‌ها و دژهای بلند مدینه منوره. پیامبر (ص) پس از هجرت به مدینه، آنها را زیور شهر نامید. از آطام برای محافظت از شهر، دیده‌بانی و حتی برپایی نماز جماعت استفاده می‌شده است.

مفهوم‌شناسی

آطام (اِطام) در تلفظ مردم یثرب، جمع اُطْم و اُطُم؛ و آجام در تلفظ دیگر مناطق حجاز^[۱] به معنای بناهای بلند و قلعه‌ها است.^[۲] واژه نزدیک به آن را صیاصی^[۳] به معنای دژها، حصارها و پناهگاه‌ها^[۴] دانسته‌اند. با نظر به این که در گذشته قصرها را همانند قلعه‌ها می‌ساختند^[۵]، برخی قصر و اطم را به یك معنا دانسته‌اند.^[۶] برخی نیز آطام را به معنای قصرها و صیاصی را به معنای قلعه‌ها شمرده‌اند.^[۷] عرب هر خانه‏ای را كه مربع یا دایره شکل بود و با سقف مسطح ساخته می‌شد، اطم می‌نامید.^[۸] در قرآن کریم نیز صیاصی به معنای دژها آمده است. (احزاب/33، 26)

قلعه‌های مدینه

در مدینه آطام بسیار بودند و هریک به نامی خوانده می‏شد.^[۹] البته این ویژه مدینه نبود؛ بلكه در سرزمین‌های دیگر نیز دژ و قلعه وجود داشت؛ اما چون شمار آن‌ها در یثرب فراوان بود، غالباً دژهای یثرب بدین نام شهرت داشتند.^[۱۰] آطام یثرب دژها و قلعه‏هایی بلند بودند^[۱۱] كه با استفاده از سنگ^[۱۲] در حومه شهر و محله‏هایش برای پناه‌گرفتن و دیده‏بانی ساخته می‌شدند^[۱۳] و از آن‌جا که دارای استحکام نظامی بودند، بیشتر كاربرد دفاعی داشتند.^[۱۴] (تصویر شماره 3) به عقیده برخی، عمالقه* (نسل فرزندان سام بن نوح از عرب جنوبی)^[۱۵] نخستین كسانی بودند كه در یثرب خانه‌ها و دژهایی از سنگ ساختند.^[۱۶] پس از آنان یهودیان مهاجر در یثرب مستقر شدند و برای خود 59 اطم بنا نهادند.^[۱۷] اوس و خزرج نیز پس از استقرار در یثرب، برای خویشتن اطم‌هایی ساختند.^[۱۸] هنگام یورش دشمن، مردم یثرب زنان وكودكانشان را در این قلعه‏ها جای می‏دادند تا دشمن را سنگباران کنند. مردان نیز در محله‏ها با شمشیر به نبرد و مقاومت می‏پرداختند.

رویکرد پیامبر (ص) به آطام یثرب

پس از هجرت رسول خدا9 به یثرب، ایشان از تخریب و ویرانگری آطام مدینه جلوگیری كرد و آن‌ها را «زیور شهر» نامید.^[۱۹] در جنگ‏های احد (سال سوم)^[۲۰] و خندق (سال پنجم)، از این بناها برای محافظت از زنان و برخی مردان مکه که توان حضور در نبرد را نداشتند، استفاده شد. در غزوه احد پیامبر9 تصمیم داشت در همین قلعه‏ها مستقر شود؛ اما گروهی از جوانان كه در جنگ بدر حضور نداشتند، از ایشان خواستند تا در میدان رزم با دشمن روبه‌رو شوند.^[۲۱] پیامبر كودكان و پیران ازجمله یمان (حسیل) بن جابر، پدر حذیفه، را در این آطام پناه داد؛ اما یمان برای جنگیدن خارج شد و به اشتباه به دست مسلمانان كشته شد.^[۲۲]

استفاده از اطم برای برپایی نماز جماعت

از آطام برای اعلان‏های عام همچون برپایی نماز جماعت نیز استفاده می‏شد^[۲۳]؛ چنان‌که بلال بر فراز اطمی كه در خانه حفصه (همسر پیامبر ص) بود، اذان می‏گفت.^[۲۴] عثمان ۲۰۰ اطم مدینه را مانند برخی بناهای دیگر چون قصر سنداد كوفه، صومعه غمدان یمن، بنای اسكندریه و دژ مشقر در یمن ویران كرد.^[۲۵] آثاری از اطم كعب بن اشرف از یهودیان بنی‌نضیر، اطم احیحة بن جلاح در منطقه الضَحیان^[۲۶] و نیز اطم ابودجانه ساعدی، تا روزگار کنونی باقی است.^[۲۷]

پانویس

↑ غریب الحدیث، ‌ابن سلام، ج2، ص‏72-73، «اطم»؛ لسان العرب، ج12، ص8، «اجم».
↑ الصحاح، ج5، ص‏1862؛ معجم البلدان، ج1، ص51، «اجم».
↑ المغازی، ج2، ص‏493؛ السیرة النبویه، ج2، ص‏249.
↑ لسان العرب، ج7، ص52، «صیص»؛ تاج العروس، ج4، ص‏405.
↑ فتح الباری، ج10، ص86.
↑ مراصد الاطلاع، ج1، ص2؛ لسان العرب، ج12، ص8، 19، ‌«اطم».
↑ العلل و معرفة الرجال، ج2، ص‏322.
↑ تاریخ دمشق، ج28، ‌ص197؛ لسان العرب، ج12، ص19، «اطم».
↑ معجم البلدان، ج1، ص‏51؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص2.
↑ مراصد الاطلاع، ج1، ص2، 92.
↑ غریب الحدیث، ج2، ص‏66.
↑ العین، ج7، ص‏463؛ لسان العرب، ج12، ص19، «اطم».
↑ فتح الباری، ج4، ص‏81.
↑ دراسات فی الآثار الاسلامیه، ص21-22.
↑ الطبقات، ‌ج1، ص43.
↑ معجم البلدان، ج5، ص84؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج2، ق1، ص28.
↑ الدرة الثمینه، ص13-14؛ موسوعة مكة المكرمه، ج1، ص88.
↑ الاعلاق النفیسه، ص61.
↑ المعالم الأثیره، ص15؛ المسالك و الممالك، ج1، ص417؛ مجمع الزوائد، ج3، ص301.
↑ المغازی، ج1، ص‏210؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص222.
↑ الطبقات، ج2، ص67؛ ج5، ص81؛ المستدرك، ج4، ص50؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص223.
↑ الام، ج6، ص‏38، 43؛ المستدرك، ج3، ص202؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص241.
↑ سنن ابی داود، ج۱، ص‏۱۲۳.
↑ غریب الحدیث، ج۲، ص‏۶۶.
↑ محاضرات الادباء، ج۲، ص۶۲۳-۶۲۴.
↑ معجم البلدان، ج۳، ص۴۵۴.
↑ عمدة الاخبار، ص۳۶-۴۳؛ آثار المدینة المنوره، ص۶۴-۷۱.

منابع

آثار المدینة المنوره: عبد القدوس الانصاری، مدینه، المکتبة السلفیة التجاریه، ۱۳۹۳ق
الاعلاق النفیسه: احمد بن عمر رسته (م.۲۹۰/۳۰۰ق.)، بیروت، دار صادر
الام: الشافعی (م ۲۰۴ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
تاج العروس: الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، بیروت، مكتبة الحیاة
تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، بیروت، اعلمی
تاریخ مدینة دمشق: ابن عساكر (م.۵۷۱ق.)، به كوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
دراسات فی الآثار الاسلامیة المبکرة بالمدینة المنوره: سعد بن عبدالعزیز الراشد، ریاض، ۱۴۲۱ق
الدرة الثمینه: ابن النجار (م.۶۴۳ق.)، به کوشش مبالح محمد،‌ مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۰۲ق
سنن ابی‌داود: السجستانی (م.۲۷۵ق.)، به كوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق
السیرة النبویه: ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به كوشش مصطفی السقاء و دیگران، بیروت، المكتبة العلمیه
شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به كوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الكتب العربیه، ۱۳۷۸ق
الصحاح: الجوهری (م.۳۹۳ق.)، به كوشش احمد العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق
الطبقات الكبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر
العلل و معرفة الرجال: احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، به کوشش وصی الدین، ریاض
عمدة الاخبارفی مدینة المختار: احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن ۱۰ق.)، به کوشش محمد الطیب، مدینه، اسعد درابزونی الحسینی
العین: خلیل (م.۱۷۵ق.)، به كوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق
غریب الحدیث: ابن سلاّم الهروی (م.۲۲۴ق.)، به كوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، دار الكتاب العربی، ۱۳۹۶ق
غریب الحدیث: ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، بیروت، دار الكتب العلمیه، ۱۴۰۸ق
فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه
لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق
مجمع الزوائد: الهیثمی (م.۸۰۷ق.)، بیروت، دار الكتاب العربی، ۱۴۰۲ق
محاضرات الادباء: الراغب (م.۴۲۵ق.)، به كوشش عمر الطباع، بیروت، دار القلم، ۱۴۲۰ق
مراصدالاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م.۶۵۸ق.)، بیروت، دار الجمیل، ۱۴۱۲ق
المسالك والممالك: ابوعبید البكری، به كوشش ادریان، فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م
المستدرك علی الصحیحین: الحاكم النیشابوری (م.۴۰۵ق.)، به كوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
المعالم الاثیرة فی السنة و السیره: محمد محمد حسن شراب، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۱ق
معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
المغازی: الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به كوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق
موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق.

محمد غفوری

[1] غریب الحدیث، ‌ابن سلام، ج2، ص‏72-73، «اطم»؛ لسان العرب، ج12، ص8، «اجم».

[2] الصحاح، ج5، ص‏1862؛ معجم البلدان، ج1، ص51، «اجم».

[3] المغازی، ج2، ص‏493؛ السیرة النبویه، ج2، ص‏249.

[4] لسان العرب، ج7، ص52، «صیص»؛ تاج العروس، ج4، ص‏405.

[5] فتح الباری، ج10، ص86.

[6] مراصد الاطلاع، ج1، ص2؛ لسان العرب، ج12، ص8، 19، ‌«اطم».

[7] العلل و معرفة الرجال، ج2، ص‏322.

[8] تاریخ دمشق، ج28، ‌ص197؛ لسان العرب، ج12، ص19، «اطم».

[9] معجم البلدان، ج1، ص‏51؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص2.

[10] مراصد الاطلاع، ج1، ص2، 92.

[11] غریب الحدیث، ج2، ص‏66.

[12] العین، ج7، ص‏463؛ لسان العرب، ج12، ص19، «اطم».

[13] فتح الباری، ج4، ص‏81.

[14] دراسات فی الآثار الاسلامیه، ص21-22.

[15] الطبقات، ‌ج1، ص43.

[16] معجم البلدان، ج5، ص84؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج2، ق1، ص28.

[17] الدرة الثمینه، ص13-14؛ موسوعة مكة المكرمه، ج1، ص88.

[18] الاعلاق النفیسه، ص61.

[19] المعالم الأثیره، ص15؛ المسالك و الممالك، ج1، ص417؛ مجمع الزوائد، ج3، ص301.

[20] المغازی، ج1، ص‏210؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص222.

[21] الطبقات، ج2، ص67؛ ج5، ص81؛ المستدرك، ج4، ص50؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص223.

[22] الام، ج6، ص‏38، 43؛ المستدرك، ج3، ص202؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص241.

[23] سنن ابی داود، ج۱، ص‏۱۲۳.

[24] غریب الحدیث، ج۲، ص‏۶۶.

[25] محاضرات الادباء، ج۲، ص۶۲۳-۶۲۴.

[26] معجم البلدان، ج۳، ص۴۵۴.

[27] عمدة الاخبار، ص۳۶-۴۳؛ آثار المدینة المنوره، ص۶۴-۷۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]